Przypisy

3 10 maja 1876 roku, w związku z setną rocznicą Deklaracji Niepodległości Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej (4 lipca 1776 r.), otwarto w Filadelfii światową wystawę przemysłową. Wśród czterdziestu krajów, które wystawiały tam swoje eksponaty, były też Niemcy, ale udział w wystawie nie przyniósł im zaszczytu. Prezes rządowej komisji kwalifikacyjnej, dyrektor Akademii Przemysłowej w Berlinie, profesor Franz Reuleaux, musiał stwierdzić, że przemysł niemiecki produkuje wyroby gorsze od wyrobów innych krajów, że kieruje się zasadą "tanio, ale marnie". Wypowiedź ta znalazła szerokie echo w prasie. Szereg artykułów na ten temat opublikował w okresie od lipca do września 1876 roku "Volksstaat". - 7, 392.

5 Rudolf Virchow, "Wolność nauki w państwie nowoczesnym" ("Die Freiheit der Wissenschaft im modernen Staat"), Berlin 1877, str. 13 - przemówienie wygłoszone na 50 zjeździe niemieckich przyrodników i lekarzy w Monachium we wrześniu 1877 r. - 7, 392.

19 Postępowo znaczy tu: zgodnie z programem niemieckiej Partii Postępowej, której Virchow był współzałożycielem i aktywnym działaczem. Partia ta miała w programie zjednoczenie całych Niemiec pod przewodem Prus i wprowadzenie samorządu lokalnego. - 14, 370.

26 Łapiące rozwinął swoją hipotezę o powstaniu układu słonecznego w ostatnim rozdziale swego dzieła "Exposition du systeme du monde" ("Wykład systemu świata") wydanego w roku 1796.

Istnienia we wszechświecie rozżarzonych mas gazowych, podobnych do mgławic, które zakładała teoria Kanta-Laplace'a, dowiódł w roku 1864 astronom angielski William Huggins, za pomocą wynalezionej w roku 1859 przez Gustawa Kirchhoffa i Roberta Bunsena analizy widmowej.

Przy opracowywaniu tych zagadnień Engels korzystał z książki A. Secchiego "Die Sonne" ("Słońce"), Brunszwik 1872, str. 787, 789-790. (Por. tom niniejszy, str. 637-638). - 24, 376, 560.

33 Wszystkie odsyłacze tego rodzaju w pierwszym dziale "Anty-Duhringa" dotyczą stronic książki Duhringa "Kurs filozofii". - 42.

37 Myśl o zachowaniu ilości ruchu wypowiedział Kartezjusz w rozprawie o świetle (część pierwsza dzieła "De mundo", napisanego w latach 1630-1635 i wydanego w roku 1664, czternaście lat po śmierci autora), oraz w liście do de Beaune'a z 30 kwietnia 1639 r. - 37, 65, 379, 394, 420, 429, 604.

42 Protistae - według klasyfikacji Haeckla - liczna grupa najprostszych organizmów, zarówno jednokomórkowych, jak i bezkomórkowych, które tworzą trzecie królestwo świata organicznego, odrębne od dwu królestw organizmów wielokomórkowych - roślin i zwierząt.

Monery - według hipotezy Haeckla - to "praźródła wszelkiego życia organicznego", "zupełnie homogeniczne, pozbawione struktury i formy grudki białka", które spełniają mimo to wszystkie istotne funkcje życiowe: odżywiają się, poruszają, reagują na podniety, rozmnażają się itp. Haeckel odróżniał pierwotne, wymarłe monery, które powstały na drodze samorództwa (monery archigoniczne), i monery żyjące obecnie. Haeckel sądził, że z tych pierwszych powstały wszystkie trzy królestwa przyrody żywej, ponieważ był przekonany, że komórka powstała z monery archigonicznej. Te drugie, późniejsze monery natomiast zaliczał do królestwa protistów, jako ich pierwszą najprostszą grupę. Monery te podzielił on na rozmaite gatunki: protamoeba primitiva, protomyxa aurantiaca, bathybius Haeckelii itd.

Terminy "protistae" i "monera", wprowadzone przez Haeckla w roku 1866 (w książce "Generelle Morphologie der Organismen..."), nie przyjęły się w nauce. Obecnie organizmy zaliczane przez Haeckla do protistów klasyfikuje się albo jako rośliny, albo jako zwierzęta. Założenie o istnieniu moner nie potwierdzało się. Ale przyjęta została powszechnie ogólna myśl o powstaniu organizmów komórkowych z tworów bezkomórkowych i myśl o podziale pierwotnych, nie zróżnicowanych istot żywych na rośliny i zwierzęta. - 79, 381, 657, 659, 663, 664, 683.

65 Pewne różnice między tekstem tego cytatu a odpowiednim miejscem w tomie 23 niniejszego wydania pochodzą stąd, że Engels cytował tom pierwszy "Kapitału" według drugiego wydania niemieckiego (1872), podczas gdy przekład zawarty w tomie 23 opiera się na wydaniu czwartym (1890), w którym dany fragment jest nieco zmieniony. - 145, 148, 149, 236, 307, 398, 399.

70 Jean-Baptiste Moliere, "Mieszczanin szlachcicem", akt drugi, scena czwarta. - 158, 247, 418.

162 „Dialektyka przyrody” - fundamentalne dzieło marksizmu, w którym Fryderyk Engels daje dialektyczno-materialistyczne uogólnienie najważniejszych osiągnięć nauk przyrodniczych w połowie XIX w., rozwija dialektykę materialistyczną i poddaje krytycznej analizie metafizyczne i idealistyczne koncepcje utrzymujące się w naukach przyrodniczych.

„Dialektyka przyrody” jest wynikiem prowadzonych przez Engelsa długoletnich studiów nauk przyrodniczych. Początkowo zamierzał Engels wyłożyć rezultaty swoich badań w formie polemicznej książki skierowanej przeciwko reprezentantowi materializmu wulgarnego, Ludwikowi Buchnerowi. Plan ów zrodził się mniej więcej w styczniu 1873 r. (patrz tom nin., str. 558-561). Jednakże wkrótce potem zaniechał tego zamiaru, postawił sobie zadanie bardziej rozległe. W swym liście do Marksa z 30 maja 1873 r. przedstawił Engels znakomity plan „Dialektyki przyrody”. Marks pokazał ów list Carlowi Schorlemmerowi, który na jego marginesie poczynił szereg uwag, z których wynika, iż w pełni zgadzał się z podstawowymi ideami planu Engelsa. W latach następnych, zgodnie z naszkicowanym przez siebie planem, Engels dokonał olbrzymiej pracy. Nie udało mu się wszakże w całej pełni urzeczywistnić swego zamysłu.

Materiały odnoszące się do „Dialektyki przyrody” zebrane zostały w latach 1873-1886. W tym czasie Engels przestudiował rozległą literaturę poświęconą najważniejszym zagadnieniom nauk przyrodniczych i napisał dziesięć bardziej lub mniej zakończonych artykułów i rozdziałów oraz ponad 170 notatek i fragmentów.

W pracy Engelsa nad „Dialektyką przyrody” widoczne są wyraźnie dwa główne okresy: od naszkicowania planu tego dzieła do rozpoczęcia pracy nad „Anty-Duhringiem” (maj 1873 - maj 1876) i od ukończenia „Anty-Duhringa” do śmierci Marksa (połowa 1878 - marzec 1883). W pierwszym okresie Engels zajmował się głównie zbieraniem materiałów i napisał większą część fragmentów oraz „Wstęp”. W drugim okresie Engels opracował konkretny plan przyszłej książki i obok szeregu fragmentów napisał wszystkie nieomal rozdziały. Po śmierci Marksa Engels zmuszony był przerwać pracę nad „Dialektyką przyrody”, całkowicie bowiem pochłonęła go robota nad przygotowaniem do druku drugiego i trzeciego tomu „Kapitału”. Prócz tego na barkach Engelsa spoczywał teraz cały ciężar pracy związanej z kierownictwem międzynarodowego ruchu robotniczego. „Dialektyką przyrody” pozostała więc nie dokończona.

