Извор/првпат објавено:
„Књижевност“, Београд, 1986, бр. 1-2, 231-240 стр.
и број 3, 513-521 стр.
Превод: Здравко Савески
Техничка обработка: Здравко Савески
Онлајн верзија: ноември 2011
Во нашата „македонска соба“ нè има и неколку нас Хрвати и Срби, но сите сме - партиски - според работата и апсењето врзани за Македонија.
Бидејќи целото детство го поминав во Скопје, одлично зборувам македонски. Мојот изговор и вокабулар често го поправаат „стручњаците за јазик“ Димо [Бојановски] Дизе и Кочо Рацин.
Рацин е интересна и импресивна фигура.
Го запознав во зимата 1930/1931 година, како ученик на скопската гимназија. Тој тогаш припаѓаше на познатата група скопски поети, помеѓу кои, од порано, ги познавав Чедо Миндеровиќ, Јован Ѓорѓевиќ, Александар Аксиќ, Цеко Стефановски и Б. Л. Лазаревиќ. Бев член на управата на многу активната гимназиска Литературна дружина, која, токму во тоа време планираше и прво, јавно „Литературно попладне“. Планот ни беше, освен учениците (и тоа не само од гимназијата, зашто од медресата го ангажиравме Рифат Бурџевиќ и Алија Авдиќ), да учествуваат и поети од градот: студенти и работници.
Рацин со големо задоволство се согласи да учествува. Меѓутоа, до приредбата не дојде, зашто властите (школските, веројатно на иницијатива на полицијата), ја забранија приредбата, а Душко Поповиќ,[1] претседателот на нашата литерарна дружина, дури и го повикаа на одговорност.
Од тогаш со Рацин често се сретнував, си позајмувавме книги, дискутиравме и комбиниравме...
Провалата и апсењето на комунистите, кон крајот на 1933 година во Македонија, предизвика големо интересирање. Особено кога, во врска со таа провала, во Загреб е уапсен и под тешка стража е доведен во Скопје, Стеван Галогажа,[2] книжевник и познат издавач на популарни левичарски списанија.
Во тоа време јас веќе бев курир на Централниот комитет на КПЈ и добив наредба, од Загреб, да отпатувам веднаш за Скопје, каде што ќе го испитам целиот тек на провалата, нејзиниот обем и вистинската ситуација во врска со партиската организација на теренот.
При собирањето на материјалите за извештајот упаден беше фактот дека властите, по директива од Белград, се стремеа да ја заташкаат работата и да ја прикажат како „... обид на загрепскиот комунист Галогажа да ровари по ‘Јужна Србија’, обид кој не му успеа, зашто единствено придоби еден занесеник-поет...“
Затоа и бројните комунисти и работници, откако беа претепани во полицијата, или беа испратени во казнените баталјони на војската или беа интернирани, односно добар дел од нив се пуштени дома - но под полициска контрола! Властите не сакаа некој голем монстр-процес на комунистите во Македонија, кој би го покажал вистинското лице на диктатурата.
Дополнително, по директива на Партијата, присуствував и на судењето на Рацин и Галогажа, кое е одржано во Загреб. Целиот тој мој, опширен, писмен извештај постои - или барем постоеше до 1949 година во Архивата на ЦК КПЈ и во него има интересни податоци како за апсењето на комунистите во Македонија така и за самиот Рацин, неговото држење и мачење во полицијата, говорот во судот итн.[*]
Од судењето се сеќавам на многу импресивниот и подробен Рацинов опис на мачењето во скопската полиција. Со шкрти зборови, а далеку повеќе со мимика и движења, Рацин сликовито ги долови ужасните сцени на нечовечното тепање и претепување. Неговата, во тоа време многу акутна и упадна глувост, ги дополнуваше сликите на ужас кои тој ги прикажуваше. На секое прашање - или забелешка на судијата, особено на државниот тужител - Рацин ќе застанеше во својата приказна и наглуво се вртеше кон говорникот, ставајќи рака зад увото, за, проширувајќи ја ушната школка, подобро да слушне...
Централниот комитет покрена поширока акција како за ослободување на „хрватските и македонските поети и книжевници Стеван Галогажа и Коста Рацин“ така и воопшто против полицискиот терор, акција која ја прифати меѓународната „Црвена помош“ и за која пишуваше левичарскиот печат поврзан со Коминтерната. Во склоп на таа акција и Ромен Ролан - а ми се чини и Анри Барбис - го даде својот потпис и упати телеграми со протест.
Колку одекна апсењето на Рацин и Галогажа помеѓу комунистите, особено од Хрватска, сведочи и следниот детал.
Кога, во пролетта 1934 година, по наредба на тогашниот секретар на Масниот комитет на Загреб, Срѓан Прица, добив задача да го префрлам во Австрија илегалецот Јосип Броз, кој неодамна беше излегол од долгогодишна робија, тој, во текот на тоа прилично долго - и многу ризично патување - најмногу се интересираше за приликите во Македонија. Особено за сите подробности поврзани со апсењето на Галогажа и Рацин. Повеќепати повтори дека мораме да организираме пошироки акции за да ги извлечеме од затвор. За Рацин зборуваше дека е „... како работник-поет посебно драгоцен капитал на Партијата...“!
И ете, во летото 1935 година, повторно се најдовме. Сега како митровачки робијаши. Иако не сме на истите курсеви, јас често доаѓам на краткиот курс по дијалектички материјализам, кој го води Огњен Прица.[3] Најсовесниот слушател на овој курс е токму Рацин. Тој знаеше доста германски. Се фалеше дека германски учеше: по партиска задача! т.е. кога, како делагат-младинец учествуваше на Четвртиот конгрес на КПЈ, одржан во Дрезден во 1928 година. Меѓутоа, неговото знаење на германскиот јазик беше далеку од тоа да може - бидејќи упорно работеше - да го чита Хегел во оригинал. А упорноста, која беше тешко да се разликува од тврдоглавоста, беше една од највоочливите карактерни црти на Коста Рацин.
Бидејќи добро знаев германски, постојано ме прогонуваше за да ја читаме заедно „Логиката“, што - искрено кажано - никогаш не ми причинуваше некое посебно задоволство. Препишувајќи цели реченици, па и цели пасуси во својата тетратка, Рацин го користеше секогаш расположениот Огњен Прица за тој да му ги толкува или разработува. Знаеја со часови да останат занесени во заплетканите Хегелови конструкции...
Во тоа време е одржан Седмиот конгрес на Коминтерната [јули-август 1935 година]. Ние, се разбира илегално, многу брзо ги добивме сите главни реферати. Тие реферати, пред сè тие на Димитров и Толјати, заедно со пропратните материјали на нашата Партија, трудољубиво, систематски и организирано ги проучувавме - или, како што тоа го нарекувавме: ги проработувавме.
Освен новата линија на Коминтерната, а со тоа и на Комунистичката партија на Југославија, кон широкиот антифашистички Народен фронт, најважната новина во тие материјали беа новите ставови, новата линија на Партијата во врска со националното прашање. За волја на вистината, тие нови тонови во националното прашање се гледаа веќе во материјалите од Четвртата земска конференција на КП Југославија [од декември 1934 година], но по Седмиот конгрес на Коминтерната, тоа беше веќе воочената, нова линија, која укажуваше на важноста од правилниот став - и практика - кон националното прашање, толку важно за многунационално заплеткана држава каква што беше Југославија.
При дискусиите за националното прашање посебно е истакнувано значењето на гаењето на прогресивните традиции на секој народ, како и сестран развој на јазикот и националната култура. Колку и да звучи тоа денес како општопознат факт, за нас, младите комунисти, тоа беа откровенија кои пополека ги кршеа натрупаните нихилистички претстави за Светската револуција и за „Светскиот сојуз на социјалистички републики“, во кој сите ќе бидеме: светски граѓани.
Врз Рацин новата партиска линија имаше големо влијание. Тој неа искрено и со најголем жар ја прифати. Така, додека на еден од курсевите го проучувавме таканареченото селанско прашање - а курсот го водеше Отокар Кершовани[4] - се разврза дискусија за селанските буни и востанија. Кершовани укажа на одредената поврзаност, подобро кажано, на континуитетот на разните социјални движења во Средниот век, почнувајќи од богомилите во Македонија и Босна... Рацин веднаш започна дискусија, цитирајќи некоја стара бугарска книга, која од порано ја читал. Резултатот од таа дискусија, која тој ја продолжи со денови со Кершовани, беше неговата одлука да напише студија за македонските богомили!
