УШТЕ ПРЕД ДА СТАНАМ, свесен дека под клепките имам веќе отворени очи, знам дека сум буден. Кбга всушност човек се буди, би сакал да знам. Јасно ми е дека тоа не е тогаш кога очите се отвораат како пупки во пукање; не е тогаш, зашто и пред тоа, низ топлата опна на клепките, белината на денот биднува проѕирна до под сонот, водно проѕирна како во нуркање, и присутна дури и тогаш кога доаѓа инстинктивната помош на јорганот преку глава.
Ми се чини дека дури и во оној миг, кога потполно се освестувам буден, дека дури и во тој миг не можам да тврдам оти токму тогаш сум се разбудил. Знам дека тој момент ми ја донесува будната разграниченост на јавата од сонот, но сепак не сум сигурен дали она пред тоа било единствено сон; сон, што допрва секавично треба да се раскине, како понорен блесок, во чија немилосрдна распуканост ништо повеќе не може да се препознае; чувствувам растргана пајажина врз себе, и уште долго ми треба да ја симнам од погледот, за бистро да видам сѐ што навистина останува околу мене.
Можеби само лошо сум спиел; плитко сум спиел најавнат со немирни соништа, зашто измислената пајажина повеќе време не ме остава да испливам конечно над нејзините мемливи остатоци, да изронам меѓу она што несвесно сум бил и она што знам дека треба да сум; предметите долго не се препознаваат, макар и со напнато отворени очи, и растурената постела прилега на разулавена матица чии брегови тешко се допливуваат. Потна оросеност на челото, преметнувања како над поројни бранови, витли на секој чекор, а сѐ уште никаде тло под нозете.
Па сепак, кога би можел, би останувал распнато на таа граница; би останувал подолго, одошто секидневно се може. Но, макар што сум свесен за тоа, утринава знам дека не можам друго, освен да ја почувствувам како сенка од облак што бега ветровито пред ментолен здив од неповратна луња. Уште неразбуден, се кревам на лактови.
Поправо: уште со неодлепени очи, се поткревам во постелата, и ми се чини дека можеби прилегам на був што дење не умее да гледа. Дали од некој страв (да не сум сонувал нешто страшно?), скокам така неколкупати на лактовите, знам дека тоа го правам, но не можам да бидам свесен дека еднаш веќе сум го сторил кога повторно лактовите ми се забодуваат да ме изронат, скокам со глупаво избезумен поглед, што слепо се втренчува наоколу да препознае нешто што и прстите го познаваат со години, и не знам, потполно сонливо не знам, кога повторно се нуркам во перницата и кога повторно нешто ме отфрла од неа, по некаков смешен механизам на детска играчка.
Само знам дека за сето тоа станувам подоцна свесен; ми се чини — многу подоцна, како после цела ноќ, зашто додека ги откројувам бескрајно долго очните орбити и додека ситно ги треперам клепките како фатени пеперутки, меѓу мускулите го имам веќе тој напор за кој дури сега станувам бесповратно свесен; буден сум, горчина во грлото.
Додека суво се мачам да ја изголтам гадливата слепеност во устата, помислувам, како што подоцна мислам, дали воопшто има некаква смисла таков сон што ме потсетува на стихијно валкање по плитко дно од речна низдолница, во кое зафатената бајка го исцрпува своето постоење со случајната игра меѓу дното и поврвнината; во плиткиот слој воден сон, немирна и така.
Станувам, затоа, со одамнешната готовност дека сум требал да бидам станат. Можеби — отсекогаш станат; зашто дури на нозе, по секој лош и најкраток сон за кој знам дека е поарно да се нарече бладачка дремка, чувствувам со освежителна изненада дека опнатоста на мускулите и на мислите зависи само од решеноста да се стапне со петици сонливоста и нејзините конци. Ми се чини дека немам потреба и од расонувачко миење; не излегувам од собата до чешмата, и чекорам.
Всушност, најлошото е тоа дека не знам што да правам; свршени ми се веќе сите работи во собава, и кога во неа пристанишно се наоѓам сам, не знам што можам да правам друго освен да им пуштам на случајните мисли да минат низ мене, како бранови во наттрчување од луда река која и самата не го знае своето постојано корито. Но утрините, ми се чини, не се погодни за тоа; барем не оние во кои станатите листови болат од напнатост и низ ноќта. Чекам, чекорам, часови.
Место да ја догледам пред себе денската пропнатност на вратата кога ми е време (јас тоа си го знам и не оставам никој да ме спречува), ме повлечува суводолицата на стравот: сирена. Знам што значи тој звук, тоа панично крешчендо, што така редовно ме потсетува на страотната обезлуѓеност од човечкиот крик кој повеќе по ништо не може да убеди дека излегува од осолзено грло; зашто и самиот, додека се чувствувам мравка под неговото умирачко пропинање, свесен сум дека никако не умеам да ја стресам мразнатата наеженост по грбот. Помислувам понекогаш дека повеќе се плашам од неговата изненадносг одошто од она што помирено останува да се очекува потем.
Сепак, не ја разбирам онаа паника што и во вакумот на тишината продолжува да клокоти со жабурките на својата исплашеност. Не умеам да кажам колку ми е одбивно и колку ме исфрла од нерви: тоа инстинктивно завлечување на нештата за кои се мисли дека без нив не се може (перници, чанти, џемпери, накити); она гротескно трчање на дебели жени, она догорување на цигарите до ќилибарската растопеност на ноктот, она квачкино прибирање на децата под скутовите, како таму да е единствената голтка воздух и последниот стисок на спасот.
Да не ги разочарам моите во својата изродска нечувствителност, одам по нив и носам во рацете ќебиња, столчиња, торби со храна и куферчиња; се векува во потони. Слегувам по скалилата и секогаш нечовечки мислам: зошто е сиот овој страв, кога на човека тогаш му останува да се заштити само со молитвената склопеност на дланките, што е навистина прекрасен симбол на нашата немоќ но кое нема ништо друго освен проколнувачка устременост погоре од овој мрак? Убеден сум дека тогаш е излишен секој страв, и не оставам да бидам завлечен во критичните оклопи на земјата и темнината.
Стојам до излезот и ползувам секој отпор можност да излезам горе, до денот. Таму има двор и во надрочените круни од дрвјата сончевината е иситнета во трепетлиски одблесоци лето. Кога горе го нема подземното баботење на авионите, кои никогаш не се догледуваат пред трескотните пукоти на печурките смрт, овде тишината е принаведната кон земјата како залипнат здив. Чудна ми е таа тишина, и јас сум уште почуден во неа: ми иде да заклинкам по нацртаната куцплоча, да се искачам до зелената скривница на дрвото, да шуткам топка или камен; да се почувствувам дека постојам, макар и преку детински движења. Можеби тишината, во која одненадеж се забележува дека нема деца, да ме наведува на тоа.
Но, јас одамна веќе не сум дете; барем ми се чини — одамна. На една широка штица од оградата со нашиот двор има исцртано со креда концентрични кругови, во кои е останата забодена остра играчка со четири книжни перја. Би можел само со едно лесно дрпнување да ја отковам оттаму и да ја фрлам во најмалиот круг, кој не е нешто повеќе од дебела точка; но не го правам тоа, дури и не мрднувам. Се плашам дека претчувствувам оти и за ова не сум повеќе доволно мал.