Materiały odnoszące się do „Dialektyki przyrody” dotarły do nas w postaci czterech teczek, w których Engels na krótko przed swoją śmiercią pomieścił wszystkie artykuły i notatki związane z tą pracą. Teczki te opatrzył Engels następującymi tytułami: 1. „Dialektyką a przyrodoznawstwo”, 2. „Badania nad przyrodą a dialektyką”, 3. „Dialektyką przyrody” i 4. „Matematyka a przyrodoznawstwo. Różne”. Dwie z owych teczek (drugą i trzecią) opatrzył Engels spisami treści, które wyliczają materiały wchodzące w ich skład. Dzięki nim wiemy dokładnie, jakie materiały Engels zaliczył do drugiej i trzeciej teczki i w jakiej kolejności je w nich uszeregował. W odniesieniu do pierwszej i czwartej teczki brak pewności, czy poszczególne kartki znajdują się dokładnie w takiej kolejności, w jakiej ułożył je Autor.

Pierwsza teczka („Dialektyką a przyrodoznawstwo”) składa się z dwóch części: 1. z notatek, które Engels napisał na jedenastu ponumerowanych podwójnych arkuszach; wszystkie one opatrzone są nagłówkiem „Dialektyką przyrody”. Notatki te, poprzedzielane od siebie liniami, pochodzą z lat 1873-1876 i spisane są chronologicznie w kolejności, w jakiej uporządkowane są na ponumerowanych arkuszach rękopisu; 2. z 20 nie ponumerowanych kartek, z których każda zawiera bądź dłuższą, bądź także kilka krótszych (oddzielonych od siebie liniami) notatek. Tylko nieliczne spośród nich zawierają dane pozwalające ustalić czas, w którym zostały napisane.

Druga teczka („Badania nad przyrodą a dialektyką”) zawierała trzy większe notaty: „O pierwowzorach nieskończoności matematycznej w świecie rzeczywistym”, „O mechanicznym pojmowaniu przyrody” i o „Nagelim i niemożności poznania nieskończoności”, dalej: „Starą przedmowę do <<[Anty-]Duhringa>>. O dialektyce”, artykuł „Rola pracy w procesie uczłowieczenia małpy” i większy fragment zatytułowany „Wykreślony fragment ŤFeuerbachať”. Ze sporządzonego przez Engelsa spisu rzeczy tej teczki wynika, że zawierała ona początkowo jeszcze dwa artykuły: „Podstawowe formy ruchu” i „Przyrodoznawstwo w świecie duchów”. Engels jednakże przekreślił tytuły obu tych artykułów; zostały one umieszczone w trzeciej teczce, która zawiera najszczegółowiej opracowane części jego niedokończonego dzieła.

W trzeciej teczce („Dialektyką przyrody”) znajduje się sześć artykułów: „Podstawowe formy ruchu”, „Miara ruchu. - Praca”, „Elektryczność”, „Przyrodoznawstwo w świecie duchów”, „Wstęp” i „Tarcie przypływowe”.

Czwarta teczka („Matematyka a przyrodoznawstwo. Różne”) składa się z dwu niedokończonych rozdziałów „Dialektyką” i „Ciepło”, z 18 nie ponumerowanych kartek (na których znajdują się dłuższe bądź kilka krótszych notatek, oddzielonych od siebie liniami) oraz z kilku kartek z obliczeniami matematycznymi. Wśród notatek czwartej teczki znajdują się także dwa szkice planu „Dialektyki przyrody”. Daty powstania materiałów tej teczki z małymi wyjątkami są nie do ustalenia.

Szczegółowy wykaz zawartości teczek oraz dane dotyczące czasu powstania artykułów i fragmentów „Dialektyki przyrody” patrz tom nin., str. 814-824: Dodatek do „Dialektyki przyrody”.

Przegląd zawartości czterech teczek „Dialektyki przyrody” wskazuje, iż Engels oprócz artykułów i przygotowawczych notatek, napisanych specjalnie do „Dialektyki”, włączył również do nich szereg rękopisów przeznaczonych początkowo do innych prac, mianowicie: „Starą przedmowę do Ť[Anty-]Duhringať”, dwie „noty” do „Anty-Duhringa” („O pierwowzorach nieskończoności matematycznej w świecie rzeczywistym” i „O Ťmechanicznymť pojmowaniu przyrody”). „Wykreślony fragment ŤFeuerbachať”, „Rola pracy w procesie uczłowieczenia małpy” i „Przyrodoznawstwo w świecie duchów”.

W niniejszym tomie do „Dialektyki przyrody” włączone zostało wszystko, co znajdowało się w czterech teczkach, z wyjątkiem następujących fragmentów, które, zgodnie ze swą treścią, należą do prac przygotowawczych do „Anty-Duhringa” i pomieszczone zostały w tej właśnie pracy bądź w notach do jej tekstu zasadniczego : i. pierwotny szkic „Wstępu” do „Anty-Duhringa”; 2. fragment o niewolnictwie (patrz str. 691-692) i 3. wyciągi z książki Ch. Fouriera pt. „Le nouveau monde industriel et societaire...” (patrz str. 695). Ponadto w tomie niniejszym nie znalazło się (jako nie związane z jego treścią) pięć kartek z nie powiązanymi ze sobą obliczeniami matematycznymi, bez tekstu wyjaśniającego, oraz niewielka kartka 2 uwagami Engelsa na temat negatywnego stanowiska chemika Philippa Pauli wobec teorii wartości pracy.

W tej postaci „Dialektyka przyrody” składa się z dziesięciu artykułów, czyli rozdziałów, 169 notatek i fragmentów oraz z dwóch szkiców planu, łącznie ze 181 części składowych.

Wszystkie te materiały uporządkowane zostały w niniejszym tomie w kolejności tematycznej zgodnie z planem Engelsa podanym w obu szkicach planu „Dialektyki przyrody”. Oba te szkice znajdują się na początku „Dialektyki przyrody”; pierwszy z nich - bardziej szczegółowy, obejmujący wszystkie działy pracy Engelsa - powstał według wszelkiego prawdopodobieństwa w sierpniu 1878 r.; drugi obejmuje tylko część pracy i napisany został około 1880 r. Zachowane materiały do „Dialektyki przyrody”, nad którymi Engels pracował, z przerwami, łącznie trzynaście lat (1873-1886), nie pokrywają się w pełni z punktami przewidzianymi w planie ogólnym. Tak więc niemożliwością jest wierne trzymanie się we wszystkich szczegółach schematu planu z 1878 r. Ale zasadnicza linia planu i treść podstawowa istniejących materiałów „Dialektyki przyrody” odpowiadają sobie całkowicie. Dlatego też wzięto tu za podstawę szkice planu uporządkowania materiałów. Przy tym zachowane zostało przewidziane przez Engelsa przy grupowaniu materiałów według teczek oddzielenie z jednej strony mniej lub bardziej zakończonych rozdziałów od notatek i fragmentów - z drugiej strony. W ten sposób książka dzieli się na dwie części: 1. artykuły, czyli rozdziały, i 2. notatki i fragmenty. W każdej z tych części materiały są uporządkowane według tego samego schematu przewodniego, zgodnie z głównymi liniami planu Engelsa.

Owe zasadnicze linie planu Engelsa przewidują następującą kolejność: a) wstęp historyczny, b) ogólne zagadnienia dialektyki materialistycznej, c) klasyfikacja nauk, d) rozważania nad dialektyczną treścią poszczególnych nauk, e) analiza niektórych aktualnych problemów metodologicznych przyrodoznawstwa, f) przejście do nauk społecznych. Przedostatniej części Engels niemal wcale nie opracował.

Podstawowe linie planu wyznaczają następujące uporządkowanie artykułów, czyli rozdziałów „Dialektyki przyrody”, stanowiących pierwszą część tej pracy:

Takie tematyczne uporządkowanie tych artykułów, czyli rozdziałów, odpowiada niemal dokładnie kolejności chronologicznej. Wyjątkiem jest artykuł pt. „Rola pracy w procesie uczłowieczenia małpy”, stanowiący przejście od nauk przyrodniczych do nauk społecznych. Artykuł „Przyrodoznawstwo w świecie duchów” w naszkicowanych przez Engelsa planach w ogóle nie został uwzględniony. Engels zamierzał początkowo opublikować go oddzielnie w jakimś czasopiśmie i dopiero później umieścił go wśród materiałów do „Dialektyki przyrody”. W niniejszym wydaniu artykuł ten umieszczony został na trzecim miejscu (w części „Artykuły”), jako że, podobnie jak dwa poprzednie artykuły, ma on charakter ogólnometodologiczny, a ze względu na swą zasadniczą ideę (potrzeba myśli teoretycznej dla przyrodoznawstwa empirycznego) dość ściśle wiąże się ze „Starą przedmową do <<[Anty-]Duhringa>>”.