И, упорен каков што беше, веднаш почна да работи. Јас, преку татко ми, односно Универзитетската библиотека, му ја обезбедив потребната литература која, бидејќи беше чисто историско-научна, можеше во тоа време да помине преку затворската цензура и ни стигна брзо.
Рацин, снабдувајќи се со најпотребната литература, најпрво ги подготви пошироките тези на својата студија. За тие тези имавме организирана дискусија во која особено критички забелешки даваа Прица, Моша Пијаде и Отокар Кершовани. Главните замерки беа: Рациновиот национално-романтичарски пристап на преувеличување на богомилското движење, кое тој го сметаше за претходник на комунизмот.
Рацин тие проширени тези, пополнети со бројните забелешки од оваа дискусија, ги изнесе при излегувањето од робија и тие му послужија за неговиот познат труд „Драговитските богомили“.
Таа 1935 година, ние комунистите-робијаши подготвувавме во казненичката сала на Сремска Митровица голема прослава на Октомвриската револуција. Освен „централната“ - како што ние ја нарекувавме - прослава т.е. главната, заедничка прослава за сите робијаши, секоја соба (а бевме поделени по соби по околу 20-тина луѓе) подготвуваше и „своја“, се разбира, помала прослава. Од Рацин баравме - а беше познат пролетерски поет - како свој прилог да напише соодветна пригодна песна. Во дискусијата каква би требало да биде тоа песна, некој рече дека песната мора да биде: на македонски јазик!
Сите се согласивме со тој предлог, а самиот Рацин се воодушеви. Дури почна да нè убедува дека македонскиот јазик е музикален и дека има прекрасни, благи варијанти неопходни за нежните тонови на поезијата. Веднаш, како доказ и илустрација, онака воодушевен едноставно од душа, ни изрецитира една од македонските народни, поточно, „староградски“ песни!
И Рацин за прославата навистина напиша песна и тоа на македонски јазик. Песната беше многу добро примена кај сите нас и тоа, прво, зашто беше на македонски јазик, а, второ, зашто вриеше од пароли, црвени знамиња, револуција, крв...[5]
Пишувањето на таа песна, односно идејата тој да пишува на македонски т.е. на својот сопствен јазик, беше повод за разни дискусии околу проблемите на македонскиот литературен јазик, подобро кажано, за вредноста на поодделните македонски „говори“ т.е. дијалекти и нивниот меѓусебен однос...
Рацин почна да собира и бележи зборови, како по сеќавање така и бирајќи ги од народните песни и приказни. Бидејќи помеѓу робијашите имаше другари од разни краеви на Македонија (Велес, Прилеп, Штип, Скопје итн.), тие дијалектни разлики беа многу воочливи - што Рацин, во своето „тефтерче“ до збор трудољубиво ги бележеше.
Својата упорност и трудољубивост ја пројавуваше, како и во сè, и во својата работа. Ги бираше зборовите и ги сложуваше во разни реченици или стихови. Ми кажуваше дека тој ја „делка“ секоја реченица и дека од стиховите треба да се отстрани секој збор кој остава впечаток на рапавост, нескладност.
„Знаеш - ми кажуваше - зборовите за песната треба да бидат изработени, обработени. Тоа ти е како кога ние, во Велес, подготвуваме глина за грнците. Глината треба да се изработи, да се меша и да се обработи за да ја отстраниш секоја грутка, која, после, ќе ти ги упропасти грнците. Така и неизбраниот, неизделкан збор го упропастува стихот и песната...!“
Упорно инсистираше и едноставно ме прогонуваше постојано да го молам татко ми за да му обезбедам што повеќе потребна литература. Успеав да му најдам комплет од изданијата на Скопското научно друштво, кое работеше при тогашниот Филозофски факултет. Особено трудољубиво и совесно ги проучуваше разните статии и материјали во врска со фолклорот, етнографијата, дијалектите. Во тие книги, без оглед што материјалите - главно - беа пишувани од големосрпското гледиште на негирање на македонската нација и сите нејзини основни атрибути, Рацин наоѓаше бројни аргументи со кои се спротивставуваше на локалистичките тенденции на одредени другари Македонци во врска со јазикот. Имаше дарба да ја почувствува борбата против дијалектизмот и локализмот, барајќи ја ширината, чистината и звучноста на зборовите. Одлики со кои обилуваше пребогатата македонска лексика. Одлики кои во иднина ќе ја красат copia verborum [севкупноста на зборови] на Рациновиот опус на македонски јазик.
Тој успеа со своите упорни настојувања на научна основа да се создадат и озаконат начелата и принципите на македонскиот јазик како самосвоен јужнословенски јазик.
Во тие свои напори беше непомирлив. Им се спротивставуваше на прагматичарите како и на компромисерите. Во дискусиите се кристализираа - и спротивставија - две тенденции, за кои Рацин вехементно докажуваше и тврдеше дека и двете се подеднакво опасни. Едната, неа многу вешто и преку живи примери ја бранеше Моша Пијаде, се сведуваше на „ускладување“ (особено во поглед на синтаксата и реченичките склопови, а и воопшто, на основите на граматиката) со веќе одамна консолидираните законитости и принципи на српскохрватскиот јазик. Втората ја застапуваа и туркаа некои постари робијаши-Македонци, како и некои поранешни членови на ВМРО, кои учеа во бугарски училишта и, по традиција, беа врзани за силната македонска емиграција во Бугарија. Тие, наспроти Мошината, како што ние велевме, „големосрпска тенденција“, бараа и пронаоѓаа „решенија“ на многуте граматички комплицираности во бугарската граматика!
Немам проучувано ниту испитувано, но ми се чини дека оваа Рацинова, по сè изгледа, изгубена и незачувана пригодна песна, испеана во робијашницата на Сремска Митровица е неговата прва - барем на јавноста прикажана - песна на македонски јазик, зашто дотогаш пишуваше и објавуваше само на српскохрватски јазик.
... На почетокот на есента 1940 година, кога се вратив во Скопје од концентрациониот логор „Билеќа“, повторно, по пет години, го сретнав Кочо Рацин. Таа средба беше толку невообичаена и потресна што - засекогаш - го запамтив добро и денот и местото и целиот разговор.
Беше околу 11 часот претпладне. Се враќав од факултетот, каде што работев во библиотеката. Денот беше сончев и многу топол. А датумот: 18 октомври 1940 година. Среда.
На средината на Камениот мост (кој сите Големосрби предизвикувачки, а без никаква основа секогаш го нарекуваа „Мост на Цар Душан“) го гледам и не можам да си поверувам на очите - Кочо Рацин. Брза, наведнат, со малку искривена глава загледан во текот на плиткиот, речиси безводен Вардар. Поминав брзо на неговата страна од мостот и се испречив пред него. Го запирам и го поздравувам. Искрено радосен поради ненадејната средба.
Рацин не ми ја прифаќа подадената рака и чудно, мрачно-сомничаво ме гледа. Запрепастен, речиси викам:
- Што ти е? Кочо, ти ли си?! - И го фаќам за рамењата, па му се внесувам в лице.
Сомнежот му игра во очите, додека се извлекува од мојата полу-прегратка. Се потпира на железната ограда на мостот и прашува:
- Зарем ти, Томчо (така тој секогаш го варираше моето далматинско „Тончи“ на свој, велешки начин), не знаеш?
И ме гледа прашално, но предизвикувачки.
- Што? Што се случило со тебе? - прашувам збунет.
Рацин е искусен, поминал и преживеал толку многу, па ја воочува мојата искреност. Дозволувајќи ми да му се придружам и, наскоро, пријателски да го фатам под рака, го продолжуваме патот заедно до блиското паркче, каде што седнавме. Потоа, разговарајќи цело време, преминавме во блиската акчилница [гостилница], во која и ручавме.
Тогаш ми ја раскажа својата тажна приказна.
Исклучен е од Партијата. Како непријател и сомнителен елемент! Кога побарал објаснување, објавен е бојкот врз него.
Затоа сметаше дека е провокација кога му пријдов. Се плашеше дека, како познат стар комунист и член на Комитетот, му приоѓам за јавно да го плукнам - што, со тага изусти, веќе му се случувало...
На моите прашања, полни со несфаќање и неверица, пополека исповедувајќи се и јадосувајќи се, кинејќи ги речениците, раскажува:
„Откако дојдов од Белград, немам никакво вработување. Динар немам заработено. Ни да аргатувам не ми даваат. Секој ден морам да се јавувам во полиција. Од што да живеам? Сега повеќе не сум сам, имам другарка. Се обратив до Партијата: дајте, другари, да се работи нешто! Секретарот - го знаеш - Перо Тиквар,[6] ми одговора: другарите од Белград кажаа да ја чекаме одлуката во врска со тебе и твојата ситуација...!“
Го прашувам: каква е таа ситуација. Рацин долго молчи и гледа во чадот од мојата цигара. И тогаш се свртува и ми се внесува в лице:
- Бараа да го нападнам Крлежа.[7] Велат: важно е ти како Македонец мораш јавно да заземеш став, зашто вака испаѓа дека само ние, Црногорците, го прогонуваме!