Всушност, јас имам друга работа: погледнувам на часовникот, веќе е време. Над лисјата не трепери никаков шум освен оној што нечујно е нивен, но сирените уште не се провикнуваат да ги ископаат растреперените здивови живот; па сепак, јас не се обѕирам на тоа, се искрадувам од овој двор (туѓ а препознатлив во сите сеќавања чиј вител е детството), и минувам низ нашата визба, што нема диреци за противавионско осигурување но во чиј земјен мрак моите денови заштитено се продолжуваат со една смисла; онаа што наскоро треба да биде пресечено исполнета.
Никој не знае по која цена својот страв го задржувам за себе. И тоа: страв во безопасни глупости. Чекорам под високите извишености на гранките, чекори осамени и незаглушени по алеите на паркот, и со секое исфрлување на колената чувствувам дека нешто стегнато и стаклесто трепери во мене, штотуку нескршено. Како дете, ноќе, ми се причинува дека стапките некој неодлепливо ми ги следи, и јас од тоа брзам со несмели чекори што стрепат да се испружат пред понорната неизвесност на она што може да се открие зад секој свијок. Знам дека тоа е глупаво, но не можам да се ослободам од него, како од своја сенка за која изненадно сфаќаш дека стои зад тебе, неизбежна.
Можеби, всушност, да е подобро тоа што ова чувство го изживувам кога немам посериозни причини за страв; ми се чини дека токму го изживувам. Инаку би бил луд, јасно дека би бил луд, зашто сеништата ги догледувам тогаш кога и сенките од дрвјата не се инакви освен самрачно виолетови.
Но, не можам да одречам дека тоа трае се додека низ налистеното грмје не ја догледувам нашата клупа — непуста. Тогаш чекорите сами забрзано ми се издолжуваат и јас можам да бидам задоволен дека тоа не го забележувам; небаре спасен. Го свирам знакот, тихо, речиси стравливо, да се убедам конечно дека клупата пак е наша.
И гитарата е тука; како и вчера, Данева. Всушност, се чини како ништо и да не се издгенило: Благоја и Перо наведнати еден спроти друг кон распнатата мрежа на „дамата“, Дане со испливан поглед по звуците на гитарата, која му лежи отсутно на колената. А јас се чудам, зашто додека доаѓав не си дозволив да се надевам дека се дојдени пред мене, и заради тоа се чувствував некако крив, макар што за овде немаме строго закажан термин.
Тишината под гранкиве е како и во сите други оволетни утрини, но јас си вообразувам дека во неа има нешто подлабоко, понеобично, понесекидневно, а тоа е веројатно така зашто не можам да си истиснам од свеста дека градот зад мене сѐ уште лежи во вакумот приземен живот меѓу „тревогата“ и „одбојот“. Дане прв ме забележува и, уште пред да ги стивнам чекорите до клупата, ми намигнува значајно, шеретски, со поттекст.
Ми треба повеќе време, дури и седнат, да го разберам тоа негово неумело намигање, при кое сета половина од лицето што му припаѓа на заклопуваното око се оптега и се грчи како гримаса од античка маска (весела или тажна, не умеам да разберам), какви што има врз фасадите на театарот покрај реката долу. Уште неснајден, дури и не чувствувајќи дека веќе седам на клупата, го разбирам најпосле кога своите мимики, што на човека можат да му се сторат бесмислени ако ги забележува на немо и непознато лице, тој ги дополнува со зборови кои не се чинат толку непотребни:
— „Како беше вчера, а? Што направи? Добро парче!“ Присеќавајќи се за вчерашната приквечерина по плажата, одмавнувам со главата како да сакам да кажам дека не било ништо особено. Но веќе е доцна, зашто тогаш се вмешува Благоја. Неговиот глас се извлечува, речиси безначаен, од налактената наведнатост врз „дамата“, како случајно дофрлање што ја нема амбицијата да биде чуено од другите. Но јас знам, како што знаат и другите, дека тоа не е така и дека тој, наведнат до колената врз клупата, мисли на сосема друго кога е загледан во концентрично-квадратната мрежа на „дамината“ издлабеност по озеленетото дрво. (Зошто и покрај тоа така често го тепа Пера?)
— „Вчера за вчера. Кој парче, кој стапче. — Сите ли сме тука“, — вели како да не прашува Благоја. — „Слушајте сега: задачата повеќе не смееме да ја одлагаме. Другарите се лутат“.
— „Па ние не ја одлагаме“, — забележува Дане, притискајќи ја дланката врз жиците, макар што овие веќе не испуштаат ни резонантен приговор.
— „Знам“, — вели Благоја, — „но денес мораме да ја свршиме нашата работа; мораме веќе еднаш, најпосле“.
Сакам да кажам дека тоа не зависи само од нас, но тој продолжува посегајќи со раката кон нов потез со белутрачно камче:
— „Мораме: таква е најновата директива. Јас ќе се грижам за тоа, а вие по мене. Откога ќе ја свршиме работата приквечер, на она место во седум. Се разбравме?“
На она место, приквечеринава, макар што ќе биде веќе седум: знам. Го знаеме тоа без да ни се повтори, го имаме некаде во себеси како сеќавање, па сепак ми се чини дека го чувствувам како првпат да го слушам, макар што сум свесен дека и без ова повторување ќе го сторам. Но до приквечерината е сѐ уште долго, далеку долго, макар што сенките под нозете нѐ убедуваат дека дошло и пладне.
Со чудење, откако веќе е свршено, се присеќавам изненаден дека не сум забележал кога престанала тишинската мбра на воздушниот напад. Можеби не сум можел ни да го чујам истушниот извик на сирените, знам дека не сум го чул, па сепак тоа ми е туѓо, зашто околу себе не догледувам никаква цромена симптоматична во таа смисла. Само кога по алеите се мернуваат засенчено ретки силуети. Благоја индиферентно низ нивните одговори проверува дали „тревогата“ минала, а Дане поенергично удира со потабанетите прсти по опнатите жици на расштимуваната гитара.
Кога станувам од клупата, веројатно затоа, јас всушност дијафрагмично стрепам дали при излегувањето од паркот нема пак да ме пресретне суводоличната обезлуѓеност на улиците. Но тие не се такви, и мене ми се чини дека нивната мравја разврвеност сепак некако безболно може да се продолжи од високо засенчените алеи, по чии врвични рабови се редуваат и рапави кори од стебла што исто така се разврвени од мравки. Ми се причинува дека не ја забележувам ни испотеноста што сиот ме облева, врело и гомарно.
Пак во слаткарницата; речиси на истата маса покрај излогот, четири скришни водени круга врз студена спокојност на лажен мермер. Сомнително ми е на самиот мене, а не пак на другите; седиме навалени на столовите што балансираат на своите задни нозе, никој не гледа во другиот, ни збор не прокапува на масата, само погледите, паралелно шурнати, џбараат слепо, како издолжени рефлекторски снопови. Погледите што се издаваат, и џебовите што освен со раце полни се и со нешто друго.
Не наоѓам дека ова е толку целисходно и издржливо. Го викам келнерот и порачувам уште четири сладоледа, не знаејќи дали тоа го правам за да ишнам некакво сомневање што како мува можеби облетува над нашата маса; сепак сум свесен дека за миг се чувствувам помалку напнат, макар што четирите водени круга врз мермерот на масичето пред секого од нас остануваат незаштитно разголени, зашто келнерот наскоро се враќа тропајќи; и јас забележувам дека сите се наведнуваме кон балеринските порции сладолед, незабележливо оставајќи ги погледите надвор.