Co się tyczy szkiców, notatek i fragmentów, składających się na drugą część „Dialektyki przyrody”, to materiały te, zgodnie ze szkicowymi planami Engelsa, uporządkowano w następujący sposób:

Z porównania działów, na które podzielone zostały fragmenty, z tytułami 10 rozdziałów „Dialektyki przyrody” wynika, iż pod względem uporządkowania jedne odpowiadają drugim. Pierwszemu artykułowi „Dialektyki przyrody” odpowiada pierwszy dział fragmentów, drugiemu i trzeciemu artykułowi odpowiada drugi dział, czwartemu artykułowi odpowiada trzeci dział, a piątemu artykułowi dział czwarty. Szóstemu i siódmemu artykułowi odpowiada szósty dział fragmentów, a ósmemu i dziewiątemu artykułowi - dział siódmy. Artykuł dziesiąty nie posiada wśród fragmentów odpowiadającego sobie działu.

W obrębie poszczególnych działów fragmenty z kolei dzielą się znowu według zasady tematycznej. Na początku umieszczone są fragmenty traktujące o zagadnieniach bardziej ogólnych, po nich następują fragmenty poświęcone kwestiom szczegółowym. W dziale zatytułowanym „Z historii nauki” fragmenty ułożone zostały w kolejności historycznej: od powstania nauk u narodów starożytnych do czasów Engelsa. W dziale „Dialektyka” na pierwszym miejscu znajdują się fragmenty poświęcone ogólnym zagadnieniom dialektyki i jej podstawowym prawom, po nich następują notatki odnoszące się do tzw. dialektyki subiektywnej. O ile to możliwe, każdy dział kończy się takimi fragmentami, które stanowią niejako przejście do następnego.

Za życia Engelsa nic z materiałów do „Dialektyki przyrody” nie zostało opublikowane. Po jego śmierci ukazały się: „Rola pracy w procesie uczłowieczenia małpy” (w 1896 r. w „Die Neue Zeit”) i „Przyrodoznawstwo w świecie duchów” (w „Illustrierter Neue Weltkalender fur das Jahr 1898”) .

W całości „Dialektyka przyrody” ukazała się po raz pierwszy w 1925 r. w ZSRR w języku niemieckim i równolegle w tłumaczeniu rosyjskim. W języku polskim „Dialektyka przyrody” została wydana po raz pierwszy w roku 1952 nakładem „Książki i Wiedzy”. - 365.

163 Plan ten został naszkicowany po czerwcu 1878 roku, a przed rokiem 1880. Wymieniona jest bowiem tu Stara przedmowa do „Anty-Duhringa”, pisana w maju i czerwcu 1878 roku, oraz broszura Haeckla „Freie Wissenschaft und freie Lehre”, która ukazała się w lipcu 1878 r. Brak w nim natomiast wzmianek o pracach: „Podstawowe formy ruchu”, „Ciepło” i „Elektryczność”, które powstały w latach 1880-1882. Biorąc pod uwagę wzmiankę o Haecklu i Oskarze Schmidcie i list Engelsa do Ławrowa z 10 sierpnia 1878 roku, możemy wnioskować, że szkic ten powstał w sierpniu 1878 roku. -368.

163a Patrz tom niniejszy, str. 391-599. - Red.

164 Słowa te dotyczą: 1) odczytu Emila du Bois-Reymonda „Ober die Grenzen des Naturerkennens” („O granicach poznania przyrody”), wygłoszonego 14 sierpnia 1872 roku na 45 zjeździe niemieckich przyrodników i lekarzy w Lipsku (rzecz została opublikowana w tymże roku w Lipsku w postaci książki); 2) odczytu Karola Wilhelma Nagelego „Die Schranken der naturwissenschaftlichen Erkenntniss” („Granice poznania naukowego”), wygłoszonego 20 września 1877 roku na 50 zjeździe niemieckich przyrodników i lekarzy w Monachium (rzecz została opublikowana w załączniku do biuletynu zjazdowego - „Tageblatt der 50. Versammlung deutscher Naturforscher und Aerzte in Munchen 1877”, str. 3-18). - 370.

165 Engels wskazuje tu na mechanistyczne poglądy zwolenników materializmu przyrodniczego, którego typowym przedstawicielem był Ernest Haeckel. (Patrz: „O Ťmechanicznymť pojmowaniu przyrody”, tom niniejszy, str. 609-615). -370

166 Plastydulami (molekułami plazmy) nazwał Haeckel najmniejsze cząstki żywej plazmy, z których każda, według jego teorii, stanowi cząsteczkę białka o bardzo skomplikowanej budowie: posiada swoistą, elementarną „duszę”. Problem „duszy plastyduli”, istnienia zarodków świadomości w elementarnych ciałach żywych, wzajemnego oddziaływania na siebie świadomości i jej materialnego substratu. był przedmiotem dyskusji na 50 zjeździe niemieckich przyrodników i lekarzy w Monachium we wrześniu 1877 r. Wiele uwagi poświęcili temu problemowi w swoich przemówieniach Ernst Haeckel, Carl Wilhelm von Nageli i Rudolf Virchow (na sesji ogólnej w dniach 18, 20 i 22 września). Haeckel poświęcił temu tematowi osobny rozdział (IV - Dusza komórki i psychologia komórkowa) swojej broszury „Freie Wissenschaft und freie Lehre” („Wolna nauka i wolne nauczanie”) - w którym odpowiadał na zarzuty Virchowa. -370.

167Wzmianka dotyczy referatu wygłoszonego przez Virchowa na monachijskim zjeździe przyrodników i lekarzy we wrześniu 1877 r. W referacie tym Virchow proponował, żeby ograniczono swobodę wykładania. Referat Virchowa wyszedł w broszurze „Die Freiheit der Wissenschaft im modernen Staat” („Wolność nauki w państwie nowoczesnym”). (Patrz przypis 5). Przeciw Virchowowi wystąpił Haeckel, ogłaszając w r. 1878 broszurę „Wolna nauka i wolne nauczanie”. - 570.

168W lipcu-sierpniu 1878 r. Engels zamierzał odpowiedzieć zasadniczą krytyką na wystąpienie burżuazyjnych darwinistów przeciw socjalizmowi. Powód do tego dała zamieszczona w czasopiśmie „Naturę” (nr 455, z 18 lipca 1878 r., t. 18, str. 316) informacja, że zoolog Oskar Schmidt we wrześniu 1878 r. na 51 zjeździe niemieckich przyrodników i lekarzy w Kassel wystąpi z odczytem na temat stosunku darwinizmu do socjaldemokracji. Po 51 zjeździe przemówienie Oskara Schmidta wydane zostało jako broszura pt. „Darwinismus und Socialdemocratie” („Darwinizm i socjaldemokracja”), Bonn 1878. Około 10 sierpnia 1878 r. Engels otrzymał broszurę Ernesta Haeckla „Wolna nauka i wolne nauczanie”. W broszurze tej Haeckel usiłował oczyścić darwinizm z zarzutu o jego związek z ruchem socjalistycznym. W broszurze tej cytował on Oskara Schmidta. W listach - do Oskara Schmidta z 19 lipca i do Ławrowa z 10 sierpnia 1878 r. - Engels pisze, że ma zamiar odpowiedzieć na wystąpienie Haeckla. - 370.

169 Hermann von Helmholtz mówi o fizykalnym pojęciu „pracy” przede wszystkim w swoim wygłoszonym w roku 1862 odczycie „Uber die Erhaltung der Kraft” („O zachowaniu siły”; patrz jego książka „Populare wissenschaftliche Vortrage. Zweites Heft”, Brunszwik 1871, str. 137-179). Engels rozważa kategorię „praca” w artykule „Miara ruchu. - Praca” (patrz tom niniejszy, str. 438-453). - 370.