- Јас се оградив и од „Печат“ и од целата Крлежина група, но не можам - убијте ме - но не можам против својот учител. Од него, од неговите „Пламен“ и „Книжевна република“ станав комунист, што за мене значи: станав човек!
Ми раскажува Рацин како, наместо статијата за која му е наредено да ја напише против Васо Богданов,[8] напиша нешто сосема друго за „Млада култура“. Зоговиќ[9] го нападна и му викаше дека е компромисер и колебливец. Не му платија неколку коректури ниту статијата во „Млада култура“. Повеќе не сакаа со него ниту да разговараат...
„Единствено Јован Поповиќ се покажа човечки, како другар. Ми даде 200 динари и ме посоветува: Важно е да ја избегнеш оваа сегашна гужва. Молчи! Оди во Загреб, кај Галогажа - стари сте другари. Тој те знае уште од Четвртиот конгрес... Или, уште подобро. Оди во Македонија. Па се прослави со своите ‘Мугри’. За вечноста тоа ти е запишано. Таму ти е местото. И оние долу не се така крути како овие овде денес...“
„Се јавив“ - тажно, потонат во минатите, тешки денови, ми раскажува Рацин - „во Загреб.“ Залудно го барал Галогажа и дома и во редакцијата.
Никому не му се јавил.
„Не смеев ниту да се јавувам ниту подолго да останувам во Загреб. Се плашев другарите да не помислат дека барам врска со Крлежа... И така дојдов во Скопје...“
Уште пред него, со тага раскажува Рацин, во Скопје пристигна „карактеристиката“. Никој не му кажал никогаш зошто го теретат и обвинуваат. Воопштено, другарите на кои им се обраќаше, му кажуваа дека „неговиот случај“ се разгледува во Белград. Во родниот Велес беше уште полошо. Таму комунистите директно го избегнуваа. А од друга страна мораше секојдневно да се јавува во полицијата, која му забрани - без дозвола - да го напушта Велес.
Тогаш на старото стругарско тркало почна повторно да работи како грнчар. Обликува и испече стотина стомни. Ги продаваше на пазар една негова роднина. Од тоа животареше. Не пишуваше ништо. „Ми се згади од пишувањето и од лажливоста на поезијата!“... Не се уби, иако повеќепати за тоа размислуваше, само благодарение на љубовта и поддршката на своите домашни.
Еден ден му соопштија од Среското началство дека може да отиде во Скопје и лично да му се јави на банот на Вардарската бановина.
Рацин ми објаснува од каде тој повик:
„Јас му се жалев на Јован Костиќ (Костовски. Инаку, наш заеднички пријател кој работеше како уредник во дневникот „Вардар“) и тој вети дека лично ќе му ги пренесе на банот моите жалби на незаконитоста на полициското малтретирање во Велес. Јован тоа и го направи. И така дојде до повикот од Бановината.“
Банот го примил убаво Рацин. Му соопштил дека ќе добие постојана работа во редакцијата на весникот „Вардар“ и дека сите песни и дела напишани на српски (банот го употреби терминот „на литературен јазик“) ќе му биле објавени. Рацин признава дека бил збунет и изненаден. Сепак, му одговорил на банот со директно прашање: „Што се бара од мене како противуслуга?“
Банот одговорил дека Рацин погрешно ја сфатил неговата понуда. Никој него не мисли да го купува, туку владата го цени како поет и културен работник, па сака - едноставно - да му помогне и да му овозможи да работи...
Рацин го поставил следното прашање, знае ли банот дека тој мора да се јавува редовно во полиција, која му забрани да го напушта Велес.
Банот го прекинал со категоричната изјава дека таа полициска мерка веќе е укината!
Го прашал банот што би била неговата должност во весникот „Вардар“ (тоа беше скопски дневен весник на српски јазик кој го субвенционираше Бановината). Банот одговори дека би го работел она што и порано го работеше во тој весник[10] т.е. би ја водел коректурата, а би можел да ја води и културната рубрика.
Најпосле го поставил и последното прашање. Знае ли банот дека тој, Рацин, е комунист?
Банот, смешкајќи се, одговорил дека тој го има целото негово животно досие. Од денот кога е избран за младински делегат за Четвртиот конгрес на забранетата Комунистичка партија на Југославија до неговата средба и расправа со комунистите во Белград, Загреб, Скопје и Велес!
Рацин признава дека бил разоружен и збунет. Едноставно не знаел што да направи или да каже. Банот тогаш му помогнал и го завршил разговорот со зборовите: „Знам во каква сте ситуација и затоа Ви оставам време да размислите. Кога ќе одлучите, јавете ми се, работата ќе Ве чека! - а при заминувањето му нагласил: - Повеќе не морате да ѝ се јавувате на полицијата!“
Истиот ден Рацин во Скопје го пронашол членот на Покраинскиот комитет Петар Ивановски - Тиквар и сè му раскажал, барајќи од него став и одговор. Тиквар рекол дека работата ќе му ја пренесе на Комитетот и дека ќе му биде соопштен одговорот. Преку месец дена никој ништо не му одговорил, а тогаш членот на Комитетот од Велес му соопштил дека е исклучен од Партијата и дека Партијата прогласува над него, како антипартиски елемент и ликвидатор: бојкот!
Другарот од Комитетот му објаснил, на неговите прашања, дека одлуката за исклучување дошла од Белград, а одлуката за бојкотот од Покраинскиот комитет и тоа затоа што му се нудел на банот и на властите да стапи во служба!
„И оттогаш - речиси плачејќи завршува Рацин - ниту еден друг, ниту симпатизер ниту познаник, повеќе не разговара со мене - ме избегнуваат како лепрозен...!“
Јас сум првиот комунист, по месец дена бојкот, со кој можел - како со човек - да поразговара.
Се запрепастив.
Додека го слушам и го гледам вака убиен, разочаран, понижен, низ главата ми прелетува мислата дека, враќајќи се од Загреб, го донесов новиот број од „Срп и чекан“ во кој е и директивната статија која токму повикува на бојкот на сите антипартиски елементи. Сепак, без разлика на таа отворена директива и понатаму разговарам со него.[**]
Му кажувам дека мора, по секоја цена, да ја расчисти работата; ми одговора дека сè се обидел, но никој не сака ниту да разговара со него. Отворено му дофрлаат дека е троцкист и шпион!
Ме прашува што да прави - како да ја помести работата од мртва точка. Бидејќи сето тоа време, додека сето ова се случуваше со Рацин, јас бев во конц-логорот „Билеќа“ (од 2 јануари 1940 до крајот на јуни истата година), а потоа надвор од Скопје, ништо од сето ова не знаев. Затоа му велам дека веднаш ќе ја видам работата со другарите и дека потоа ќе му одговорам.
Закажуваме состанок за идната недела, зашто тој мора да се врати во Велес. Тој ќе ме побара кај мене дома. Го знае добро стариот мој, па баш сака и со него да поразговара.
Истиот ден го најдов членот на Покраинскиот комитет Блажо Орландиќ[11] и му раскажав што слушнав; ми кажува дека го знае сето тоа, но дека одлуката не е нивна, туку е наредба одозгора!
Вели дека кога тие во Комитетот расправале за целиот овој случај, не можеле партиски да го казнат, зашто од Белград веќе претходно им е јавено дека Рацин е исклучен од Партијата поради „опортунизам и колебливост“. Тие не знаеле како да го казнат поради „одењето кај и преговорите со банот“. Тогаш, вели, делегатот од Велес барал да се донесе одлука за бојкот. Така и беше, завршува Орландиќ!
Се обидувам да го убедам Орландиќ за неправилноста и штетноста од оваа одлука. Тој во многу што се согласува со мене, особено е против бојкотот, но, додава, дека тој тука не може ништо да помогне. Работата е во рацете на Белград и Велес!
А покрај тоа повторува да не се мешам во расчистувањето на „случајот Рацин“!
Сфаќам добро на што мисли. Сепак, не го послушав.