Тој излог; тој е како ден, како неодредлива изворност на денска светлина. Човек не може да ја види својата сенка, за зад неа да може да се засолне; сепак е поинаку кога зад себе чувствуваш тврда опипливост од ѕид, на кој знаеш дека можеш да се потпреш. Како кога пливаш, макар и сигурен во своите раце, па сепак сакаш со пропнатите прсти од нозете да ја допреш земјата, само тоа.
Сѐ би било полесно и поподносливо кога неизвесноста би била барем раздробена во ситни но достапни извесности. Овака не знам што зависи а што не зависи од мене, се напинам да не се чувствувам лист со кого витлот се поигрува пред да го завлече во својот талог, морам да признаам дека се напинам. Ми иде да му кажам на Благоја дека ова наше околумасно седење е исто толку бесмислено колку што е и нездржливо, дека треба да се направи некој чекор што да донесе поблиска извесност; но ниту јас проговорувам, ниту пак некој друг се мрднува.
Се плашам дека ова во мене е страв. Оваа пренапнатост, што ме совладува за неколку мига, нервозна, нестрплива, ми се чини дури и неиздржлива; се плашам дека тоа е оној страв со кој се имам борено уште пред да дојдат овие денови, овие наши денови. Ги стегам вилиците и истовремено јасно чувствувам дека главата ми се опнува под черепот: морам да го надвасам тоа, инаку може да направам некоја глупост, ситна и истовремено огромна, зашто би можела да биде многу лесно непоправлива, се напнувам (сиот како пред скок, помислувам, но не само со нозете) и постепено чувствувам дека полека се враќам во поранешното корито што сѐ уште е суводолица, макар што наскоро ќе се престори во разбеснет порој; оној што завлечува и надвор од своите брегови.
Зашто, всушност, моите џебови се потешки од две тупаници; испотено жешки од железно стегање.
Мислам, убеден сум, знам дека тоа ќе престане еднаш да биде повеќе така, кога ќе излеземе од овој излог; кога ќе излеземе двајца по двајца, двајца зад двајца, во пладневната разврвеност што ќе не води кон целта на чиј почеток, неизвесен, сега чекаме беспомошно. Тоа најповеќе ме нервира, тоа: што сѐ излегува независно од нас.
Кога би било инаку, а кога би било поинаку, онака како што мислам дека сакам, би излегол едноставно на улица со раце закопани во џебовите, не би се обѕирал никого учтиво да поздравувам со инстинктивно вадење на рацете од џебовите и би плукал на секој чекор од своето конечно заминување, би чекорел лежерно и потсмешливо, а кога би дочекорил до моментот што би ми се сторил најпогоден, уште во движење со ткжривена насмевка, примижан, би сум ја извадил раката од џебот како што веројатно некогаш ги ваделе мечовите од кании, би сум ја извадил секавично, и мислам дека од тој потез до пукотот не би поминало повеќе време одошто поминува меѓу змиестото светнување на ведата и нејзиниот најблизок грмеж.
Но од тоа уште нема ни помен, зашто сите четворица седиме исто онака неподвижни околу испразнетата маса, и Благоја не го ни промрморува своето покренувачко „ајде“. Имам впечаток дека сме смрзнати, макар што и сладоледот ни се одмрзнува кога повеќе стои во порциите меѓу нас. Чекање, чекање; ми се чини дека и од него човек може да пцовиса, само ако е оставен на тоа, единствено на тоа.
На моменти гледам да се забавам со нешто (капка врз мермерната плоча, испотеност на прозорецот, загатлив шум зад грбот, поинтересна физиономија преку излогот), но сето тоа е толку краткотрајно, што ми иде да помислам дека е така токму затоа што очекувам да не биде такво; се лажам самиот себеси, свесен сум дека се лажам, па сепак се лажам. Не ми се допаѓа сево ова, но не престанувам да се залажувам со мислата дека ништо повеќе нема да биде така штом ќе станам; штом ќе ја истегнам снагата колку што сум долг, колку што можам да бидам висок. Нозете ми се опнати за тоа движење, и јас дури сега разбирам дека тие се одамна веќе опнати за тоа.
Но треба првин да пливне поројот; да пливне по улиците поројот разврвченост. Уште само неколку минути останува до тоа, но јас, макар што и без трепнување гледам во часовникот, никако не можам да забележам кога стрелката за минути му се движи; дали таа воопшто се движи кога човек гледа во неа? Дали и таа не е како очекуваното, кое толку повеќе се забавува колку што се стрепи над него? Се воздржувам да не се истушам на некој глуп начин, дури не се поместувам и на столот (крцкав, што ми изгледа неподносливо), ги стегам вилиците да не ми избаботи од устата некоја пцоста, се присилувам, со последни сили, ми се чини. (Другпат не верувам дека вака ќе чекам: исфрлена пенушка на песоклив брег).
Најпосле, поројот надоаѓа; надоаѓа како по луња во суводолица; со извалканиот шум што задоцнува зад него, се тркала надолу преку тврдите грби на големите камења, иде и пред себе го носи дебелиот ѕид на своето кално газење. Главите на луѓето заигруваат како непостојани бранови над него, некаков шум што не може да се определи зоврива од дното на неговите густи длабочини, течење мрморливо и тешко. Да се фрлиш во неговата матица, да запливаш со оклештена уста од напорот против неа, челото да ти го г тескаат распенетите гриви на брановите, во матицата.
Тоа е сепак еден чекор надеж; некаков чекор на некаква надеж. Кога разврвеноста протечува покрај излогот со човечкото шаренило на своите бранови, тука е барем извесноста дека на исчекувањето му доаѓа крај. Нозете ми се опнати да ме отфрлат секој миг, и јас чувствувам дека кичмата ми е пропнато исправена, што никогаш не е случај кога седам, па дури и кога стојам. Чекам само на знакот од Благоја; чекаме, како што се чека воз во кој треба да се уфрлиш, зашто не запира кога твоите чекори пред скокот се напинаат да го изедначат твојот затрчан ритам со неговата лизгава брзина.
Сите сме втренчени во црниот излез од збиточната зграда пред која шетка како часовничарски механизам темно-модрото шрафче на стражата, но јас тоа го правам повеќе по инерција, во немање друга работа, зашто од тоа никој не може да има полза, како што немам ни јас. Се напрегам само да ги согледувам лицата на оние што се одронуваат од тој отвор, како тој напор да ми ветува дека ќе препознаам едно, но тие не само што се далеку од нашиов излог, туку се далеку и од мојот видокруг искуство.
— „Не е време?“, — прашува најпосле Перо и се поднаместува на столот, приготвен веќе да стане.
Го погледнувам Благоја. — „Уште малку“, — промрморува тој и сосема незабележливо ги помрднува очите длабоко заковани зад излогот. Сфаќам дека е дојден крајот на нашето демнење во слаткарницава и се загледувам во спротивниот тротоар да ја проѕрам причината за тоа.
Се разбира, тоа не може да ми успее. Тогаш, Благоја постепено се крева од столот, и кога ја втасува својата нормална исправеност, во истиот миг, без збор, нечекано бргу, зачекорува кон излезот; ние одвај го достигаме. Макар што сме го очекувале ова, нашето станување прилично се забавува, зашто дури на улицата успеавме неговите чекори да ги продолжиме во наши.