170Szkic ten jest w swojej zasadniczej części planem artykułu „Podstawowe formy ruchu”. Równocześnie szkic ten odpowiada całej grupie związanych ze sobą tematycznie i chronologicznie artykułów: „Podstawowe formy ruchu”, „Miara ruchu. - Praca”, „Tarcie przypływowe”, „Ciepło” i „Elektryczność”. Wszystkie one zostały napisane w latach 1880-1882. Niniejszy szkic został napisany wcześniej, prawdopodobnie w r. 1880. - 370.

170a Patrz tom niniejszy, str. 454-457. - Red.

170b Patrz tom niniejszy, str. 431-434. - Red.

171W sporządzonym przez Engelsa spisie zawartości teczki trzeciej „Wstęp” nosi nazwę „Starego wstępu”. W tekście są dwa miejsca, według których można ustalić, kiedy został on napisany. W jednym z tych miejsc (na str. 381 nin. tomu) Engels pisze, że „komórkę odkryto niespełna czterdzieści lat temu”. A w liście do Marksa z 14 lipca 1858 r. pisze, że komórkę odkryto około r. 1836. Dodajmy do tego 39, czyli „niespełna czterdzieści” lat, i otrzymamy rok 1875 jako przybliżoną datę napisania „Wstępu”. W innym miejscu (na str. 383 nin. tomu) Engels pisze: „...skoro dopiero od lat niespełna dziesięciu wiadomo, że całkowicie bezpostaciowe białko wykonuje wszystkie istotne funkcje życiowe”... Idzie tu niewątpliwie o monery (patrz przypis 42), opisane przez Haeckla w książce „Generelle Morphologie der Organismen...”. Książka ta ukazała się w r. 1866. Jeżeli dodamy do tej daty dziesięć lat, otrzymamy rok 1876. Możemy więc przyjąć, że „Wstęp” został napisany w r. 1875 albo w 1876. Możliwe też, że część została napisana w 1875, a druga część w 1876. - 377.

172Kopernik otrzymał pierwszy egzemplarz swego dzieła „De revolutionibus orbium coelestium” w dniu swojej śmierci - 24 maja 1543 r- 373

172a Na marginesie rękopisu Engels dopisał ołówkiem: „Torricelli w związku z regulacją alpejskich potoków górskich”. - Red.

173Według teorii dominującej w chemii XVIII w. istota wszelkiego spalania polegać miała na tym, że od spalającego się ciała oddziela się hipotetyczna substancja, absolutny cieplik, nazwany flogistonem.Błędność tej teorii wykazał chemik francuski Antoine-Laurent Lavoisier. W toku przeprowadzonych eksperymentów odkrył on, że podczas spalania nie oddziela się od ciała tajemniczy flogiston, lecz przyłącza się doń nowy pierwiastek (tzn. odkryty wówczas tlen). O pozytywnej roli, jaką w swoim czasie odegrała teoria flogistonowa, mówi Engels w zakończeniu „Starej przedmowy do Duhringa” (patrz tom niniejszy, str. 399. Szczegółowo omawia Engels tę teorię w przedmowie do drugiego tomu „Kapitału”). - 374, 399.

173a Na marginesie rękopisu Engels dopisał zdanie: „Sztywność starego poglądu na przyrodę dala podstawę do uogólniającego traktowania przyrodoznawstwa jako jednej całości: Francuscy encyklopedyści - jeszcze czysto mechanicznie -, jedno obok drugiego; jednocześnie Saint-Simon i niemiecka filozofia przyrody uwieńczona systemem Hegla”. - Red.

173b O tym, jak uporczywie może się trzymać tej wiary jeszcze w roku 1861 człowiek, którego naukowy dorobek dostarczył niezwykle doniosłego materiału świadczącego przeciw temu poglądowi, dowodzą następujące klasyczne słowa:

„Całe urządzenie naszego systemu słonecznego, o ile jesteśmy w stanie je poznać, zmierza do utrzymania istniejącego stanu rzeczy i niezmiennego jego trwania. Podobnie jak żadne zwierzę, żadna roślina na Ziemi przez wszystkie minione wieki nie stała się doskonalsza ani w ogóle inna; jak wszystkie organizmy przedstawiają jedynie szeregi szczebli występujących obok siebie, lecz nie następujących po sobie, jak nasz własny rodzaj pod względem organicznym pozostawał zawsze taki sam -tak największa nawet różnorodność współistniejących ciał niebieskich nie uprawnia nas do tego, byśmy te formy mieli uważać tylko za różne szczeble rozwojowe; raczej wszystko, co zostało stworzone, jest w równej mierze doskonałe samo w sobie”. (Madler, „Astronomia popularna”, Berlin 1861, wydanie 5, str. 516).

174 Mowa o zdaniu Izaaka Newtona z „Uwagi ogólnej” z końca czwartego tomu jego głównego dzieła „Philosophiae naturalis principia mathematica”: „Hactenus phaenomena coelorum et maris nostri per vim gravitatis exposui, sed causam gravitatis nondum assignavi” („Tłumaczyłem dotąd zjawiska nieba i morza przez siłę ciężkości, ale nigdy nie wykazywałem przyczyny ciężkości”). Po wyliczeniu pewnych cech ciężkości Newton pisze dalej: „Radonem vero harum gravitatis proprietatum ex phaenomenis nondum potui deducere, et hypotheses non fingo. Quicquid enim ex phaenomenis non deducitur, hypotbesis vocandi est; et hypotheses seu metaphysicae, seu physicae, seu qualitatum occultarum, seu mechanicae, in philosophia experimentati locum non habent. In hac philosophia Propositiones deducuntur ex phaenomenis, et redduntur generales inductione” (,.Nie doszedłem jeszcze do tego, żeby wydedukować podstawę tych cech ciężkości ze zjawisk i nie wymyślam hipotez. Wszystko mianowicie, co nie wynika ze zjawisk, jest hipotezą, a hipotezy, metafizyczne czy fizyczne, mechaniczne czy okultystyczne, nie mają miejsca w filozofii eksperymentalne). W tej filozofii twierdzenia wywodzi się ze zjawisk i uogólnia się je przez indukcję”). (Tekst łaciński według wydania: Glasgow 1825, vol. quartum, p. 201-202).

Tę wypowiedź Newtona miał na myśli Hegel, pisząc w swojej „Encyklopedii...” (w dodatku 1 do § 98): „Newton... wymownie przestrzegał fizykę, aby się strzegła metafizyki”. - 377.

174a Na marginesie dopisek ołówkiem: „Hamujące działanie przypływów na ruch obrotowy Ziemi, na które również wskazywał Kant, zrozumiano dopiero teraz”. - Red.

174b Ujemną stroną poglądu Lyella, przynajmniej w pierwszej jego postaci, było traktowanie sił działających na Ziemi jako stałych jakościowo i ilościowo. Nie istnieje dla niego proces ostygania Ziemi; Ziemia nie rozwija się w określonym kierunku, lecz zmienia się w bezładny, przypadkowy sposób.

175 Engels korzystał z książki Williama Roberta Grove'a „The correlation physical forces”, wyd. 3, Londyn 1855 (wydanie pierwsze ukazało się w roku 1846). Książka ta jest rozszerzeniem odczytu Grove'a wygłoszonego w styczniu 1842 r. w „London Institution” i wkrótce potem opublikowanego. - 379, 589.

175aNa marginesie dopisek ołówkiem: „Embriologia”. - Red.

176 Amphioxus (lancetnik) - małe (około 5 cm długie), podobne do ryby zwierzątko; żyje w oceanach i morzach (w Oceanie Indyjskim, Spokojnym przy wybrzeżach Archipelagu Malajskiego i Japonii, w Morzu Śródziemnym, Czarnym itd.). Lancetnik jest formą przejściową pomiędzy zwierzętami bezkręgowymi a kręgowcami.

Lepidosiren (prapłaziec) - ryba żyjąca w dorzeczu Amazonki, należąca do rodziny dwudysznych; oddychając zarówno skrzelami jak i płucami, spędza znaczną część życia na lądzie. - 380.