Кога Рацин, следната недела, според договорот дојде - остана цел ден, како гостин на татко ми; јас, како единствено реално и паметно го советував веднаш да отпатува за Белград и лично да му се јави на Иво Лола Рибар. Со Лола бев добар пријател и заедно излеговме од „Билеќа“. Знаев дека е член на Централниот комитет. На Рацин му ја дадов адресата на Лола и лично писмо. А мојот татко, кому Рацин му кажа за своите неволји, му даде 500 динари за по пат. Рацин, не враќајќи се во Велес, директно од кај нас замина на станица и седна за возот за Белград.
Последен пат Рацин го видов и со него разговарав на еден „илегален“ ручек во 1941 година.
Но, пред тоа морам - поради „историската вистина“ да изнесам три објавени изјави на луѓето кои имаа, на еден или друг начин, директна врска со оваа Рацинова партиска казна.
Тоа е, прво, Перо Ивановски - Тиквар, организациски секретар на Покраинскиот комитет за Македонија во 1940 година, кој пишува:
„Одлуката за казнување на Кочо Рацин ја донесе тогашното покраинско раководство на септемвриската седница во 1940 година, на која присуствуваа, помеѓу останатите, и другарите Светозар Вукмановиќ - Темпо, Сретен Жујовиќ, Методија Шаторов - Шарло, Петар Ивановски - Тиквар, Вера Ацева и други... Одлуката е објавена во Билтенот на Покраинскиот комитет број 4 од 30 октомври 1940 година со зборовите:
‘Поради своето недолично држење поетот Кочо Рацин се казнува со бојкот. Никој не смее да се дружи со него ниту со него да разговара!’
... Морам да нагласам дека пред одлуката никој ниту го сослуша ниту разговараше со К. Рацин...“
(Објавено во 1972 година во книгата „К. Рацин во спомените на современиците“)
Во истата книга Лазар Колишевски пишува дека во 1941 година во август бил во Софија и таму, помеѓу групата Македонци, го сретнал и Кочо Рацин, кого го видел првпат тогаш.
„Рацин - пишува Колишевски - не можеше да ја скрива горчината и болката што ја чувствуваше поради партиската казна и положбата во која се наоѓаше... Сметаше, и тоа самиот директно ми го кажа, дека разговорот со банот веројатно е само формален повод за неговото исклучување од Партијата, а всушност се работело за лична пресметка со него...“
Најпосле, Вера Ацева, во своите „Сеќавања“ на Покраинската конференција на КПЈ за Македонија одржана во Скопје во септември 1940 година, пишува:
„На Покраинската конференција, помеѓу останатото, е донесена одлука за бојкот над поетот и комунистот Кочо Рацин... Предлогот во име на Покраинскиот комитет го поднесе Перо Ивановски - Тиквар. Во образложението за поетот Рацин е кажано дека (од Белград) е протеран од полицијата во родното место - Велес, без право да го напушта градот и дека морал секојдневно да се јавува во полиција. И тоа по два до три пати дневно! Отишол кај скопскиот бан Рафајловиќ на разговор, иако пред одењето Покраинскиот комитет му порачал дека не смее тоа да го направи, т.е. да не оди кај банот на разговор.
Рацин од банот барал да му се тргне забраната за движење и излегување од Велес и да не му се оневозможува објавувањето на литературни дела. Банот бил многу љубезен кон Рацин и му ветил дека ќе му биде тргната забраната за движење и дека ќе му се овозможи печатењето на литературни дела - и дури лично му се понудил дека тој - банот - ќе му напише предговор, но Рацин треба да го даде да се преведе на српски јазик. На крајот, се договориле Рацин уште еднаш да дојде кај банот и тој го поканил на ручек за дефинитивно да се договорат околу тоа објавување. За целата оваа работа Покраинскиот комитет беше известен и тој му порача на Рацин да се откаже од сите овие комбинации и повеќе да не оди кај банот.
Меѓутоа, Рацин не ја прифати оваа порака на Покраинскиот комитет и повторно отиде кај банот...
На крајот на конференцијата е изнесено дека Кочо Рацин не е член на Партијата, но не е ништо кажано ниту кога ниту од кој ниту зошто е исклучен. Затоа, единствената казна која можеше да се примени на него беше: бојкот!
Во образложението не е објаснето дали Рацин отиде кај банот на своја иницијатива или банот го повикал на разговор. Исто така, не е кажано ниту кога се случувала целата таа работа...
Предлогот за бојкот на Кочо Рацин беше прифатен (од конференцијата) без дискусија. Дури, никој ништо не праша...!“
Значи, како што кажав, со Рацин последен пат разговарав првите денови од мај, онаа историска 1941 година. Тоа беа денови - зборувам за Македонија - кога под закрила на германската воена сила Бугарите ја организираа и зацврстија својата власт во Македонија.
И овој пат сосема случајно го сретнав - во Скопје - на улица. Јас веќе тогаш бев илегалец и затоа, веднаш по поздравот, му реков да дојде по мене. Го одведов до еден од нашите илегални станови во турскиот дел од градот.
Рацин, според својот обичај, со шкрти, концизни, но суштински реченици ми раскажува што се случувало со него.
Најважното и првото што ми го кажува е дека и понатаму не само што е исклучен од Партијата, туку е и бојкотиран - како предавник!
Зборува помирно од порано, но очигледно е дека тешко страда.
Целата негова приказна, сумирана во три реченици, гласи: кога дошол во Белград - во октомври 1940 година - другарите не го бојкотираа, но не му дадоа ништо да работи. На обидите - кажува - преку другарите од највисокото раководство да го постави своето прашање, кажано му е „официјално“ дека тоа треба да го реши: „со другарите во Македонија!“
Го прашувам дали разговараше со Лола Рибар и дали му го предаде моето писмо.
Одговора дека не разговарал, зашто Лола тогаш не бил во Белград...
Живуркаше од помошта на некои студенти Македонци. Тогаш од Белград - зашто така му е советувано - се вратил во Велес.
Тука доживеал сè и сешто. Се разбира, од партијците и партиските активисти. Така што, одведувањето во логорот „Ивањица“ во јануари 1941 година (божем, на „воена вежба“) му дошло како олеснување и спас!
Но тогаш, на 27 март 1941 година тој логор бил распуштен и тој, дознавајќи од некои логораши-комунисти дека ставот на Партијата е дека сите комунисти мора да се јават за одбрана на татковината, веднаш се јавил во Воената команда, која го упатила да оди во својата мобилизациска единица во Куманово.
Само што се облекол во униформата - на 5 април 1941 година - тргнал на Страцинскиот фронт и на 7 април е заробен од Германците.
Кратко бил во заробеничкиот логор и, наспроти предупредувањата на некои војници-комунисти, сам побегнал... „Пешки стигнав во Велес на 12 април...“ - кажува Рацин.
Кога раскажува за Велес, што сè видел и доживеал, Рацин се возбудува. Дури - што никогаш од него не сум чул ниту очекувал - пцуе. И тоа грубо, бесно, простачки.
Се гледа дека се насобрал јад, гнев и болка... Во Велес наишол на несфатлива ситуација, комунистите со членовите и активистите на Партијата ја „презеле власта“ - под покровителство на Германците!
„Да! - ме убедува - под заштита на Хитлеровиот хакенкројц [кукаст крст] и вермахтот!“
Ми тврди дека нашиот заеднички пријател и стар содругар од робија Страхил Гигов е „главен“ во Комитетот, кој претставува единствена цивилна власт покрај германската воена команда. Вели дека отишол да се јави во канцеларијата која е во зградата на старата општина.
Пцуе. „Како можат“ - вели- „тие мене да ме осудуваат зашто сум протестирал и ги барав своите права од српскиот бан, а тие служат под Хитлеровата команда?!“
Не му верувам и му ја изнесувам партиската линија, како и ставот на нашиот Месен комитет на Скопје. Ние се подготвуваме за борба, го мобилизираме членството и симпатизерите, собираме оружје...
Брзо се воодушеви. Очите му блескаат. Се преобрази.
Му велам да остане во Скопје и дека сега - сигурен сум - ќе успееме и неговиот „случај“ да го решиме. Сега е друга ситуација...
Го оставив да спие во тој наш конспиративен стан.
Веќе утрото го побарав организацискиот секретар на Комитетот Перо Тиквар и му го раскажав синоќешниот разговор. Се согласува дека треба конечно да се реши „целиот тој јазол“ и, откако му соопштив каде го засолнив Рацин, ми соопшти дека тој ќе поразговара со другарите и со Рацин! Бидејќи јас инсистирав на заклучоците од тие разговори, Перо Тиквар изречно ми нагласи: „... не треба повеќе да се мешаш и да интервенираш за него, зашто некои другари веќе одамна тоа го замеруваат...!“
По неколку дена, при една средба, го прашав Тиквар што има ново во врска со Рацин. Ми одговори дека тој подробно разговарал за целата работа и на Рацин му ја соопштил одлуката: „да се врати во Велес и да му се стави на располагање на Комитетот“!