Сега се чувствувам како да сум се нурнал; разгривени далги над мене, прелажно проѕирен ѕид пред погледот, подводен вриеж во ушните школки, пливаш со раце и со здив. Дишам, како на секое четврто замавнување со раката, и змиесто се извивам при одминувањето на оние што ми стојат на пат.
Благоја и Перо се пред нас, јас и Дане се пробиваме по нив; не знам зошто овие двајца пред нас брзаат, но се спровираме како конец што го води решителен потез на игла. Не мислам на ништо, само чекорам; заитано.
По некое време разврвченоста како да стивнува и нашите стапки стануваат пооретчени. На неколку чекори од нас одат двајцата, кусопанталонести, а подалеку — уште неколцина други; кој од нив е тој? Помислувам, но не се прашувам, зашто не наоѓам дека е многу умно да си го поставувам тоа прашање, кое зе мене треба да биде решено кога повеќе нема да биде тоа.
Одиме навидум безгрижно, застануваме по излози, се двоумиме божем на распаќа, дрнкаме со гитарата, потсвирнуваме по бели листови што ќе ни се сторат девојчински, дечишта по куси панталони, расплукани пред своите чекори; но Благоја оди незабележливо прв и пред нашите стапки постојано останува еден човечки грб.
Се трудам да го препознаам, скришно но зачестено погледнувајќи накај неговата неодлепливост пред нас. Тој е плеќест, широк, натепан, не со висока снага, но не помалку сугестивен по својата масивност. (Цревца за појадок, кебапи со кромид, ракија па пиво, пожеговина.) Ми се чини дека, кога би се свртел тој назад, би догледал лице со дебели мустаќи и боксерски вилици; зашто косата му е црна а вратот стеблест.
Но не се загледувам премногу долго во него; не само затоа што се плашам тој да не се обѕре накај нас, туку и затоа што сум сигурен дека и по овој грб веќе ми е познат — само за миг да го погледнам во плеќите од ваква раздалеченост.
Додека одам по меката прав на тротоарите што ги прави чекорите божем лежерни, мислам на тоа дека инаку и не сум требал да го замислувам, зашто само овие плеќи и само овој врат ми го кажуваат она што го правел овој човек. Тој не знае дека и неговиот грб може да го издаде, а јас знам доста работи од оние што тие плеќи ги имаат на себе — од ќелиите во затворот на зградата спроти слаткарницата.
Чувствувам дека сум задоволен што неговите плеќи се такви; двојни од нашите. Токму од тоа сум задоволен, зашто претчувствувам дека разочарано би се отпуштил, кога место него би сретнал некоја руса вејка со тесни плеќи и сини очи. Не знам зошто ми иде ова чувство, но знам дека тоа и покрај се ме охрабрува; ме насрчува, донекаде без стварни причини и можеби непромислено тврдоглаво.
Чекорам по него изигрувајќи ја индолентно нашата задоцнета раздетинетост, и мислам истовремено колку ми годи тоа што пред себе имаме човек кој не е повеќе младич како нас во сандали, сѐ уште тесни раменици, истанчени вратови и поокуснати панталони. Свесен сум дека неговиот џеб е исто онака отежнат од онаа железна содржина што ладно е присутна и во нашите, но сепак слутам дека тој не знае оти и во нашите куси панталони може да има такви џебови; тој дури и не се обѕира зад себе.
Не се обѕира, но застанува напати на излози не сосема близу до стаклото, и стои така толку долго колку би ни требало нам да го заминеме; претпазлив е, се гледа, предвидува работи што не сака да го изненадат, но ние не наседнуваме на такви мамки, туку се забавуваме со гитарата, оставаме чекорите да не донесат до него, дури и не погледнуваме во неговиот грб, мелодијата ни е пријатен изговор да потсвирнуваме по жиците, ги влечкаме нозете по прашниот тротоар и прилегаме на симпатична банда распуштени гимназисти и активирани вљубеници.
Сепак, чекаме на Благоја; не ми е јасно како сето она ќе го изведеме, зашто барем со очи мораме претходно да се разбереме. Помислувам дека Благоја чека да излеземе на некоја потивка уличка, зашто забележувам на неговото лице дека уште ништо конечно не се готви, но истовремено помислувам и на тоа дека може да биде понезгодно кога ќе останеме сами во некоја уличка: тој и ние, тој пред нас а ние зад неговиот грб; тогаш бездруго нема да издржи да не се сврти, можеби и неколкупати да се сврти, зашто, кога ќе не види, невозможно ќе биде да не забележи дека од порано не видел, а тогаш барем претчувството ќе го предупреди на некој чекор што нас ќе не остави со празни раце; и полни џебови, пак.
Сакам да го уловам погледот на Благоја за да го прашам со очи што мисли, но тој го отпуштил премногу далеку и игнорантски покрај нас, а јас за миг се присетувам дека на тоа немам можеби ни право. Сепак, забележувам дека очите му се притеснети до прорези; знам дека се колеба, избира со пренесениот поглед место што му се чини најзгодно, зашто месестите плеќи продолжуваат да се движат неодлепливо пред нас.
Всушност, се чини дека има уште многу време и уште позгодни можности, зашто сѐ уште низводно пливаме по матицата од надојдениот порој што незабележливо секнува; уште не сме дојдени до ниедна поиспразнета улица. За ова станувам свесен одненадеж, со една неоснована изненада, како што би се изненадил кога би помислил дека всушност човекот уште и не го знам, макар што го чувствувам спротивното додека го гледам неговиот грб и неговиот тил.
Тие одеднаш запираат; поправо, ги сопрел друг човек. Додека така стојат, еден во друг со шепотлив разговор меѓу себе, ние продолжуваме да им се доближуваме за да не побудиме сомневање. Со фрлените звуци од гитарата пред чекорите, им се доближуваме; и јас најпосле отворено се надевам дека човекот ќе го видам в лице. Ова е, ми се чини, неизбежно, макар што другите луѓе минуваат како бранови меѓу нас; но, токму кога сме само на неколку чекори од нив, тие се свртуваат со гради спроти матицата и нѐ разминуваат; без пак да му го видам лицето.
Не го разбирам ова, но продолжувам да чекорам, зашто и другите не се запреле. — „Да се свртиме?“, — праша Перо и се обидува да застане.
Благоја го пцува и продолжува да чекори: — „Никакво враќање! Племето негово, агентско!“, — низ стиснати заби. — „Пак нѐ изигра. Дане, обѕрни се!“
Дане заостанува зад нас и, кога пак не настигнува, низ ѕунењето на гитарата соопштува: „Отпливал. Го нема“.
Заустувам да му предложам на Благоја да се вратиме и повторно да чекаме, но уште пред да сум свесен дека тоа е неодрживо, а и несигурно до безнадежност, тој намрштено прозборува:
„Се растураме. Ништо друго не ни останува. До утре. А утре мораме. Се разбравме ли: мораме!“
Кога се разделуваме, не сум свесен на каде сакам да тргнам.
Се простив од мојата соба, уште кога вчера ова време стапив премалено зад нејзината врата; тоа проштевање не ми се мавнува пред погледот, но не знам сега каде да тргнам, најбуквално не знам и беспроштално мислам дека таму нема повторно враќање.