176aNa marginesie dopisek ołówkiem: „Ceratodus. Również Archaeopteryx itd.” W - Red.

177Ceratodus - ryba dwudyszna, żyjąca w Australii, wypływająca co 30-40 minut na powierzchnię wody, aby nabrać powietrza do pęcherzy pławnych.

Arcbaeopteryx - gatunek wymarły, najstarszy znany przedstawiciel gromady ptaków posiadający zarazem niektóre cechy gadów. (Patrz też przypis 18). Engels korzystał tu z książki Henry Alleyne Nieholsona, „A manual of zoology”. - 380, 568.

178Kaspar Friedrich Wolff opublikował w roku 1759 swoją dysertację „Theoria generationis”, w której zwalczał teorię preformacji i uzasadniał naukowo teorię epigenezy.

Zwolennicy teorii preformacji, która była teorią panującą w biologii w XVII i XVIII wieku, twierdzili, że rozwijający się organizm już w zarodku jest ukształtowany we wszystkich szczegółach, że rozwój organizmu polega tylko na przyroście ilościowym. Zwolennicy teorii epigenezy zakładali, że rozwój przedstawia sobą nieprzerwany łańcuch coraz to nowych form. - 380.

179Główne dzieło Darwina: „On the origin of species by means of natural seleetion...” ukazało się 24 listopada 1859 r. - 381.

179aFragment ten, oddzielony od poprzedzającego go akapitu poziomą linią, jest w rękopisie skośnie przekreślony, jak to Engels zwykle robił z tymi częściami rękopisu, które zostały wykorzystane w innym miejscu. - Red.

180Tu i dalej Engels opierał się na następujących książkach: Johann Heinrich von Madler, „Der Wunderbau des Weltalls, oder Populare Astronomie”, i Angelo Secchi, „Die Sonne...”

W drugiej części „Wstępu” wykorzystał Engels wyciągi z tych książek, robione prawdopodobnie w styczniu i lutym 1876 r. (patrz tom niniejszy, str. 634-638). - 382, 545.

181Eozoon canadense - substancja znaleziona w Kanadzie, którą początkowo uważano za pozostałości bardzo dawnych prymitywnych organizmów. W roku 1878 zoolog Karol August Mobius wykazał, że Eozoon canadense jest tworem nieorganicznym. - 383.

182 Słowa Mefistofelesa z „Fausta” Goethego, część pierwsza (Pracownia). - 386.

183Engels cytuje tu niemieckie wydanie książki Angelo Secchiego „Die Sonne...” - 387.

183a „The multiplicity of worlds in infinite space leads to the conception of a succession of worlds in infinite time”. (Draper, History of the Intellectual Development of Europe” [,.Wielość światów w nieskończonej przestrzeni prowadzi do koncepcji o następowaniu po sobie światów w nieskończonym czasie”. Draper, „Historia intelektualnego rozwoju Europy”, tom II, str. 525]).

184Tak brzmi tytuł tego artykułu w spisie rzeczy teczki drugiej, do której włączył go Engels, grupując w teczkach materiały do „Dialektyki przyrody”. Rękopis artykułu nosi jednowyrazowy tytuł „Przedmowa”, ale w prawym rogu u góry jest dopisek wzięty w klamerki: „Duhring. Przewrót w nauce”. Artykuł ten został napisany w maju albo w pierwszych dniach czerwca 1878 r. jako przedmową do pierwszego wydania „Anty-Duhringa” (patrz przypis 1). Ale potem Engels postanowił zastąpić tę przedmowę krótszą (patrz tom niniejszy, str. 5-8). Nowa przedmowa nosi datę 11 czerwca 1878 r. Jej treść odpowiada z grubsza przekreślonym stronom „Starej przedmowy” (z wyjątkiem ostatniego akapitu, którego nie ma w „Starej przedmowie”). - 391.

185 Przemówienie Nagelego „Die Schranken der naturwissenschaftlichen Erkenntniss”, opublikowane w „Tageblatt der 50. Versammlung deutscher Naturforscher und Aerzte in Munchen 1877”, Beilage, str. 18. - 392.

185aAż do tego miejsca rękopis został przekreślony przez Engelsa pionową kreską ołówkową - jako tekst wykorzystany w przedmowie do pierwszego wydania „Anty-Duhringa”. - Red.

185bTo i poprzednie zdanie jest w rękopisie przekreślone ołówkiem. - Red.

186August Kekule, „Die wissenschaftlichen Ziele und Leistungen der Chemie”, Bonn 1878, str. 13-15. - 394-395.

186a W rękopisie w tym miejscu jest kropka, po której następuje nie dokończone, przekreślone przez Engelsa zdanie: „My, materialiści socjalistyczni, posuwamy się pod tym względem jeszcze znacznie dalej niż przyrodnicy, ponieważ my...” - Red.

186b Patrz tom 23 niniejszego wydania, str. 18. - Red.

186c Patrz tom 23 niniejszego wydania, str. 19. - Red.

187 Chodzi tu o następujące prace: Jean-Baptiste-Joseph Fourier, „Theorie analytique de la chaleur”, Paryż 1822, i Sadi Carnot, „Reflexions sur la puissance motrice du feu et sur les machines propres a developper cette puissance”, Paryż 1824.

Wspomniana przez Engelsa funkcja C występuje w książce Carnota, w przypisie na stronach 73-79. - 399.

187a Carnotowska funkcja C została dosłownie odwrócona: 1/C = temperaturze bezwzględnej. Bez tego odwrócenia funkcja ta na nic się nie zda.

188 Tytuł tej rozprawy, napisany na pierwszej stronie rękopisu, brzmi: „Przyrodoznawstwo w świecie duchów” („Naturforschung in der Geisterwelt”), natomiast w spisie rzeczy trzeciej teczki Engels napisał: „Przyrodoznawstwo i świat duchów” („Naturforschung und die Geisterwelt”). Artykuł ten został napisany najprawdopodobniej na początku roku 1878. Wskazują na to wypowiedzi Engelsa o „nowych tryumfalnych doniesieniach ze świata duchów” dotyczące „eksperymentów” Zollnera z wiązaniem węzłów na przymocowanej do stołu nici (patrz tom niniejszy, str. 408); „eksperymenty” te przeprowadzał Zollner 17 grudnia 1877 r. w Lipsku. Artykuł Engelsa nie był drukowany za życia Autora. Po raz pierwszy został on opublikowany w socjaldemokratycznym „Ulustrierten Neuen Weltkalender fur das Jahr 1898” („Nowym ilustrowanym kalendarzu światowym na rok 1898”), Hamburg 1898, str. 56-59. - 400, 647.

189Chodzi tu o zaplanowane dzieło encyklopedyczne F. Bacona „Instauratio magna”, w szczególności jego część trzecią. Bacon tylko częściowo urzeczywistnił swój plan. Materiały do części trzeciej opublikowane zostały w Londynie w r. 1622 i 1623 pod tytułem „Historia naturalis et experimentalis...” - 400.

190Najbardziej znaną pracą Newtona na tematy teologiczne jest opublikowana w Londynie w r. 1733 (w sześć lat po śmierci autora) rozprawa pt. „Observations on the prophecies of Daniel, and the apocalypse of St. John”. - 400.

191Mesmeryzm - od nazwiska twórcy, austriackiego lekarza Franciszka Antoniego Mesmera - nienaukowa doktryna o „magnetyzmie zwierzęcym” i jego zastosowaniu w praktyce lekarskiej. Przy końcu XVIII wieku mesmeryzm zyskał sobie wielką popularność i stał się poprzednikiem spirytyzmu. - 401.

192Frenologia - prymitywnie materialistyczna, dziś odrzucona przez naukę doktryna - sformułowana z początkiem XIX wieku przez lekarza niemieckiego Franciszka Józefa Galla - doszukująca się związku między budową czaszki człowieka a jego cechami psychicznymi i moralnymi. Według tej doktryny różne umiejętności, zdolności, cechy charakteru itd. mają swoje siedliska w określonych miejscach mózgu. Rozwój tych czy innych zdolności czy cech wiąże się więc z rozbudową odpowiednich części mózgu, czego widocznym świadectwem jest swoiste ukształtowanie czaszki. Toteż po kształcie czaszki można sądzić o właściwościach psychicznych człowieka. Nieuzasadnione twierdzenia frenologii wykorzystywane były przez różnego rodzaju szarlatanów, między innymi przez spirytystów. - 401.

