Ištvan Mesaroš
Marksova teorija otuđenja
Prvi pristup koji moramo razmotriti je lamentiranje o "otuđenosti od Boga" (ili "padu od vrline") koje pripada zajedničkom nasleđu judeo-hrišćanske mitologije. Božanski poredak, kaže se, narušen je; čovek se otuđio od "božijeg puta", bilo prostim "padom čoveka" ili kasnije "mračnom idolatrijom otuđenog Jude", ili opet kasnije ponašanjem "hrišćana otuđenih od božijeg života". Mesijanska misija sastoji se u spasenju čoveka od ovog stanja samo-otuđenosti koje je navukao na sebe.
Ali samo dovde idu sličnosti u judeo-hrišćanskoj problematici; dalekosežne razlike odnose prevagu u drugim stvarima. Jer oblik u kome se mesijanska transcedencija otuđenja razmatra nije beznačajna stvar. "Zapamtite" - kaže apostol Pavle - "da ste bili bez hrista, otuđeni od države Izraela, i stranci sporazumu o obećanju, bez nade, i bez Boga u svetu: ali sada u Isusu hristu vi koji ste nekada bili daleko učinjeni ste velikima krvlju hristovom... Sada stoga više niste stranci, već sugrađani sa svecima, građani božje kuće; sazdane na temelju apostola i proroka, sa Isusom hristom kao glavnim stubom; na kome je cela građevina skladno izrasla u hram Gospoda; u koji ste takođe ugrađeni zajedno sa postojanjem Boga kroz Sveti Duh." hrišćanstvo, stoga, u svojoj univerzalnosti, objavljuje imaginarno rešenje ljudskog samo-otuđenja u obliku "misterije hrista". Ova misterija postulira pomirenje kontradikcija koje su suprotstavljale grupe ljudi kao "tuđine", "strance", "neprijatelje". Ovo nije samo odraz specifičnog oblika društvene borbe, već u isto vreme mistično "razrešenje" koje je podstaklo Marksa da napiše: "Samo je kao pojava hrišćanstvo prevazišlo pravi judaizam. Bilo je previše rafinirano, previše duhovno da bi eliminisalo sirovost praktične potrebe osim podižući je u onostrano. hrišćanstvo je sublimirana misao judaizma. Judaizam je vulgarna praktična primena hrišćanstva. Ali ova praktična primena je mogla postati univerzalna kada je hrišćanstvo kao usavršena religija rešilo, u teoretskom maniru, otuđenje čoveka od sebe samog i od prirode." [Marks, O jevrejskom pitanju]
Judaizam u svom "grubom" realizmu reflektuje sa mnogo većom neposrednošću stvarno stanje stvari, zagovarajući virtuelno beskonačnu kontinuaciju proširenja njegovih svetskih snaga - to jest, zadovoljavajući se "kvazi-mesijanskim" rešenjem na zemlji: zbog toga nije ni u kakvoj žurbi oko dolaska svog mesije - u formi dva, komplementarna, postulata:
1. omekšavanje internih klasnih konflikata, u interesu kohezije nacionalne zajednice u njenoj konfrontaciji sa spoljašnjim svetom "stranaca": "Jer siromašni nikada neće nestati sa zemlje: stoga ti naređujem, govoreći - otvori ruke svoje bratu svome, siromašnom svome, svom koji je u nevolji, u tvojoj zemlji."
2. obećanje povratka u milost Božiju je delimično ispunjeno u obliku davanja moći dominacije Judi nad "strancima": "i stranci će stajati i hraniti tvoje stado, a sinovi stranih biće tvoji ratari i vinogradari."
Veliko praktično sredstvo ove ekspanzije dominacije je bio oružije "uzure" kome je bio potreban, kako bilo, da bi postalo stvarno efektivno, njegov duplikat koji je nudio neograničeno oslobađanje snage ovog oružija: to jest, metamorfoza judaizma u hrišćanstvo. Jer, "judaizam dostiže svoj vrhunac sa usavršavanjem građanskog društva; ali građansko društvo savršenstvo dostiže tek u hrišćanskom svetu. Samo pod okriljem hrišćanstva, koje objektifikuje nacionalne, prirodne, moralne i teorijske odnose, moglo je građansko društvo da se potpuno odvoji od života države, da pokida sve species-odnose između ljudi, uspostavi egoizam i sebičnu potrebu na njihovo mesto, i da rastoči ljudski svet u svet atomiziranih, suprotstavljenih individua."