Сега; не би можело да има, зашто проштевањата не смеат да се повторуваат; многу добро го знам тоа по чувството што ми навестува дека е одбивно и дека не доведува до ништо конечно. Ми се иде да го опцувам Благоја: зошто не беше порешителен, зошто го одложуваше решението? Зошто не беше посмел да даде знак пред да допливаме до таа проклета споредна уличка? Зошто мораше нашите четири пукоти да не се распрснат во матицата, што можеби ќе ги спласнеше безследно нивните жуберки возбуда? Зошто?
Тоа можеше да биде посреќно: ќе се распрсневме потоа, како камења што потонуваат во матицата на калдрмата, ќе се нурневме меѓу човечките бранови, поигриви од нив и полуди, ќе го проигравме нивното матично течење, и додека тие да се освестат дека беспомошно се подведуваат по својата инерција кон дома, ние можевме да бидеме под скришни пристани, во смирени води, под надвиснати засолништа, испливани до некаков брег. А сепак со замината цел.
Можевме тоа да го сториме, знам дека можевме; но Благоја се остави на далгите во брзакот и јас сега сфаќам дека тој всушност се сомневал дали нашите напори би го испливале. Сега, се разбира, е доцна; доцна можеби и за мојата помисла на тоа, зашто таа иде некако премногу смело откако е сигурна дека не подлежи на моментно спроведување. Којзнае, можеби најлоша храброст е онаа што доаѓа отпосле, кога повеќе не е тоа.
Сепак, морам да си одам дома. На крајот од краиштата, тоа единствено и ни останува. Каде инаку, во ова пеколно попладне, кога и сенките под куќите не се подолги од две стапала?
Дури сега чувствувам дека сум врело налепен, по сета снага, дебело, како кожата да ми израснала во нова епидерма од затестена пот.
Не ми останува ништо друго, освен да ги повторувам вчерашните чекори; и попладнево до утре изутрина, како попладнето вчера што ми беше; здив на оддив.
Одложувањето — е чекање наложено, што живее со своите прошки. Моиве попладниња прилегаат на тоа: на подароци; поради подводната свест дека веќе си се простил од нив, како со секидневни присутности.
(Така мислам, додека стојам под тушот, под познатото сито на неговиот вритмен дожд, примижан, макар и со крената глава, кон неговата за'рѓана издупченост.)
Мора да постои нешто во човека што да е способно за раскинување; една, речиси безгрижна, решеност да се скине некоја стара врвка, за да се прифати нова, што макар и по својата неузнаеност ветува повеќе; повеќе грешно, од познато. Се присеќавам, прибран, дека тешко сум се решавал да променам и врвки на чевлите; сум ги гледал скинати, јазлести, скусени, па сепак не сум зачекорувал да ги сменам со нови. Сега сменувам друго, и се насмевнувам, зашто можам да си ги видам патиките пак со располовени врвки.
Сепак, мора да е мачно човек да се одвикнува од некои работи. Да не е тоа затоа што свикнато мисли дека навикот навистина му е претопен до неговата природа? Не верувам, не сакам да верувам, знам, убеден сум, чувствувам — дека тоа не е така, или подобро: не смее да биде така. Додека стојам засркнато, како нурнат, под тушот, свесен сум дека нема секогаш вака пријатно да се олеснувам од гомарно потната прилепеност што ми тежи како неистушлива оморина, па сепак не сакам да жалам за тоа и мислим дека волјата може да ми го победува навикот; само ако не мислам за него како незаменлив дел од својата природа, знам.
Но, од тишината не можам да се одделам; макар и од онаа што само за мене е тоа. Сум забележал, уште порано, дека не ми пречи ни најголемиот шум, ако ми успее да го примам полуприсутен за себе. Се чини, тоа е значајно обележје, она: тишината сам да си ја обвиваш околу себе. Понекогаш, и еден единствен шум (најчесто познат со својата одбивна содржина) може да ме одвлече надвор од проѕирната обвивка прелажен спокој, што за мене е многу повеќе од тоа; тогаш не сум овој, се чинам самиот на себеси непрепознавачки (како изутринава еден миг во слаткарницата), но тоа не е така често и јас напати просто се напрегам да го избегнувам. Ако во ништо друго, во тоа сакам спокојно да бидам сигурен. Тишина.
Еве, и сега е тишина; сепак тишина.
Под прозорецов, зад неговиот превезен комарник, што толку потсетува на она приквечерно примрежено гледање а недогледување, потреперуваат ситните лисја на багремот, потреперуваат кадраво речиси како на трепетлика, но уличната напрашеност се чини дека толку им е оловно натежната, што од таа иситнета игра не допира никаков звук; како задушен да е зад дебело стакло.
Но прозорецов е отворен; уво прислушнато, пукање на мембрана од напнатост, дишење на тишината, стивнато до успивност но пак дишење; пладне во пекнати улици, потни сенки и усвитени камења, и чекори премалено ретки, како последни капки што прокапуваат тешко (најпосле воздржани солзи), од стреи врз кои по дождот опекло сонце. Ми се чини дека едно обично, безглаво заѕунето, залутување на една единствена мува, може тишината пообеспокојувачки да ја разбрани во мојава соба.
Се напинам да заспијам; имам раскроени очи за свеста дека синоќа мачно и уморно сум спиел, и затоа цврсто ги заклопувам клепките, напрегајќи се низ нив да го изгубам денот. Го викам сонот, како потонувачки крај на едно чекање, што има безнадежно неизодувачка врвица; се присилувам.
И знам дека се преметнувам по постелата како риба на брег, трнлив од прастари лисја.