193 Barataria - wyspa z powieści „Don Kichot” Cervantesa, na której Sancho Pansa był namiestnikiem. - 401.

193a Jak już stwierdziłem, pacjenci doskonalą się przez ćwiczenia. Jest tedy rzeczą możliwą, że gdy podporządkowanie woli weszło już w zwyczaj, stosunek między pacjentem a operatorem staje się bardziej intymny, nasilenie poszczególnych zjawisk wzrasta, i pewne słabe ich objawy występują również w stanie normalnym.

193b„Here, then, one of two things are absolutely certain”. Świat duchów jest ponad gramatyką. Pewien kpiarz kazał kiedyś wywołać ducha gramatyka Lindleya Murraya. Zapytany, czy jest, duch odpowiedział: „I are” (po amerykańsku, zamiast „I am”). Medium było z Ameryki. [Podkreślenia Engelsa. - Red.]

194„The Echo” - czasopismo burżuazyjno-liberalne; wychodziło od roku 1868 do 1907 w Londynie. - 405.

195Tal został odkryty w roku 1861 przez Williama Crookesa.

Radiometr (młynek świetlny) - aparat wynaleziony przez Crookesa w latach 1873-1874; jest to bańka szklana pozbawiona powietrza i posiadająca w środku pionową lub poziomą oś ze skrzydełkami, które obracają się pod działaniem promieni świetlnych lub cieplnych. - 405.

196Cytat ten oraz dwa następne (str. 406, 407) pochodzą z artykułu Crookesa „The last of ŤKatie Kingť”, opublikowanego w „The Spiritualist Newspaper” z 5 czerwca 1874 r. - 406.

196a Podkreślenia Engelsa. - Red.

197Charles Maurice Davies, „Mystic London...”, Londyn 1875, str. 319. - 407.

198Mowa o „Komisji do badania zjawisk mediumistycznych”, która została powołana przez Towarzystwo Fizyczne Uniwersytetu Petersburskiego 6 maja 1875 r., a zakończyła swoje czynności 21 marca 1876 roku. Komisja ta, do której należał Dymitr Iwanowicz Mendelejew i szereg innych wybitnych uczonych, zwróciła się do osób propagujących w Rosji spirytyzm (do Aleksandra Mikołajewicza Aksakowa, Aleksandra Michajłowicza Butlerowa i Mikołaja Piotrowicza Wagnera) z propozycją naukowej weryfikacji zjawisk spirytystycznych. Komisja doszła do wniosku, że „zjawiska spirytystyczne polegają na ruchach nieświadomych lub na świadomym oszustwie i że doktryna spirytystyczna jest zabobonem”, i opublikowała swoją opinię w czasopiśmie „Gołos” 25 marca 1876 r. Materiały Komisji zostały opublikowane przez Mendelejewa pod tytułem „Matieriały dla sużdienija ospiritizmie”, Petersburg 1876. - 408.

199Początek duetu Paminy i Papagena z opery Mozarta „Zaczarowany flet”, odsłona pierwsza, scena 14; z tegoż duetu pochodzą też, nieco zmienione, słowa następnej części tego zdania. - 409.

200Tekst dotyczy reakcyjnych ataków na darwinizm, które wzmogły się w Niemczech szczególnie po Komunie Paryskiej 1871 roku. Nawet tak wybitny uczony jak Rudolf Virchow, który sam był zwolennikiem darwinizmu, 22 września 1877 roku, na 50 zjeździe niemieckich przyrodników i lekarzy, oświadczył: „Chciałbym wierzyć, że teoria ewolucji nie przyniesie nam ze sobą tych wszystkich okropności, jakie podobne teorie rzeczywiście spowodowały w kraju sąsiada. Wszakże również ta teoria, przeprowadzona konsekwentnie, ma nader ryzykowną stronę i z pewnością nie uszło uwagi panów to, że socjalizm ma z nią punkty styczne. Musimy jasno zdawać sobie z tego sprawę” (Virchow, „Freiheit der Wissenschaft im modernen Staat”, Berlin 1877, str. 12). - 409.

20118 lipca 1870 r. Sobór Watykański w Rzymie ogłosił dogmat o nieomylności papieża. Teolog katolicki Ignacy Dollinger nie chciał uznać tego dogmatu. Biskup Moguncji, W. E. von Ketteler, należał początkowo również do opozycji, ale rychło uznał nowy dogmat i stał się gorącym jego obrońcą. - 411.

202 Słowa te pochodzą z listu Tomasza Huxleya do londyńskiego Dialectical Society, które zapraszało go do współpracy z Komisją do badania zjawisk spirytystycznych. Huxley odmówił, dodając kilka ironicznych uwag na temat spirytyzmu. List Huxleya z 29 stycznia 1869 r. został opublikowany w „Daily News” z 17 października 1871 r. i przedrukowany w książce Daviesa „Mystic London...” (1875 r.), str. 389. - 411.

203 Tytuł tego artykułu, wypisany na pierwszej stronie rękopisu, brzmi: „Dialektyka”. Na stronie piątej i dziewiątej (to znaczy na początku drugiego i trzeciego arkusza) figuruje u góry tytuł: „Prawa dialektyczne” („Dialektische Gesetze”). Artykuł jest nie dokończony. Tekst został napisany w roku 1879, nie wcześniej niż we wrześniu, o czym świadczą następujące fakty: Jest w nim cytowany tom drugi „Szczegółowego podręcznika chemii” Roscoe i Schorlemmera, który ukazał się we wrześniu 1879 roku. Nie ma w nim natomiast mowy o odkryciu skandu (1879), o którym Engels na pewno by wspomniał, pisząc o odkryciu galu, gdyby pisał artykuł po roku 1879. - 412.

204Heinrich Heine, „Uber den Denunzianten. Eine Vorrede zum dritten Theile des Salons”, Hamburg 1837, str. 15. - 413.

205Hegel, „Encyklopadie der philosophischen Wissenschaften...”, § 108, dodatek. Engels cytuje tom szósty wydania zbiorowego dzieł Hegla prawdopodobnie według wydania drugiego (Berlin 1843). Wydanie to jest pod względem tekstu i paginacji całkowicie zgodne z pierwszym (Berlin 1840). - 415.

205a Słowo „zmiana” jest w rękopisie przekreślone. - Red.

206 Okresowy układ pierwiastków został odkryty przez Dymitra Iwanowicza Mendelejewa w roku 1869. W latach 1870-1871 Mendelejew opisał szczegółowo właściwości kilku brakujących ogniw układu okresowego. Jako nazwy dla nich proponował Mendelejew wyrazy złożone z liczebników sanskryckich (np. eka - jeden), jako pierwszych sylab, i nazw pierwiastków, po których następowały w układzie te brakujące ogniwa. Pierwszy przepowiedziany przez Mendelejewa pierwiastek, nazywany przezeń ekaaluminium, zajmujący w układzie okresowym miejsce między glinem a indem, został odkryty w roku 1875 i otrzymał nazwę gal. - 418.

207Tak brzmi w spisie treści trzeciej teczki tytuł tego artykułu, który najprawdopodobniej został napisany w roku 1880 albo 1881. - 419.

208Engels powołuje się na wydanie zbiorowe dzieł Kanta: Immanuel Kant's sammtliche Werke. In chronologischer Reihenfolge herausgegeben von G. Hartenstein. Tom I, Lipsk 1867. Na stronie 22 tego wydania znajduje się § 10 młodzieńczej pracy Kanta „Gedanken von der wahren Schatzung der lebendigen Krafte...” (1747). Główna teza tego paragrafu brzmi, jak następuje: „Trojaka miara zdaje się pochodzić stąd, że substancje w istniejącym świecie działają na siebie tak, że siła tego działania jest odwrotnie proporcjonalna do kwadratu odległości”. - 421.