Etos judaizma koji je stimulisao ovaj razvoj nije ograničen na opšte uspostavljanje bogom-dane superiornosti "odabranih" u svojoj konfrontaciji sa svetom stranaca, dajući ovakve zapovesti: "Ne jedi ništa što je umrlo samo od sebe: daj to strancu pred tvojom kapijom, da on to jede; ili ga možeš prodati tuđinu: jer ti si od svetog naroda tvog Gospoda Boga." Daleko važniji je bio u praktičnom smislu apsolutne zabrane nametnute na eksploataciju sinova Jude uzurom: "ako pozajmiš novac bilo kome iz mog naroda koji je siromašniji od tebe, ne smeš biti njemu uzurer, niti mu smeš tražiti uzuru." Uzura je bila dozvoljena samo u odnosima sa strancima, ali ne i među "braćom".
hrišćanstvo koje je, nasuprot tome, odbilo da zadrži ovu diskriminaciju između "bilo koga iz mog naroda" i "stranaca" ( ili "tuđina") postulirajući "univerzalno bratstvo čovečanstva", ne samo da se lišilo moćnog oružija "uzure" (to jest, "interesa" i akumulacije kapitala s njom skopčane) kao najvažnijeg sredstva rane ekonomske ekspanzije već je u isto vreme postalo lak plen trijumfalnog napretka "duha judaizma". "Grubi i vulgarni praktični princip judaizma" koga je razmatrao Marks - to jest, sebi okrenuta, interno kohezivna, praktično-empirička parcijalnost lako je mogla trijumfovati nad apstraktnom terojskom unverzalnošću hrišćanstva uspostavljenom kao skup "čisto formalnih obreda kojima se svet sebičnog interesa okružuje". (O značaju "uzure" i kontroverzama oko nje u doba uspona ranog kapitalizma).
Vrlo je važno naglasiti da ovde nije u pitanju samo emprijska realnost jevrejskih zajednica u Evropi, već "duh judaizma"; tj. unutrašnji princip evropskog socijalnog razvoja koji je kulminirao u rađanju i stabilizaciji kapitalističkog društva. "Duh judaizma", stoga, mora biti shvaćen, na posletku, kao "duh kapitalizma". Za rani, shvatanje poznog judaizma kao empirijske stvarnosti samo je dalo odgovarajuće sredstvo. Ignorisanje ove razlike, iz bilo kog razloga, moglo bi dovesti - kao što i jeste bilo vekovima - do krvožednog anti-semitizma. Objektivne okolnosti evropskog društvenog razvoja, od rasturanja pre-feudalnog društva do univerzalnog trijumfa kapitalizma nad feudalizmom, moraju se shvatiti u njihovoj sveobuhvatnoj kompleksnosti od koje je judaizam kao sociološki fenomen samo deo, iako je bio važan deo u određenim fazama ovog razvoja.
Judaizam i hrišćanstvo su komplementarni aspekti pokušaja društva da se izbori sa unutrašnjim kontradikcijama. Oba predstavljaju pokušaj imaginarne transcedencije ovih kontradikcija, iluzorno "vraćanje" "ljudskoj suštini", kroz fiktivno prevazilaženje stanja otuđenosti. Judaizam i hrišćanstvo izražavaju uslove "parcijalnosti spram univerzalnosti" i "konkurencije spram monopola": to jest, unutrašnje kontradikcije onoga što je postalo poznato kao "duh kapitalizma". U ovom okviru uspeh parcijalnosti može se razumeti samo u kontradikciji prema, i na račun univerzalnosti - kao što ova "univerzalnost" može prevagnuti na bazi potiskivanja parcijalnosti - i vice versa. Slično je sa odnosom između konkurencije i monopola: uslov uspeha "konkurencije" je negacija monopola kao što je uslov da monopol proširi svoje snage kroz potiskivanje konkurencije. Parcijalnost judaizma, "himerična nacionalnost Jevreja jeste nacionalnost trgovca, i nadasve finansijera" - piše Marks, stalno naglašavajući da "socijalna emancipacija Jevreja jeste emancipacija društva od judaizma", tj. od parcijalnosti finansijerove "nacionalnosti", ili, izraženo u opštijim pojmovima, "od jevrejske ograničenosti društva". "Jevrejska ograničnost" mogla bi trijumfovati u građanskom društvu zbog toga što je ono zahtevalo dinamizam "nadmoćno praktičnog jevrejskog druha" za svoj pun razvoj. Metamorfoza judaizma u hrišćanstvo nosila je sa sobom u kasnijoj metamorfozi hrišćanstva napredniju, manje grubu parcijalnu formu - sekularizovanog - judaizma: "Jevrej se emancipovao na jevrejski način, ne samo stičući moć novca, već i zato što je novac postao, kroz njega i takođe pored njega, svetska sila, dok je praktični jevrejski duh postao praktični duh hrišćanskih nacija". Jevreji su se emancipovali utoliko što su hrišćani postali Jevreji. Protestantske modifikacije ranije uspostavljenog hrišćanstva, u raznovrsnim nacionalnim bojama, ostvarile su su relativno ranu metamorfozu "apstraktno-teorijskog" hrišćanstva u "praktični hrišćanski judaizam" kao značajan korak u pravcu potpune sekularizacije cele problematike otuđenja. Paralelno sa širenjem dominacije duha kapitalizma u praktičnoj sferi, ideološke forme su takođe postajale sve sekularnije; od različitih verzija "deizma" kroz "humanistički ateizam" do poznate izreke "Bog je mrtav". Do vremena poslednje, čak su i iluzije o "univerzalnosti" (kojima se "svet sopstvenog interesa okružuje") - zadržane i pokatkad pojačane deizmom i humanističkim ateizmom - postale sramotne za buržoaziju i odjednom, često cinično, morala je biti napravljena tranzicija ka otvorenom kultu parcijalnosti.