Сепак, се пренесувам, незабележливо лесно се пренесувам, не овде повеќе но сепак блиску до полупрепознавање: влегувам во некаква зелена ширинашто по секоја веројатност треба да биде фудбалско игралиште; влегувам со уште неколцина други за кои не знам кои се, не им ги гледам лицата и дури не погледнувам накај нив да ги препознаам евентуално, но сепак се држам со нив како да ми се поодамна познати;
Влегуваме значи неколцина и јас се чудам како така лесно сме влегле кога секогаш на вакви натпревари се префрлуваме преку ограда; трибините се веќе полни, на зеленото поле трчаат јарки дресови, ние гледаме дека сме задоцниле и разбирливо прашуваме каков е резултатот; еден човек, и нему не му го гледам лицето, стрпливо ни го објаснува резултатот, на некаква табла ми се чини, и ние со изненада сфаќаме дека нашите се подобри;
Сакаме да се насмееме, гласно а не само со усните, не само за нас, но никаков звук не излегува од нашите грла, и ние, необјасниво чудно помирени со тоа, почнуваме да се обѕираме за да најдеме места од кои ќе продолжиме да ја следиме играта, но тогаш околу нас почнува да се создава круг;
сосема јасно гледам како околу нас постапно се оформува необично правилен круг од виолетови униформи; што е уште почудно, полицајците се на велосипеди, и јас дури не наоѓам за сходно да се прашам на какво тло тие толку геометриски го исцртуваат својот првин широк а потем густ круг; веднаш потоа сфаќам дека сум затворен во него и дури дека се наоѓам некаде во неговиот центар;
опколен, помислувам дека тој круг е само за нас неколцината, и во тоа не ме разубедува ни натисканоста во која се гмечам, бидејќи не сме затворени само ние; сепак, од пред очи го губам игриштето и трибините, не догледувам никакви луѓе повеќе од овие што сме во опколениов круг, не гледам повеќе и никакво зелено игралиште со дрвени трибини, зашто ми се чини дека сум на тесен плоштад; се наоѓам на тесен плоштад, несомнено, зашто наоколу блиску се извишуваат ниски куќи;
не сфаќам по првиот момент зошто така бранливо се тискаме, ние што сме во овој круг, но набргу догледувам дека полицајците го стеснуваат и дека бараат од нас да бидеме одведени некаде; луѓево не го сакаат тоа, се збиваат во вител, некои почнуваат да се обидуваат, со наведнати глави од луда затрчаност, да се пробијат низ модриот обрач и да се изгубат во улиците што темно почнуваат меѓу покривите на куќите;
одеднаш сфаќам дека е ноќ; одовде не можат да се здогледаат дури ни почетоците на улиците; се чувствувам како ме носат нурнувачките струи на вителот; на неколку чекори од себе гледам како полицајците заминуваат по крајните од нас, со неразбирливо долги и дебели корбачи како смокови, замавнуваат до потполно свивање во половината; одеднаш ме фаќа страв од тоа, можеби затоа што во миг си спомнувам како еднаш, кога ѕиркав низ отвор од јазол во игралиштето, еден таков корбач ми остави модро на грбот долго откако успеав да избегам од полицаецот на коњ;
се туркам да бидам подалеку од стеснетата периферија што прва ги трпи тие гумирани удари врз себе, се туркам како да се нуркам, со лице меѓу рамењата, згрчени;
одеднаш помислувам на оние неколцина што влегоа заедно со мене и со ужас станувам свесен дека не ги гледам до себе; кругот бесшумно се стеснува и јас забележувам дека дури не стасувам ни да помислам каде исчезнуваат овие што се затворени со мене во овој апокалиптичен вител; не знам каде да ја сокривам главата, помислувам дека без неа подобро би поминал; но, и покрај сите мои напори, неизбежно увидувам дека не можам да ја избегнам судбината да останам незаштитен од оние корбачи што замавнуваат со нечујно но веројатно тапо свирење: тие се доближуваат, додека јас постепено чувствувам дека нема каде повеќе навнатре да се засолнувам, се доближуваат се повисоко замавнати и сѐ потешко надвиснати;
тогаш, со засркнат здив, ја нурнувам главата уште подлабоко меѓу рамената и слепо се залетувам накај нив; не знам што правам, освен дека правам лудост, трчам превиткан и замижан, не се надевам на ништо, освен да се сронам под неколку усвитени корбачи или во краен случај со ноќен удар в ѕид; но трчам, трчам, сѐ додека не се уплашувам и од тоа дека, со разулавените чекори и од наведнатата издаденост, жешко ќе го залепам примижаното лице во земјата;
тогаш се подисправувам и гледам чекорите да ги усмерам кон некој мрачен отвор од улиците што само можат да се наслутат во процепите меѓу куќите; се чудам како сум го пробил обрачот, кога овој беше густ од корбачи колку и стеснуван од униформи; потоа се чудам и дека зад куќите веднаш др плоштадот почнува поле; не познавам ни еден ваков град, што веднаш по куќите околу плоштадот почнува со поле, но продолжувам да трчам отежнато задишан;
тогаш почнуваат заседи; првата ме открива веднаш зад куќите, јас скршнувам по една стрмна угорница, но штом се искачувам, таму ме пресретнува друга, трчам низ некакво високо трње, од збунетост не се присеќавам да се сокријам во него, ноќ е со помодрено небо, излегувам на скалеста нерамнина, трчам несвесен дека моите чекори камено одѕиваат, ме чека во една дупка трета заседа, јас почнувам да јурам во друг правец, сакам да излезам некаде каде што јагленосаните сенки, по чии силуети препознавам униформи што сега место корбачи фрлаат пукоти по мене, нема да ги има повеќе; јурам со расечени табани низ тие заседи, не знаејќи дека прокапаната крв ќе биде утре трага од мене, но за нив помислувам дека би престанал да трчам кога би се наденал на некого од оние што избегале како мене, сега ми е јасно дека и други се спасиле, но нив ги нема, само заседи, се прашувам каде можеле да избегаат, зашто имам впечаток дека само јас вака лудо бегам, а кога би нашол барем еден од нив мислам дека половината страв би го растоварил уште истиот миг, би растоварил и повеќе од тоа, зашто на заседиве им нема крај, а нозеве газат се низ непознати предели темни како згрудена крв, трчам несвесен за секаква умор а знам дека табаните ми се расечени како распукана земја по поплава, не само расечени туку и пливнати во крв, трчам се низ заседи на кои повеќе бројот не им го знам, ме одржува единствено тоа што чувствувам дека имам некаква моќ да се спасувам, јурам и најпосле сфаќам дека не можам друго освен да се урнам;
кога ја подигам главата, нозете повеќе не ги чувствувам, како да ги немам, се пропинам на лактовите и гледам дека сум паднат на необично рамна и мазна чистина, која речиси одблеснува од месечината што од некаде се одголила; со премален страв помислувам дека никаде наоколу нема ни поизвишена грутка земја, на која би можел да ги потпрам градите; а оние ќе дојдат, не може да не дојдат, кога во муграта ќе ги видат крвавите дробенки од моите нозе што повеќе ги немам; посегам до џебот да го наџбарам барем пиштолот, но овој е празен, несомнено и безнадежно празен, и јас ги отпуштам усните да ми се долепат до земјата, оладнета; не знам повеќе ни дали сум го изгубил пиштолот во ова бегање ни дали воопшто сум го имал; дишам во земјата и чувствувам дека мртов ја чекам смртта.
Се будам со лицето во перницата, набабнато од испотеност, крв, натечено; како на вдлабнат извор, кога усните вжарено копнеат кон студената бистрина. Испотен сум врело, до ушите што ѕунат, ја гмечам сѐ уште перницата, и таа врела, можеби сонот ми свршил со недоносена слика на извор, чија небесна поврвнина уште не можела да биде допрена од моите осолзени усни, испнати до вкрвување од напнатоста на наведнатата снага; зашто изворот е длабок, бунарски недофатен, како сон што се свршува со испливана јава.
Се префрлам на грб, сврелен, и не знам да одредам дали допрва се будам или всушност воопшто не сум заспал. Дишам, да испливам со кожата до непотна свежина, до обична летна сенка, но тоа станува неверојатно незабележливо како очекувано движење на минутоносна стрелка време, и јас сѐ уште си поставувам бладачко прашање дали дошла веќе мојата јава ако ова што претходело било воопшто сон.
Знам дека вакви будења се неиспани; и од порано. Не барам во нивните сонувања никаква скришна мисла, што прелажно се нуди со своето насукано претање во плиткиот сон. Исцрпен сум, до утробата испиен, помислувам по навик да не е сево ова од лошо варење, но не се сеќавам дека тоа сум го пружил на мојот стомак. Не наоѓам, отпуштено предаден на стивнатата луња во постелата, ништо друго што може конечно да ме освести, освен да станам; макар каков.
Утре најпосле ќе е оној ден што ќе ги прекрати сите вратени проштевања.
Од таа мисла некако полесно ми е кога станувам со отежната глава; чувствувам дека во неа нешто оловно тумка, тумка болно при секое движење на вратот (како спечен плод што сепак уште не е потврд од корупката која го држи шупликаво во темна задланетост), но најужасното е дека тоа згрудено тумкање го чувствувам присутно во черепот и кога главата не ја движам, зашто тогаш просто гледам како вратот не може да ми ја издржи наоловената тежина.