Рацин - ми вели Тиквар - веднаш отпатувал за Велес.
Знаев што значи во тие први месеци од окупацијата секој комунист, симпатизер и воопшто чесен човек. Затоа бев сигурен дека, по ова што ми го кажа членот на Покраинскиот комитет, „случајот Рацин“ конечно, добро и позитивно за Партијата и за Рацин - е решен...
Тркалото на настаните - летото на таа судбоносна 1941 година - повикот на Партијата на востание, формирањето и моето заминување во Првиот скопски партизански одред, борбите, илегалноста, „специјалните“ задачи и бурните текови на сите тие години на револуционерна војна направија да го изгубам од вид - и од сеќавање - својот стар другар Рацин.
Дури во 1945 година дознав дека тој одамна, уште во летото 1943 година, загинал. Не знаев никакви детали, но бев сигурен дека загинал јуначки, во борба!
Подоцна, речиси 30 години подоцна, при учеството на „Рациновите средби“ во Велес, слушнав неколку варијанти на описот на подробностите околу Рациновото загинување.
Најпотресните подробности ми ги раскажа[12] мојот стар, од времето на илегалноста, другар Мино Минов, од чиј куршум е смртно погоден и падна Рацин...
Подоцна во архивите и книгите најдов повеќе документи, податоци и „сеќавања“ на нашите луѓе, повеќето функционери, кои понекогаш, со тие „сеќавања“ на Рацин си ги дополнуваа своите стилизирани биографии - или позициите во хиерархиската скала на нашата стварност.
Избрав и препишав некои кои ја илустрираат мојата слика за Кочо Рацин.
Така:
Воислав И. Илиќ, во статијата „Насмевката на Мона Лиза и Рациновите критички погледи“, која е прочитана како реферат на „Рациновите средби“, Велес, 1974 година, кажува:
„Рацин е цврсто поврзан со групата: Галогажа, Поповиќ, Зоговиќ, Миндеровиќ, па сепак не се приклучи како дискутант против ‘ревизионистичкиот’ фронт на ‘Данас’ и ‘Печат’. И тоа ниту пред ниту по статијата ‘Quo vadis Крлежа?’ на А. Б. Ц. [објавена во 1933 година]. Во ниту еден свој критички или полемички натпис тој не расправа за автономноста на уметничкото мислење, ниту за Крлежините сфаќања во предговорот на Хегедушиќевите ‘Подравски мотиви’. Дури ниту во алузии...
Во текот на 1939 година, во времето на ‘Антибарбарусот’, иако е поврзан со списанието ‘Уметност и критика’, со тој нов орган на ‘социјалниот картел’, тој ниту тука па ниту тогаш не објавува ниту еден прилог кој би ја поткрепил генералната теза за варварството на Антибарбарусот, туку, напротив, објавува статија за Мона Лиза, со така отворени широки погледи и сфаќања за вредноста на уметничката слобода.“[13]
Далеку поконкретно и понепосредно за таа Рацинова положба и држење по повод „судирот на книжевната левица“ ми раскажуваше мојот професор и долгогодишен другар академикот Душан Недељковиќ. И тоа долго, подробно.
Наместо да се обидувам да се сетам на тие негови многу приказни во врска со овој Рацинов судир со официјалниот став на Комунистичката партија на Југославија, поедноставно е да препишам две страници од студијата на Недељковиќ за Рацин.
„Рацин во ноември 1938 година во списанието ‘Младост’ ја објави својата голема ‘Балада за стапката’, во која пее против насилството и теророт...“
(„Баладата“, за која пишува професор Недељковиќ, зборува за „со клинци поткована стапка“, а завршува со стиховите:
„Слушни,
стави го увото на пулсот на денот,
ох, слушаш ли,
го слушаш ли нејзиниот проклет татнеж,
подмолен?“
Штом се појави „Баладата“, предизвика голема дискусија помеѓу левичарите, зашто некои истакнати комунисти ѝ замерија дека: алудира на крвавите чистки во СССР - забелешка на А. К.)
„Таа Рацинова ‘Балада’“ - продолжува Недељковиќ - „објавена во Белград, ги загрижи и некои од најдобрите Рацинови другари во Скопје. Помеѓу нив и Душко Поповиќ, поетов другар од робијата во Сремска Митровица... Тој во зимата истата година во мојот факултетски кабинет, во присуство на... Блажо Орландиќ, тогашен инструктор на ЦК КПЈ за Македонија, директно го праша Рацин: што всушност значи таа негова ‘Балада за стапката’. Зошто - го прашуваа Рацин - додека од сите радиостаници одекнуваат заглушувачките и застрашувачки чекори на фашистичките цокули, во таа балада фашистите не се спомнуваат, па така некако испаѓаат тие цокули општи, толку општи што секој се прашува: дали тука не се работи за нашите, сопствените...?
„Нема потреба да се апстрахира“ за нашите сопствени, „туку се работи, драги и мил мој другар Душко, за твоите сопствени стапки потковани со клинци“ сè додека ти така ми се обраќаш мене и на мојата песна со најцрни „клинци“ на цензорски и инквизиторски сомневања и подозрение, па го газиш она што е понежно и почуствително од секое човечко срце - а тоа е чувството на нова човечка убавина, ослободена токму од секоја „со клинци поткована стапка“...
Поповиќ се обиде, протестирајќи, да го прекине. Но, Рацин не се даваше. Со својата позната тажна насмевка и со тивкиот, ненаметлив глас, продолжи:
„Но тоа што ти сега го правиш и не е она најлошото. Има и многу полоши работи. Тоа е кога ти и јас ќе станеме секој свој цензор и инквизитор и кога ќе почнеме, со своите ‘со клинци потковани стапки’, сè по ред во себе да газиме, така што од нас ќе остане само нечиста крпа со која не можеш ниту да се исекнеш... Така, наместо во практиката нашата критика и самокритика да го разбие лажното и да го замени со вистината, а злото со доброто, таа се претворила во својата апстрактна и формална спротивност. Вечно гониме некои ‘вештици’ околу себе и во себе. Така сите стануваме ‘вештици’, па глупаво се давиме во проклетството не само на општата, туку и на својата сопствена тиранија, која ја вршиме врз себе и врз другите. Меѓутоа, барем од оваа последната би можеле да се воздржиме. Мислам дека тоа би било револуционерен услов на акцијата на совладување и укинување на бучната фашистичка тиранија. Ете, затоа својата ‘Балада’ дефинитивно ја насочив против општото проклетство на секоја тиранија, а моите читатели веќе го имаат во ушите неподносливиот топот на фашистичките потковани чизми...
Впрочем, продолжи Рацин, народните маси од светот се обединуваат и креваат против фашизмот и стратешката цел на неговото уривање ќе се оствари. Затоа правецот на нашиот главен удар пред сè и над сè мора да биде истакнувањето на хуманизацијата на нашите односи, држења, контакти, со цел да ги привлечеме народните маси и да бидеме на чело на победата.
Мојата ‘Балада’ е насочена во тој правец!“[14]
Пребарувам по собраните материјали. Еве една интересна фотокопија од Рациновото досие кое го направи бугарската окупаторска „специјална полиција“. Неговото досие - во групата досиеја на опасни комунисти од градот Велес - го носи бројот VII и гласи:
„VII Коста Апостолов Солев („Рацин“) е роден на 2 декември 1909 година во градот Велес. Живее на улицата ‘Свети Иван Рилски’, куќа број 32. Занимањето му е: грнчар. Неженет. Порано беше секретар на Комунистичката партија за цела Македонија. Трипати бил суден поради комунистичка активност. Сега не работи ништо. Често патува во Скопје, Гевгелија, Битола и Прилеп. Природно е многу интелигентен човек и како таков во минатото беше нешто како официјален писател на Комунистичката партија. Пишуваше многу работи за комунизмот како и разни списи со сличен карактер во Македонија. Се дружи со сите комунисти од градот Велес, кои многу го почитуваат. Додека беше во затвор, непрекинато му праќаа пари и помош, која ја собираа овдешните комунисти. Во неговата куќа има различна комунистичка литература, но во најголем дел тоа се негови трудови.
Во последно време поголемиот дел од денот го поминува во својата куќа, пишувајќи...“[15]
Интересен е записот на некогашниот член на Месниот комитет на Партијата во Велес, Никола К...[16]
„Во септември 1941 година новоизбраниот Месен комитет на Велес одлучи да започне да издава ‘Билтен’. Јас бев задолжен да го подготвам и да го искуцам материјалот за овој илегален весник.