208a Na marginesie rękopisu znajduje się dopisek ołówkiem: „Kant na str. 22: trzy wymiary przestrzeni są uwarunkowane tym, że to przyciąganie lub odpychanie jest odwrotnie proporcjonalne do kwadratu odległości”208. - Red.

209Chodzi tu o ogólną ilość ruchu, o ruch w jego charakterze ilościowym w ogóle, a nie o ilość ruchu w specyficznym znaczeniu, jako iloczynu masy przez prędkość (mv), dla której istnieje określenie: wielkość ruchu albo impuls. W wielu miejscach Engels zamiast wyrażenia „ilość ruchu” używa wyrażenia „masa ruchu” - również w sensie ogólnej ilości wszelkiego rodzaju ruchu. - 421.

209a W sensie wzajemnego zrównoważenia czy neutralizacji. - Red.

210Julius Robert Mayer, „Bemerkungen uber die Krafte der unbelebten Natur” (1842) i „Die organische Bewegung in ihrem Zusammenhange mit dem Stoffwechsel. Ein Beitrag zur Naturkunde” (1845). Obie prace znajdują się w książce Mayera „Die Mechanik der Warme in gesammelten Schriften”, z której drugiego wydania (Stuttgart 1874) Engels korzystał przy pracy nad „Dialektyką przyrody”. - 429.

210a W swoich „Wykładach popularnonaukowych” (II, str. 113) Helmholtz zdaje się również i sobie - poza Mayerem, Joulc'em i Coldingiem - przypisywać pewien udział w naukowym udowodnieniu twierdzenia Kartezjusza o ilościowej niezmienności ruchu 37. , Ja również wkroczyłem na tę samą drogę nie wiedząc nic o Mayerze i Coldingu, z doświadczeniami zaś Joule'a zaznajomiłem się dopiero w końcowej fazie mej pracy; starałem się w szczególności wykryć wszystkie stosunki wzajemne między rozmaitymi procesami przyrody, jakie wynikają logicznie z omówionego punktu widzenia, i opublikowałem swoje badania w roku 1847 w niewielkiej rozprawie pod tytułem: <<O zachowaniu siły>>”. - Ale rozprawa ta, jeżeli wziąć pod uwagę stan nauki w roku 1847, nie zawiera żadnej nowości, prócz wspomnianego wyżej dowodu matematycznego, skądinąd zresztą bardzo cennego, że „zachowanie siły” i centralne działanie sił czynnych między różnymi ciałami danego systemu to tylko dwa różne wyrazy tej samej rzeczy, oraz dokładniejszego sformułowania prawa, że suma sił żywych i sił napięcia w danym systemie mechanicznym jest stała. We wszystkim innym rozprawkę Helmholtza znacznie wyprzedziła jeszcze w roku 1845 druga, praca Mayera. Mayer już w roku 1842 stwierdził „niezniszczalność siły”, a o „stosunkach między rozmaitymi procesami przyrody” potrafił ze swego nowego punktu widzenia w roku 1845 głosić poglądy o wiele bardziej genialne niż Helmholtz w 1847 210. [Podkreślenia w cytacie z Helmholtza pochodzą od Engelsa. - Red.].

211Engels ma na myśli najprawdopodobniej uwagę Hegla do paragrafu B., a) Podstawa formalna, trzeciego rozdziału drugiej księgi „Nauki logiki” Hegla. W uwadze tej Hegel wyśmiewa wyjaśnienia formalne oparte na tautologii. „Popularność tego sposobu wyjaśniania”, pisze Hegel, „polega właśnie na jego wielkiej jasności i zrozumiałości. Nie ma bowiem nic bardziej jasnego i zrozumiałego niż na przykład to, że roślina ma swoją podstawę w sile wegetatywnej, tzn. w takiej, która wytwarza rośliny”. „Jeśli na pytanie, dlaczego jakiś człowiek jedzie do miasta, padnie odpowiedź, że podstawą tego jest to, iż w mieście znajduje się siła przyciągająca, która go tam ciągnie”, to taka odpowiedź nie byłaby ani trochę głupsza niż powoływanie się na „siłę wegetatywną”. A mimo to, zauważa Hegel: „Nauki [ścisłe], szczególnie fizyka, pełne są tego rodzaju twierdzeń tautologicznych, które stanowią jak gdyby przywilej nauk [ścisłych]”. (Patrz Hegel, „Nauka logiki”, tom II, PWN 1968, str. 127 i 126). - 431.

211a Podkreślenia Engelsa. - Red.

212Engels cytuje pierwszy tom „Wykładów o historii filozofii” Hegla, stanowiący tom 13 wydania Dzieł z roku 1833. - 431.

213 Mowa o odczycie Helmholtza „O oddziaływaniu wzajemnym sił przyrody i o dotyczących tego najnowszych danych fizyki”, wygłoszonym 7 lutego 1854 r. (patrz Helmholtz, „Populare wissenschaftliche Vor-trage”, Brunszwik 1871). - 434.

213a Podkreślenie Engelsa. - Red.

214 Tytuł w tym brzmieniu znajduje się na pierwszej stronie i na karcie tytułowej rękopisu. W sporządzonym przez Engelsa spisie rzeczy teczki trzeciej artykuł ten nosi tytuł „Dwie miary ruchu” („Zwei Masse der Bewegung”). Rozprawa została napisana najprawdopodobniej w roku 1880 albo w 1881. - 438.

215Patrz: Immanuel Kant, „Gedanken von der wahren Schatzung der lebendigen Krafte...”, § 92, w: Immanuel Kant's sammtliche Werke, wyd. G. Hartensteina, tom I, Lipsk 1867, str. 98-99.

216„Acta Eruditorum” - pierwsze niemieckie czasopismo naukowe (w jęz. łacińskim), założone i wydawane przez profesora Otto Mencke. Wychodziło w Lipsku od r. 1782 do r. 1782. W r. 1732 zaczęło wychodzić pod nazwą „Nova Acta Eruditorum”. Leibniz był aktywnym współpracownikiem tego pisma. - 439.

216Mimo że na stronie tytułowej pierwszego wydania tej pracy Kanta figuruje rok 1746, książka ta, jak świadczy zwłaszcza datowana 22 kwietnia 1747 r. dedykacja autora, wydana została faktycznie dopiero w roku 1747. - 439.

216b Podkreślenie Engelsa. - Red.

217D'Alembert, „Traite de dynamique...”, Paryż 1745, str. XVII. Przytoczony w oryginale przez Engelsa cytat brzmi: „...l'inutilite parfaite dont elle est pour la mecanique...” - 440.

218Engels cytuje ten tekst według francuskiego oryginału: „Or tout le monde convient qu'il y a equilibre entre deux corps, quand les produits de leurs masses par leurs vitesses virtuelles, c'est a dire par les vitesses avec lesquelles ils tendent a se mouvoir, sont egaux de part et d'autre. Donc dans l'equilibre le produit de la masse par la vitesse, ou, ce qui est la meme chose, la ąuantite de mouvement, peut representer la force. Tout le monde convient aussi que dans le mouvement retarde, le nombre des obstacles vaincus est comme le carre de la vitesse, en sorte qu'un corps qui a ferme un ressort, par exemple, avec une certaine vitesse, pourra, avec une yitesse double, fermer ou tout a la fois, ou successivement, non pas deux, mais quatre ressorts semblables au premier, neuf. avec une vitesse triple, et ainsi du reste. D'ou les partisans des forces vives (die Leibnizianer) concluent que la force des corps qui se meuvent actuellement, est en generał comme le produit de la masse par le carre de la yitesse. Au fond, quel inconvenient pourrait-il y avoir, a ce que la mesure des forces fut differente dans l'equilibre et dans le mouvement retarde, puisque, si on veut ne raisonner que d'apres des idees claires, on doit n'entendre par le mot force que l'effet produit en surmontant 1'obstacle ou en lui resistant?” - 441.