Го плискам лицето по неколкупати, потечено, со преполни грстови студена вода; го плискам упорно долго, но штом ќе престанам, главата пак ми бучи од усвитена натежнатост, и дури ми се чини дека и чекорите од тоа ми се пијани, тетерави.
Се гледам в огледало: усните потечени, како осило да имаат некаде неизвесно под кожата, клепките вцрвени и здебелени; не можам да се препознаам. Незгодно ми е да излезам, а не знам што да правам.
Слегувам во дворот и сакам бавчата да ја поливам. Татко ми зачудено ме гледа, со секнати приговори, додека од визбата го изнесувам гуменото црево. Наведнато се заработувам околу него, зашто не сакам лицето да ми биде видено вакво, макар што потајно сум свесен дека ќе одговорам на секое прашање и макар што некако се надевам дека нема да биде забележана неговата необичност; зарем човек не може многу работи просто да одречува?
Го завлечувам цревото зад себе и се доближувам до леите, суво испукани од прежеднетост. Се присеќавам дека уште вчера заврна, се чудам што земјата може да биде толку исушена, но тоа престанувам да го чувствувам кога се обѕирам зад себе: онаму каде што сум поливал, не се познава повеќе дека е поливано, земјата посивува суво, како од своите усни да избришала секој траг на пиење; заздишано, жешко, спастично пиење без голтки.
Чувствувам дека ми годи тоа; тоа што утолувам нечија потреба. Ја пуштам раздождената шурка да паѓа на едно место, да врне на едно место се додека во земјата не се издлаби локва, се додека локвата не пливне од матна вода, се додека водата не почне окерно да бистрее од тоа што шурката повеќе не ја копа земјата. Локвата веќе почнува да испушта меурни жабурки од пренаџглебаност, но кога по извесно време го враќам погледот зад себе таму нема повеќе локва вода, а земјата е само потемнета, набабната, омекната.
Забележувам, со чудење, дури ревниво, додека го држам цревото со шурката над стракчињата, дека порано не сум го почувствувал ова задоволство: да вадиш цвеќе, бос, во доцно попладне, мирен; со расфрлено испопаѓана коса врз челото, како што лисјето се отпуштаат откако водата ќе ги измие. Помислувам дека сум пропуштил нешто убаво, нешто безначајно но незаменливо; можеби е тоа одеднаш испливаната свест дека не им ги знам ни имињата на овие цвеќиња што ги напојувам; ми иде во еден миг кого и да е околу себе да го прашам како се вика овој жолт цвет, ситен, кадифен, ненаведлив; но тоа не го правам, само чувствувам дека се насмевнувам со оптегање на усните, тоа е она што единствено можам сега да го сторам.
Всушност, доста ми е ова што ги поливам; ако би сакал повеќе, ми се чини, би пречекорил во нешто што е ни мој живот ни мое задоволство. Зашто, знам дека само уште неколку минути ќе бидам ваков, а потоа можеби и воопшто да не си припомнам што сум чувствувал кога сум ги видел овие прежеднети леи; го знам тоа, како што одамна знам дека секоја утолена жед не е повеќе ни жед ни утолена штом го постигнала тоа; жедта да ѝ се утоли.
Затоа брзам барем да ги навадам леите до крај; чувствувам во себе една неиздржливост, што нестрпливо ми ја води раката преку грутките земја уште суви и речиси прашни, неиздржливост за која не знам како одеднаш ми напливува, како што не знам и како одеднаш ми надошла, но тогаш спротивна и пријатна. Се плашам, ми се чини, од вакви рески промени; не е тоа сосема добар показ.
А можеби, всушност, се плашам од нешто друго: улицата е само зад тарабите, таму е таа поплочена и одѕивлива, по нејзиниот камен грбник секој сега чекори, можеби всушност секој чекори, тоа никој не би можел да го спречи, ниту да го предвиди, ниту да го знае, ниту да го знае за неколку чекора понапред, зашто меѓу улицата и дворот има само тараби, а секој што би се појавил зад нив во истиот миг би можел да биде во дворот.
Не би знаел што би ми останало да правам тогаш; навистина не знам. А ми доаѓаат овие мигови, кога се чувствувам како штотуку нефатен одзади за лактовите. Не ме разубедува тогаш ни тоа дека наоколу никого нема што би ми го сторил ова; зашто чувството ми е посилен доказ од она што би требало да го видам. Ми се чини тогаш дека сите ја знаат мојата намера и дека само го играат своето незнаење; како добродушно одлагање. Ги повикувам во сеќавањето таквите мигови, оној во слаткарницата, потоа оној кога изутринава се доближував до клупата низ паркот, правам пресметка заедно со ова сега што ми ги наежува плеќите, помислувам дека е тоа лош биланс, како што истовремено помислувам дека е смешно, сосема јасно излишно, најповеќе затоа што е резултат само на една фикција, до која веројатно не би идело ако времето не ми е така натрупано на претек.
Навистина не знам што да правам; откако го прибирам цревото за вадење, со раскалени нозе, не умеам да смислам некоја друга работа што би ме зафатила; освен пак да се истуширам и да застанам на прозорецот.
Кога би бил некој друг ден, мислам: би се облекол во колосана кошула и испеглани панталони, би излегол уште приквечерината на корзо и би шетал со очите по луѓето покрај себе; тоа е сосема поинаква разврвченост од онаа во која ние се нуркаме на пладне. Би сретнал некого, сигурно, со кој вечерта може да се помине без досада, компанија или девојка, што има намера да прошета и низ паркот. Навистина, помислувам на Вера, и неа би можел да ја сретнам, знам дека многу лесно би можел да ја сретнам, зашто знам какви се девојките: сношти ништо не ѝ реков, но таа ќе мине низ сите места каде што ќе се понадева да ме најде, сигурно била веќе на плажа, како вчера, а сега, откако таму не ме видела, ќе излезе вечерва, и сигурен сум дека и јас ако излезам нема да можам да не ја сретнам.
Помислувам на тоа и веднаш како полека да почнувам да сфаќам зошто сум ваков сиов ден: не треба да мислам на она, одошто тоа е најпотребно во моментот, кога на него навистина треба да се мисли. Што ми чини мислата за тоа во меѓувреме, кога часовите сами се одредуваат да течат по своите секидневни суводолици? Сега знам дека поарно направив вчера кога отидов на плажа одошто денес кога оставив соништата да ми бидат прелага за сон.
Не сум свесен првпат за ова, но и сега тоа ми доаѓа како откритие: ќе излезам, мора да е наизменична потребата човек да останува сам и да не го чувствува тоа.