Не кажувајќи му никому ништо, јас (и покрај ставот за бојкот на Кочо Рацин), дојдов кај Рацин и му ја објаснив задачата. Тој, со најголемо воодушевување, се подготви и искуца неколку статии, а бидејќи редовно ги слушаше Москва и Лондон, и вести за ‘Билтенот’... Кога излезе ‘Билтенот’, Комитетот ме пофали и се воодушевуваа како добро и писмено напишав и искуцав. Но, тогаш никому не му кажав дека сето тоа го пишуваше и искуца Рацин...“
Бугарските окупациони власти настојуваа да ги преземат во свои раце сите постоечки друштва и организации. Така, се подготвуваа да постават своја управа на Градското читалиште на Велес. Претставниците на окупационите власти закажале собрание, сигурни дека нивната листа за новата управа ќе биде избрана и потврдена. На општо изненадување, на тоа свечено, неделно собрание на истакнатите граѓани на Велес, се појавил, помеѓу првите говорници, Кочо Рацин. Иако полулегален, гонет и од окупаторите и од Месниот комитет на Комунистичката партија, тој, како прославен поет на „Белите мугри“, уживаше голем авторитет. Затоа неговата појава на говорницата - а сè уште беше во управата на читалиштето - била поздравена со демонстративен аплауз. Охрабрен од таквиот пречек, Рацин возбудено го одржал следниот говор:
„Господа! Ова читалиште секогаш било наше. Ние во сите услови се боревме да го водиме и да го насочуваме, затоа што тоа секогаш беше храм за просветувањето на народот. И затоа Ве предупредувам да не заборавите дека и големосрпските властодршци се обидуваа токму преку ова наше читалиште да водат борба за асимилирање и денационализација на македонскиот народ. Ве предупредувам, немојте да ја преземате нивната пропадната и бедна улога! Оставете нè нас, граѓаните, жители на Велес, да го водиме и да управуваме со нашето читалиште, да го развиваме и ова катче на македонската култура за да израсне во она што велешани секогаш сакаа, во храм на македонската просвета и култура...“[17]
Кон крајот на 1941 година во партиското раководство на Македонија доаѓа до големи промени. Откако веќе во летото беше сменет секретарот на Покраинскиот комитет Методија Шаторов - Шарло, а потоа и Привременото раководство, во декември, односно поточно во јануари 1942 година, со одлука на ЦК КПЈ за секретар на Покраинскиот комитет е поставен Бане Андреев. Бане веќе во јануари 1942 година го повика Рацин, кого добро го познаваше уште од робијата, од Велес да премине во Скопје. Тука Рацин, како илегалец, работи на пишувањето на печатењето на разни партиски материјали, а особено на подготовката, пишувањето и издавањето на „Билтенот“, како илегален орган на Покраинскиот комитет на Комунистичката партија.
Меѓутоа, ниту тогаш, и покрај настојувањата на секретарот на Покраинскиот комитет, поради одлучниот став на делегатот на Централниот комитет Боби Радосавлевиќ,[18] Рацин не е примен во Партијата. Само Комитетот официјално му ја тргна казната бојкот, која, патем кажано, повеќе никој кон Рацин не ја применуваше.
Бане Андреев ми раскажуваше дека Рацин повеќепати ургираше да се расчисти неговото „прашање“ - всушност, прашањето на неговата казна и враќање во Партијата - но секогаш му е одговарано дека тоа треба да го реши Централниот комитет!
Во Архивот на Централниот комитет на КПЈ (денес СКЈ) се наоѓаат и две писма од септември, односно октомври 1942 година, кои ги упати инструкторот на ЦК КПЈ Боби Радосавлевиќ од Скопје. Во нив Радосавлевиќ го прашува Централниот комитет за мислење во врска со казната, односно држењето кон Коста Рацин.
Тие писма - за кои, многу подоцна, самиот Добривое Радосавлевиќ - Боби, мој стар содругар од робијашките, митровски години, ми кажа дека ги пишувал врз основа на „реферирањето“ на некои македонски партиски функционери - како што го гонеа тогаш сè уште живиот Рацин, ќе ме прогонуваат и мене и уште некои стари комунисти-робијаши со години и години подоцна.
Имено, Боби Радосавлевиќ, како делегат - или инструктор на Централниот комитет - испратен е во Скопје во тие најтешки денови, во страшната 1942 година. Бараше врска и потпора прво помеѓу нас, старите комунисти, пред сè робијаши. Длабоко конспиративен - зашто веќе од порано беше познат и во Скопје - Боби целата своја работа мораше да ја ограничува на партиските врски кои му ги даваше комитетот на чело со Бане Андреев. Тие „врски“, а тоа беа, главно, легализираните домашни кадри, од кои многумина беа против вооружената борба и ги сметаа нашите први партизански одреди формирани во Македонија (Скопскиот, Кумановскиот, Прилепскиот...) за „левичарски авантуризам“! Како и за Рацин така и за сите нас, тие „партиски врски“ даваа свои, за нас ликвидаторски обоени извештаи. Извештаи кои не се воздржуваа од гадни, клеветнички лаги и подметнувања.
Така, за мене Боби Радосавлевиќ во тоа исто писмо од октомври 1942 година упатено до ЦК го напиша следното:
„Колендиќ побегна во Софија. Таму некако се легализира. Таму стана прибежиште и за други па му го посочив вниманието на Централниот комитет на Бугарската партија да не се обидуваат таму да се рехабилитираат.“
Боби немаше поим според кои задачи бев испратен во Бугарија. Меѓутоа, неговите „партиски врски“ му го премолчаа фактот дека јас, кратко време пред тоа, во големиот процес против првоборците од Првиот скопски одред, бев осуден на смрт од бугарскиот воен суд и дека, бидејќи бев во бегство, за мене се издадени потерници со ветување на голема парична награда за секого кој, „жив или мртов“, ќе им го предаде на бугарските власти „Антун Хрватин“, како што ме нарекуваа...
Никогаш не сум му се лутел ниту му приговарав на мојот стар другар Боби што - во своето писмо до Централниот комитет - вака тешко ме обвинува: дека сум „побегнал“ и тоа - во Софија!
Зашто се знае што за нас, старите комунисти, значеше обвинувањето дека некој „побегнал“ кај никој друг туку кај - Бугарите! И тоа обвинување да му биде директно упатено на Централниот комитет!
Меѓутоа, јас исто така добро знаев дека Централниот комитет секое обвинување, особено кога станува збор за стари комунисти, мора да го разгледа, да го проучи и - да донесе своја, мериторна и единствено важечка одлука!
Така беше и во мојот случај. Централниот комитет на КПЈ, во јануари 1945 година (врз основа на предлогот на комисијата во состав: Александар Ранковиќ, Крсто Попивода, Светозар Вукмановиќ - Темпо и Бане Андреев), донесе своја одлука врз основа на која јас, со чин на виш офицер на ЈНА и како член на Партијата, ја продолжив својата работа во редакцијата на тогашна „Борба“.
Рацин ја немаше таа среќа да дојде пред Централниот комитет, каде што би се „расчистил“ неговиот „случај“...
Туку, да се вратиме на редоследот на настаните.
Рацин, не се знае од кого, е пријавен и уапсен во септември 1942 година и, и покрај стравотните мачења, на полицијата не ѝ призна ништо ниту ја откри печатницата ниту својата работа. Поради недостигот на какви било материјални докази - и признанија - бугарските власти не го изведоа пред суд, туку, во зимата 1942 година, го интернираа во селото Корница во Пиринска Македонија...
Со првите пролетни денови - во април 1943 година - Кочо Рацин бега од интернација и како илегалец доаѓа во Скопје, каде најде некои другари кои го поврзаа со писателот Владо Малевски. Не случајно. Малевски, имено, токму тогаш, по задача од Партијата, собираше групи македонски интелектуалци кои требаше да се префрлат на слободната - партизанска - територија во Западна Македонија.
Кон крајот на мај 1943 година Рацин, со одлука на Централниот комитет на [Комунистичката партија на] Македонија, е доделен на работа во партиската техника, всушност печатница, која се наоѓаше во земјанката на „базата“ на ЦК на Македонија на слободната територија над Лопушник близу Кичево.
Писателот, мој пријател и многу душевен човек, Владо Малевски, кој знаеше за моето старо пријателство со Кочо Рацин, цела една вечер во Скопје ми раскажуваше за неговите последни денови.