Kao što je već napomenuto, u uslovima klasnog društva zbog inherentnih kontradikcija između "dela" i "celine", zahvaljujući činjenici da parcijalni interes dominira celim društvom - princip parcijalnosti stoji kao nerešiva kontradikcija prema univerzalnosti. Konsekventno, grub odnos snaga je taj koji izdiže preovlađujuću formu parcijalnosti u lažnu univerzalnost, dok idealno-orijentisana negacija ove parcijalnosti, na primer, apstraktno-teorijska univerzalnost hrišćanstva, pre svoje metamorfoze u "praktični hrišćanski judaizam" - mora ostati iluzorna, fiktivna, impotentna. Jer "parcijalnost" i "univerzalnost" u svojoj recipročnoj suprotstavljenosti dva su dela istog, otuđenog, stanja stvari. Egoistična parcijalnost mora se podići na "univerzalnost" radi svog ispunjenja: unutrašnji društveno-ekonomski dinamizam je i "okrenut sam sebi" i "okrenut spolja", "nacionalistički" i "kosmpolitski", "protekcionističko-izolacionistički" i "imperijalistički" u isto vreme. Zbog toga nema mesta istinskoj univerzalnosti, već samo lažnoj univerzalnosti najgrublje parcijalnosti, udružene sa iluzornim, apstraktno-teorijskim postulatom univerzalnosti kao - tek ideološke - negacije efektivne, praktično preovlađujuće parcijalnosti. Stoga "himerična nacionalnost Jevreja" je sve više himerična jer - dokle god je "nacionalnost trgovca i finansijera" - u stvarnosti je jedina delujuća univerzalnost: parcijalno pretvorena u operativnu univerzalnost, u fundamentalni organizujući princip datog društva. (Mistifikacije anti-semitizma postaju očigledne ako se shvati da se on okreće samo protiv sociološkog fenomena jevrejske parcijalnosti, a ne protiv "jevrejske ograničenosti društva"; on napada parcijalnost samo u njenoj ograničenoj neposrednosti, i stoga ne samo da se ne suočava sa pravim problemom: parcijalnost kapitalističkog sopstvenog interesa je pretvorena u vladajući univerzalni princip društva, već aktivno podržava svoj sopstveni objekt napada sredstvima dezorjentišućih mistifikacija.)
Za Marksa, u njegovim razmišljanjima o judeo-hrišćanskom pristupu problemu otuđenja, centralni problem je bio da se pronađe rešenje koje bi ukazalo na izlaz iz naizgled večnog ćorsokaka: obnovljene reprodukcije, u različitim oblicima, iste kontradikcije između parcijalnosti i univerzalnosti koja je karakterisala čitav istorijski razvoj i njegove ideološke odraze. Njegov odgovor nije bio prosta dvostruka negacija gole parcijalnosti i apstraktne univerzalnosti. Takvo rešenje bi ostalo apstraktna konceptualna opozicija, i ništa više. Istorijski novitet Marksovog rešenja se sastojao u definisanju problema kao konkretnog dijalektičkog koncepta "parcijalnosti koja prevladava univerzalnost", nasuprot istinske univerzalnosti koja bi sama mogla obuhvatiti višestruke interese društva kao celine i čoveka kao "species-bića" (Gattungswesen - tj. čovek oslobođen dominacije golog, individualističkog sopstvenog interesa). Ovaj specifičan, društveno konkretan koncept omogućio je Marksu da shvati problematiku kapitalističkog društva u svojoj punoj kontradiktornosti i da formuliše program praktičnog prevazilaženja otuđenja sredstvima istinski univerzalnog spajanja idealnog sveta i realnosti, teorije i prakse.
Takođe, moramo naglasiti u tom konteksu da Marks nije imao ništa sa apstraktnim "humanizom" jer mu se oštro protivio - kao što smo videli iz citata uzetih ih dela O jevrejskom pitanju, napisanog 1843. - iluzije apstraktne univerzalnosti samo kao postulat, impotentno "trebalo bi", fiktivna "re-aproprijacija ne-otuđene čovečnosti". Nema traga, stoga, nečemu što bi moglo biti nazvano "ideološkim pojmovima" u misli mladog Marksa koji piše O jevrejskom pitanju, a kamoli u društveno-ekonomski daleko konkretnijim refleksijama u Ekonomskim i filozofskim spisima iz 1844.