219Przytoczone przez Engelsa w oryginale, cytaty te brzmią: „si dans ce derniet cas on mesure la force, non par la quantite absolue des obstacles, mais par la somme des resistances de ces memes obstades. Car on ne saurait douter que cette somme des resistances ne soit proportionnelle a la quantite de mouvement (mv), puisque, de l'aveu de tout le monde, la ąuantite de mouvement que le corps perd a chaque instant, est proportionnelle au produit de la resistance par la duree infiniment petite dc 1'instant, et que la somme de ces produits est evidemment la resistance totale”... „car un obstacle n'est tel qu'en tant qu'il resiste, et c'est, a proprement parler, la somme des resistances qui est l'obstacle vaincu; d'ailleurs, en estimant ainsi la force, on a l'avantage d'avoir pour l'equilibre et pour le mouvement retarde une mesure commune”. - 442.

220 We wrześniu 1686 i w czerwcu 1687 roku duchowny francuski Catelan opublikował w czasopiśmie „Nouvelles de la Republique des Lettres” dwa artykuły, w których polemizując z Leibnizem, bronił kartezjuszowskiej miary ruchu (mv). Leibniz odpowiadał na te artykuły w lutym i we wrześniu 1687 r. w tym samym czasopiśmie.

„Nouvelles de la Republique des Letires” - miesięcznik naukowy wydawany od roku 1684 do 1687 przez Pierre Bayle'a w Rotterdamie; od roku 1687 do 1709, pod tytułem „Histoire des ouvrages de Savants”, wydawał Henri Basnage de Beauval. - 442.

221Termin „natural philosophy” (filozofia przyrody), użyty w tytule książki „Treatise on natural philosophy” W. Thomsona i P. G. Taita, oznacza fizykę teoretyczną. - 443.

222Obydwa cytaty Engels przytoczył w brzmieniu oryginalnym: „The ąuantity of motion or the momentum of a rigid body moving without rotation is proportional to its mass and velocity conjointly. Double mass or double velocity would correspondent to double quantity of motion”. „The vis viva or kinetic energy of a moving body is proportional to the mass and the square of the velocity conjointly. - 443

223 Gustav Kirchhoff, „Vorlesungen uber mathematische Physik. Mechanik”, wyd. 2, Lipsk 1877. - 444.

224Hermann von Helmholtz, „Uber die Erhaltung der Krak...” Berlin 1847, str. 9--444

225Engels oblicza prędkość ciała spadającego według wzoru v=sqrt(2gh) gdzie v oznacza prędkość, g przyspieszenie, a h wysokość, z której dane ciało spada. - 445.

226„Rolf Krake” - duński okręt wojenny, który nocą 29 czerwca 1864 r. stał wraz z innymi okrętami u wybrzeża wyspy Alsen, aby nie dopuścić do przejścia wojsk pruskich na wyspę. - 447.

227Obecnie stwierdzono, że mechaniczny równoważnik ciepła wynosi 426,81 kilogramometra. - 447, 475.

228Chodzi tu o wykład pt. „Force” („Siła”), który Peter Guthrie Tait wygłosił 8 września 1876 r. w Glasgow na 46 posiedzeniu British Association for the Advancement of Science. Wykład ten został opublikowany w nrze 360 czasopisma „Naturę” z 21 września 1876 r.

„Naturę. A Weekly lllustrated Journal of Science” - czasopismo naukowe, wydawane w Londynie od roku 1869. - 450.

228a Niewiele nam też pomoże zwrócenie się w tej sprawie do Clerka Maxwella. Mówi on („Theory of Heat” [„Teoria ciepła”], wyd. 4, Londyn 1875, str. 87): „Work is done when resistance is overcome” [„Praca jest wykonywana wtedy, gdy pokonywany jest opór”] i (str. 185) : „The energy of a body is its capacity for doing work” [„Energią ciała jest jego zdolność do wykonywania pracy”]. To wszystko, czego się można dowiedzieć u Maxwella na temat pracy.

228b Podkreślenie Engelsa. - Red.

228c Podkreślenie Engelsa. - Red.

229Cytat ten przytoczył Engels w brzmieniu oryginalnym: „The vis viva or kinetic energy of a moving body is proportional to the mass and the square of the velocity conjointly. If we adopt the same units of mass as before” (mianowicie unit of mass moving with unit velocity) „there is a particular advantage in defining kinetic energy as half the product of the mass and the square of the velocity”. - 452

229aMiano i pojęcie pracy pochodzi od inżynierów angielskich. Ale po angielsku praca praktyczna nazywa się work, natomiast praca w znaczeniu ekonomicznym labour. Dlatego również w fizyce praca nazywa się work, co zapobiega mieszaniu jej z pracą w znaczeniu ekonomicznym. Inaczej jest w języku niemieckim i dlatego w nowszej literaturze pseudonaukowej stały się możliwe rozmaite przypadki osobliwego stosowania pojęcia pracy w sensie fizykalnym do ekonomicznych stosunków pracy i odwrotnie. A przecież mamy słowo Werk, które tak samo jak angielskie work nadaje się doskonale do oznaczenia pracy fizykalnej. Ale że ekonomia polityczna jest dla naszych przyrodników czymś bardzo obcym, nie zdecydują się oni na wprowadzenie tego terminu zamiast używanego słowa Arbeit, albo zrobią to dopiero wtedy, kiedy już będzie za późno. Jeden tylko Clausius próbuje utrzymać termin Werk. przynajmniej obok terminu Arbeit.

255 ,,Rola pracy w procesie uczłowieczenia małpy" - tak brzmi tytuł tej rozprawy w spisie rzeczy teczki drugiej materiałów do ,,Dialektyki przyrody". Rzecz napisana została pierwotnie jako wstęp do większej pracy pod tytułem ,,O trzech podstawowych formach niewolnictwa". Później Engels zmienił ten tytuł na ,,Zniewolenie robotnika. Wstęp". Ale ponieważ praca ta nie została skończona, dał Engels wstępowi do niej tytuł ,,Rola pracy w procesie uczłowieczenia małpy'', odpowiadający zasadniczo treści rękopisu. Rozprawa ta została napisana prawdopodobnie w czerwcu 1876 roku. Świadczy o tym list Wilhelma Liebknechta do Engelsa z 10 czerwca 1876 r., w którym Liebknecht pisze m. in., że redakcja ,,Volksstaatu" niecierpliwie oczekuje obiecanej przez Engelsa pracy ,,O trzech podstawowych formach niewolnictwa". Rozprawa ,,Rola pracy..." opublikowana została w roku 1896 w czasopiśmie ,,Die neue Zeit", (Rocznik XIV, tom 2, str. 545-554). - 525

256 Charles Darwin, ,,The descent of man and selection in relation to sex", tom I, Londyn 1871, rozdział 6: ,,O pokrewieństwach i genealogii człowieka". - 525

256a Pan W. Thomson, autorytet pierwszej rangi w tej dziedzinie, obliczył, że upłynęło niewiele więcej niż sto milionów lat od czasu, kiedy Ziemia na tyle ostygła, że mogły na niej żyć rośliny i zwierzęta.

257 Czas powstania życia na Ziemi nie jest dokładnie znany. Przypuszczenia różnych badaczy sięgają dziś od 2000 do 5000 milionów lat wstecz. - 530.

258 Engels ma na myśli świadectwo mnicha Notkera Labeo (Wielkoustego) (ok. 952-1022) przytoczone przez Jakuba Grimma na str. 488 jego książki ,,Deutsche Rechtsalterthumer", Getynga 1828, drugie wydane 1854. Engels cytuje to świadectwo według Jakuba Grimma w swojej niedokończonej pracy ,,Historia Irlandii" (patrz tom 16 niniejszego wydania, str. 548) - 531

258a Na marginesie dopisek ołówkiem: "uszlachetnienie". - Red.

259 Przy opracowywaniu kwestii wpływu działalności ludzkiej na przemiany w świecie roślin i na zmiany klimatu korzystał Engels z książki Karola Fraasa: ,,Klima und Pflanzenwelt in der Zeit, ein Beitrag zur Geschichte beider", Landshut 1847. Na książkę tę zwrócił uwagę Engelsa Marks w liście z 21 marca 1868 r. - 535.

260 Mowa o światowym kryzysie gospodarczym z roku 1873. W Niemczech kryzys ten zaczął się od ,,wielkiego krachu" w maju 1873 roku i ciągnął się aż do końca lat siedemdziesiątych.

260a Tu urywa się rękopis. - Red.

[Powrót do spisu treści]