Владо, со меланхоличен и тивок, тажен глас, со долги прекини ми ја доловуваше сликата како Рацин, по бегството од Бугарија и интернацијата, со денови барал врска со него, зашто од другарите слушнал дека Малевски е „задолжен“ за префрлање на симпатизерите и интелектуалците на слободната територија во Западна Македонија. Малевски ми тврдеше дека некои членови на Комитетот, со кои одржуваше врска, му наредија да го прекине контактот со Рацин и дека не доаѓа во обѕир да го вклучи во „транспортот“ за илегален премин на слободната територија. Но, Малевски не ги послушал, зашто имал изречна директива од ЦК на Македонија дека мора да делува што пошироко. А Рацин лично го обожувал!
Кога дошол Рацин на слободната територија, се радувал како дете. Го бакнувал секој партизан што ќе го сретнел. Бил пресреќен гледајќи ја нашата - „прва пролетерска војска на Македонија!“
Постојано повторувал: „Ќе победиме! Наскоро ќе победиме!“
Со нетрпение ја чекал одлуката за „распоред“ т.е. одлуката на ЦК во која единица или на кој сектор од работата ќе биде распореден. Бил очаен кога му е соопштено дека не оди во единица, т.е. како што тој зборувал, „во партизани“, туку на работа во агитпропот. И тоа: во печатница!
Го молел и преколнувал Малевски да го промени ова решение, но тука немало каква било помош. Страхил Гигов отсечно ја одбил секоја расправа. Објаснил дека тоа е одлука на Централниот комитет!
Инаку, Рацин не добил никакво оружје, затоа што не бил партиец. Дури морал да го предаде и малиот револвер, калибар 6,35, кој го добил од некого...
Малевски последен пат го видел Рацин кога тој копал земјанка за сместување на печатарската машина. Му раскажал тогаш, радосен и со гордост, дека веќе петти ден копаат: „И дење и ноќе тој со уште два другари и дека набрзо ќе ја завршат длабоката и добро маскирана земјанка...“
Еве што за тие денови пишува Страхил Гигов - Андро, заменик политички комесар на Главниот штаб на [НОВ и ПО на] Македонија, т.е. одговорен по партиско-кадровска линија, во својата автобиографска книга „Сеќавања“ (271-273 стр.).
„Кон крајот на мај, заедно со една поголема група комунисти и борци, во нашата ‘база’ пристигна и Кочо Рацин. Беше бескрајно среќен кога ги виде првите партизани. Се радуваше како дете и им ги бакнуваше петокраките на капите. Навистина беше возбудливо да се гледа со каков поетски жар и воодушевување тој ја доживува Револуцијата. Едноставно не можеше да му се изнарадува на сето она што го виде во нашата ‘база’. Особено на фактот дека веќе сме формирале Централен комитет и Главен штаб и дека се создава македонска војска. Сето тоа го доведуваше до восхит. Ги прегрнуваше партизаните, возбудено зборувајќи: ‘Другари, ќе победиме!’
Како искусен револуционер и идеолошки изграден комунист, ние го вклопивме во Одделението за агитпроп, особено да подготвува, редактира и печати разни материјали. Оваа задача тој ја прими со големо воодушевување, со жар, љубов и совесност се фрли на работа. Целиот се предаде на исполнување на добиените задачи.
Тој од порано имаше проблеми со слухот. Во шумата слухот уште повеќе му ослабна. Беше необично љубопитен. Сакаше веднаш сè да види и да разбере: и нашата организација во базата и техниката и околината.
Еден ден ни се изгуби. Го баравме цел ден. Се плашевме од најлошото. Дури пред вечерта го најдовме. Излегол да прошета, но загубил ориентација и залутал. Тогаш му забранивме да излегува сам надвор од ‘базата’. Се движеше само во кругот, чија граница беше печатницата, која од просторијата во која живееше не беше оддалечена ниту триста метри. Не сакавме да го изложуваме на опасност. Тој допрва требаше да создава, да пишува за борбата и за Револуцијата.
Беше многу вреден. Неуморно работеше од утро до мрак. За него немаше задача кој не би ја извршил. Покрај тоа, беше извонредно упорен човек и ништо не сакаше да прифати или да одобри пред да биде убеден во правилноста на тој став. Токму во тоа време, се сеќавам, се актуелизира прашањето околу распуштањето на Коминтерната.[19] Рацин никако не можеше да сфати дека во овие, новонастанати услови комунистичките партии не можат да бидат раководени од еден центар т.е. од Коминтерната. Во врска со ова прашање тој беше подготвен да дискутира со секого надолго и нашироко. Понекогаш, богами, многу остро расправаше со сите кои имаа спротивни мислења.
Во тоа време настојувавме што повеќе да ги прошириме и зацврстиме врските со народот од тие краишта, особено со населението со турска и албанска националност. Попладнето на 13 јуни, Добривое Радосавлевиќ и јас тргнавме во селото Кленовец, кое беше само неколку километри подалеку од нашата ‘база’... Во приквечерината, некаде по првиот мрак, додека сè уште бевме во селото, слушнавме пукот од правецот на базата. Прво помисливме дека се балистите, бидејќи веќе неколкупати порано напаѓаа. Наслушувавме, но пукотницата престана...
По еден час во селото дотрча Аризан Несторовски - Марче, кој тогаш беше курир на Главниот штаб.
Возбудено ни јави: ‘Рацин е тешко ранет!’ ‘Не знаеме дали ќе преживее...’
Оваа вест нè потресе. Веднаш ги прекинавме разговорите во селото и побрзавме во базата.
Кога стигнавме, веќе беше мртов. Издиша на рацете на Киро Георгиевски - Дејан.
Сакавме да формираме комисија за да го испитаме целиот случај. Меѓутоа, беше очигледно дека се работеше за несреќен случај. Рацин беше ранет од Мино Минов, негов најблизок другар и соработник во печатницата. Мино тогаш бил на стража. Неколкупати викнал ‘стој!’, но Рацин не го слушнал поради ослабениот слух.
Рациновата смрт беше голема загуба за нашата Револуција. Неговата смрт сите ние ја поднесовме многу тешко, а најтешко му беше на Мино Минов, неговиот добар пријател и другар со кој се дружеше и пријателствуваше уште пред војната.
Го погребавме следниот ден, во тешка и мачна атмосфера.
Ги одвоивме сите негови лични работи, кои ги спакувавме за, во згоден момент, да му ги предадеме на неговото семејство.“
Така загина и во плитка, на брзина ископана јама, без сандак, покриен со земја, е закопан Кочо Рацин, всушност Коста Солев, човек кој, заедно со Гоце Делчев, беше - и остана - најсветол лик на борбената преродба и афирмација на македонскиот народ.
Кочо Рацин со својот макотрпен и херојски животен пат и со трудбеничкото творештво израсна во голем, симболизиран лик на македонскиот работен човек, кој се издигна во висините на Хегеловите категории на Слободата и Иднината. Тој, а тоа е неговата историска големина и заслуга, со творештвото и саможртвата се издигнуваше над моментот на политичката стварност и се бореше, барајќи пат и начин Македонија да не ја доживее трагичната судбина на вечно поделената и покорувана Ерменија...
Фусноти
[*] Другарот С[лободан] Марковиќ во 1976 година, по повод мојата статија за Рацин, каде што го спомнав овој извештај, ми испрати писмо во кој, меѓу другото, пишува: „Работејќи на дисертација за Јован Поповиќ, го прегледав Архивот на ЦК КПЈ. Тогаш (во 1959 година) го имав в раце Вашиот извештај за провалата во Скопје.“
[**] Спомнатата статија, објавена во „Срп и чекан“, број 5-6 од 9 октомври 1940 година, гласи: Да ги исчистиме своите редови од антипартиските елементи.
Во минатиот број на „Срп и чекан“ спомнато е дека ќе се објават имињата на антипартиските елементи кои треба да се бојкотираат. Тоа уште повеќе беше потребно, зашто, како што е спомнато во „Пролетер“, токму во Загреб постоеше една група на гнила атмосфера на помирлив-либерален однос кон оние што работат против Партијата. Многу луѓе, па дури и партијци сметаа дека можат да „разговараат“ со некои типови, иако тие беа објавени во партискиот весник како клеветници на Партијата. Во последно време во Загреб е многу направено за да се прекине со таа штетна практика. Треба да се запамти: потребно е антипартиските елементи не само да се исклучат од Партијата, туку да бидат и бојкотирани од сите чесни работници и борци, за така изолирани од работничкото движење да бидат оневозможени да го вршат своето разорно делување. Сè додека со нив се „прикажува“ и „разговара“, сè дотогаш тие ќе успеваат да добиваат увид во работата, да шират клевети, да раскажуваат за работата на поодделни сектори во друштво на сомнителни типови, на тој начин помагајќи ја работата на полицијата. Се случуваше и тоа, разните антипартиски елементи да бидат толерирани во полулегалната работа, да имаат увид дури и во партиската работа и тоа да го искористуваат за ширење клевети против Партијата. За тоа конечно да се спречи, ги објавуваме овде имињата на оние антипартиски типови кои секој чесен работник треба да ги бојкотира, не водејќи со нив никакви разговори и не поздравувајќи ги на улица...
И потоа следи долга листа на имиња. Многу од нив, речиси мнозинството, се мои другари од робија... Кога денес ја читам таа листа, ми паѓа во очи фактот дека сите овие „антипартиски“ елементи загинаа - јасно - на нашата страна во НОБ, или се носители на „[Партизанска] споменица 1941“.
Забелешки на преведувачот
[1] Душко Поповиќ (1913-1943), македонски комунист по потекло од Врање. Во 1934 година е примен за член на КПЈ. На 26 јануари 1935 година е уапсен и во јуни 1935 година е осуден на една и пол година затвор. Казната ја издржува во Сремска Митровица. Од затвор излегува на 27 јули 1936 година. По окупацијата на Македонија во 1941 година преминува во илегала и делува прво во Скопје, а од есента 1941 година во Западна Македонија. Во 1943 година е еден од организаторите на Мавровско-гостиварскиот партизански одред „Кораб“ и негов инструктор. На 27 април 1943 година е уапсен во битката со балистите во Ново Село, Гостиварско. Спроведен е во затворот во Тирана каде што е обесен на 17 мај 1943 година, заедно со петмина други партизани.
[2] Стеван Галогажа (1893 - 1944), хрватски комунист и писател. Негови главни дела се „Чудни силуети“ и „Пат на главниот друм“. Покрај неколку литературни списанија ја иницираше и едицијата „Научна библиотека“. Во 1928 година во неговото списание „Критика“ Рацин дебитираше прво со прозниот текст „Резултат“, а потоа и со песната „Синови на гладот“. Убиен е во концентрациониот логор „Јасеновац“, во октомври 1944 година.
[3] Огњен Прица (1899 - 1941), член на КПЈ од 1919 година. Во 1928 година е член на Покраинскиот комитет на КПЈ за Босна и Херцеговина. Во 1930 година е осуден на седум години затвор и е затворен во Сремска Митровица. Од затвор излегува во 1936 година. Повторно е уапсен на 30 март 1941 година. По создавањето на Независна Држава Хрватска, предаден е на усташите, кои го префрлаат во логорот Керестинец. Стрелан е на 9 јули 1941 година.
[4] Отокар Кершовани (1902 - 1941), во 1927 година станува член на СКОЈ, а следната година и на КПЈ. Првпат е уапсен во 1928 година и е осуден на една година затвор. Во 1930 година повторно е уапсен и е осуден на 10 години затвор. Од затвор излегува во 1940 година, но кон крајот на март 1941 година повторно е уапсен. По окупацијата на Југославија е предаден на усташите, кои го одведуваат во логорот Керестинец, каде е убиен, заедно со Огњен Прица, на 9 јули 1941 година.
[5] Како што наведува и Колендиќ подолу во текстот, оваа Рацинова песна на македонски јазик не е пронајдена.
[6] Перо Ивановски - Тиквар (1920), македонски комунист, организациски секретар на Покраинскиот комитет на КПЈ за Македонија во 1940-1941 година, во времето кога на чело на Покраинскиот комитет е Методија Шаторов - Шарло. По окупацијата на Југославија се вклучува во НОБ, но во април 1942 година е уапсен од бугарските власти. Од затвор бега во јули 1944 година и учествува во завршните битки за ослободување на Македонија и Југославија. Делегат е на Првото заседание на АСНОМ.
[7] Во тој период во полн ек е т.н. „судир на книжевната левица“ и раководството на КПЈ, како дел од кампањата за целосна сталинизација на Партијата, поведе кампања против „Печат“, списание кое од 1939 до 1940 година го покрена Мирослав Крлежа (1893-1981), а чии соработници беа и Марко Ристиќ, Васо Богданов, Милан Дединац, Звонимир Рихтман, Оскар Давичо и Крсто Хегедушиќ. Како дел од оваа кампања, покрај Рацин во Македонија, во Словенија е исклучен Братко Крефт, познат драматург и критичар (Ivo Banac "Sa Staljinom protiv Tita", "Globus", Zagreb, 1990, 82 str.). „Пламен“ (1919) и „Книжевна република“ (1923-1927) се списанија чиј двигател беше Крлежа и кои, покрај врз Рацин, извршија силно влијание врз многу комунисти во Југославија.
[8] Васо Богданов (1902 - 1967), Крлежин соработник во „Печат“. Член на КПЈ од нејзиното основање во 1919 година. Во своите трудови посветени на Револуцијата од 1848, особено во делото „Националните и социјалните судири на Војводинците и Унгарците во Револуцијата 1848-1849“ од 1936, Богданов ја оспорува оценката на Маркс и Енгелс дека Хрватите и Србите одиграа контрареволуционерна улога. По Втората светска војна е професор на Загрепскиот универзитет и дописен член на ЈАЗУ.
[9] Радован Зоговиќ (1907 - 1986), црногорски комунист и поет. Личен пријател на Рацин со кој, за време на неговиот престој во Скопје, едно време е состанар. Кон крајот на 1930-тите, заедно со Милован Ѓилас, исто така Црногорец, е еден од главните противници на Мирослав Крлежа во т.н. судир на книжевната левица. По 1948 година, поради поддршката на СССР се повлекува од јавниот живот. На почетокот на 1960-тите, по периодот на стигматизација, Мирослав Крлежа прв ја печати неговата поезија.
[10] Од пролетта 1932 до апсењето на почетокот на 1934 година Рацин живее во Скопје. Во тој период, меѓу другото, работи и како коректор на весникот „Вардар“.
[11] Блажо Орландиќ (1914 - 1943), црногорски комунист. Член на КПЈ од 1933 година. Студира на Филозофскиот факултет во Скопје. Во 1933 година е уапсен и е осуден на една година затвор. Од робија во Сремска Митровица се вратил во 1938 година. Во летото 1939 година е поставен за секретар на ново-формираниот Покраински комитет на КПЈ за Македонија. Во јануари 1940 година повторно е затворен, но поради немање докази, набрзо е ослободен. По окупацијата на Југославија се враќа во Црна Гора и учествува во кревањето на востанието во Црна Гора. На почетокот на 1943 година, како заменик политички комесар на Деветтата краишка бригада, е тешко ранет во борба против Германците и четниците. Убиен е од Германците и усташите при префрлањето во партизанската болница во Дрвар. По војната е прогласен за народен херој.
[12] Колендиќ својот разговор со Мино Минов го објави во „Млад борец“ на 7 март 1990 година. Види „Рацин - меѓу поезијата и бојкотот“.
[13] Воислав И. Илиќ „Усмевот на Мона Лиза и Рациновиот критички аспект“ во „Современата литературна критика и марксизмот“, 11-ти Рацинови средби, Титов Велес, 1974, 255 стр. „Данас“ е списание кое се издава во 1934 година и во кое соработува Крлежа. Крсто Хегедушиќ е хрватски сликар, наивец. „Дијалектички антибарбарус“ е познат есеј на Крлежа од 1939 година, во кој тој полемизира со своите противници во судирот на книжевната левица. Спомнатата статија на Рацин е „Блазирани глупости за насмевката на Мона Лиза“, објавена во „Млада култура“ во 1939 година.
[14] Душан Недељковиќ „Коста Рацин: поет на револуцијата“, „Македонска книга“, Скопје, 1973, 133-135 стр.
[15] Славко Николов „Рацин во деновите на народната револуција“ во „Современата литературна критика и марксизмот“, цит. дело, 274 стр. Датумот на раѓање на Рацин е погрешен. Рацин е роден на 22 декември 1908 година.
[17] Николов во „Современата литературна критика и марксизмот“, цит. дело, 272 стр.
[18] Добривое Радосавлевиќ - Боби (1915 - 1984), српски комунист. Член на КПЈ од 1933 година. Во 1934 година е уапсен и осуден на три-годишна робија, која ја издржува во Сремска Митровица. Во средината на 1942 година ЦК КПЈ го испраќа за инструктор во Македонија, каде останува до крајот на војната. По војната е во врвот на српското партиско раководство, а во периодот септември 1966 - февруари 1968 година е претседател на ЦК на Сојузот на комунистите на Србија.
[19] Коминтерната е распуштена на 15 мај 1943 година, како отстапка на СССР на западните сојузници.