Понекогаш помислувам дека човекот не може да биде сам кога чекори; можеби и чекорите да се оние што му ја разбрануваат тишината во еден вриеж кој не е само негов; непоимно тих вриеж. Врвам по краиштата од тротоарите, улицата е подалеку од сенките на багремите, многу подалеку, зашто јас не потпаѓам под нив, туку под оние куси сенки до куќите што прилегаат речиси на нивни стреи. Не можам да си ја објаснам љубопитноста крадешкум да наѕирувам по туѓи прозорци: некаков свет, непознат, се открива пред заминувачкиот поглед, на една раздалеченост што е чудна како непосредно среќавање со оживеано филмско платно. Стануваш присутен во нешто, што низ стеснетиот отвор од прозорецот е сепак некој живот, поправо случаен исечок од некој живот; има во тоа нешто и што донесува жива пријатност и што ја оградува: зашто знаеш дека тие светови не можеш повеќе да ги познаваш и подлабоко да навлезеш во нив, освен со тој заминувачки поглед што чекорите го носат без престан понатаму. Ми се чини, понекогаш, дека и својата сопствена соба не би ја препознал со сиот познат живот во неа кога вака во одминување би ја уловил со очите преку открилениот прозорец: можеби друг е погледот однадовр или можеби и ние самите сме подруги, кога од потуѓо место погледнуваме во она што сме ние одвнатре.
Наѕирнувам низ прозорците уште неослепени од црната хартија за затемнување; наѕирнувам како над бунар. Можеби и она што го догледнувам е само замрешканиот одраз, кој се отсликува врз водената поврвнина растреперено. Кој живее таму, зад таа проѕирна завеса, врз тој ситношарен ќилим од исткаени партали, меѓу тие ѕидови пожолтени од слабата електрична крушка, дали воопшто некој жив има таму сега? Се чудам дека долго ми треба да установам меѓу сите тие нешта нешто подвижно што може да биде човек, жена, дете, старец; овие, за мене барем што одминувам како минута раздробена на очекорени секунди, тешко ја издвојуваат својата жива присутност меѓу нештата во собата, што настојуваат да ги изедначат со себе, со својата притаеност во просторот.
Навистина: дури откога ќе го заминам прозорецот, станувам свесен за она што сум го видел; ова веќе прилега повеќе на сеќавање. Зашто, додека уште не знаеш дека доживуваш нешто, тоа одминало покрај твоите чекори, покрај твојот здив, и тебе ти останува неговата присутност во себеси да ја осведочуваш единствено со неговите умислени враќања, што се неми повици назад, кон она што толку неповратно доцна се сфаќа дека останало недоживеано.
Стојам на работ од градот: под нозете послани полјанки, на нивниот крај бројаница врби со распенети круни, зад нив реката невидлива одовде освен со ситните одблесоци игриви меѓу лисјата, над неа легнатиот грб од спротивниот рид, на крајот само небото водено обелено пред вечерното помодрување. Во приквечерната напуштеност, од тревата до облаците, само уште неколку дечишта кошкаат топка по полјанката.
Ми се чини, одеднаш, дека многу, страшно многу време поминало, откако одненадеж престанав и јас да трчам по топката на овие полјанки. Топка од згмечени партали, фатени озгора како со кормушка само со еден чорап; ни се чинеше тогаш рамна на купечка и ја кошкавме додека колената да ни позеленеат од паѓање врз тревата. А не беше тоа така одамна, знам убаво дека не беше, зашто чувствувам како нозете сами ми се свиткуваат да ги приљубат колената кон водникавиот допир на 'рпливата трева.
Го паметам уште оној мирис на тревата што останува згмечена под нас. Не се воздржуваме да паѓаме, можеби и намерно се валкаме врз нејзините свежи реси, боси, се фрламе лудечки непромислено по топката, зашто знаеме дека тревата ќе нѐ пречека на дланки помеки од мајчински, можеби. Се присеќавам за тие денови врз тревата и чувствувам дека сите не ни минале, невозможно е да ни минале, зашто знам дека пак сакам да се вратат, да навраќаат барем повремено; со оној допир на босите табани врз острите реси од мократа трева; со она јурење по топката, кога не се води сметка за тоа каде се нозете, каде главата; со оној мирис на згмечената трева како да си во устата на животно; со оние кричливи караници, кога се препираме дали е гол или не е, макар што знаеме што е, но припадноста кон едната страна не ни остава да признаеме како е; зашто макар што се зелено свежи обесончените приквечерини, ние сме загреани до испотеност и очите ни се вкрвени од умора.
Убави беа тие денови врз тревата, сега дури сфаќам колку беа убави, макар што имавме само парталава топка. Чекорам врз зелените реси, чекорам и не ги чувствувам, зашто имам чевли додека тогаш бев бос, а тревата повеќе како да не го испушта оној мирис, и јас ја разбирам конечно неповратноста на она што повеќе нема да знае за жедувано враќање; како и други нешта, впрочем.
Не знам; но, претчувствувам, дека и пред да ја догледам, би го препознал нејзиниот гргор.
Се доближувам под гранките што го кријат небото и низ стеблата долго ја гледам нејзината бела поврвнина на рибини гради. Се прашувам, од што може да биде толку светлоплеќа во доцнава приквечерина, кога под гранките светулките веќе заискруваат зеленикаво во мракот што пред малку и самиот бил самрачно зелен. Не ги препознавам повеќе ни лисјата што ми удираат во лицето, но продолжувам да се доближувам кон реката; нејзиниот шум ми е веќе бисерно затворен во ушните школки.
Не верувам дека секој знае оти денот над реката најдоцна згаснува. Кога излегувам меѓу стеблата, во очите ми удира чудна виделина: ноќ со видело, ноќ на плеќите а видело на клепките. Можеби сево ова иде оттаму што небото на запад уште не е поцрнето до усвитено заискрување на ѕвездите. Навистина, ништо во неа не е повеќе од дводимензијанирана сенка. Но реката продолжува да живее со денскиот блесок, што го удавувала осончена во своето оплитнето корито.
Застанувам до нејзиниот трошен песочен брег и ја гледам како својата совитлива матица ја стврднала во оладен грбник, кој светка во мракот како гнил корен. Ништо не е поблиско до небото од реката. Таа дише со своите усни од далги и ја преточува приквечерната бистрина на небото; на онаа што почнува да се дави кон дното на ноќта.
Седнувам на едно повалено стебло и ги спуштам разголените нозе во реката; водата уште е топла и повеќе како да не се бранува. Некаде, од подалеку, ги корне своите лутливи шумови, а овде е скротена и само гали. Никој не гали така. Дури нема ни далги зад стеблово овде, зашто водата не го заплиснува песокливиот брег и само огледално блескоти со последното гаснење што се спепелува на небото горе.
Го слушам течењето на реката и мислам дека секој нејзин бран го следам во себе со неговото премалено одминување. Тие, брановите, повеќе и не се догледуваат до нивната детска разиграност врз водата, но мене сепак ми се чини дека го чувствувам на стеблово нивното разлулано одминување. Можеби тоа иде оттаму што нозете до над глуждовите ми се во водата, и макар што јас околу нив не можам да догледам никакво разбрането замрешкување, сепак чувствувам како од нешто неосетно се креваат и се спуштаат, носени сепак од премаленото течење на реката.
Седам, на стеблото и со нозете во водата, размислувајќи, незабележливо залулан од неа, дека течењето на реката е како време: постојано тече а никогаш не одминува. Ништо конечно не се случува, само едно неотсутно грголење, што напати потсетува дека нешто неодминливо, важно, големо протечува тука под нас и не се враќа повторно, нема да се врати повеќе. Единствената промена е можеби благото сменување на мирисите што надоаѓаат со водата како нејзин здив.
Надоаѓаат како мракот; додека втренчено отпловувам со погледот по рибините гради на брановите, не забележувам дека веќе секаде околу водата е темно. Од спротивниот брег, некаде на ридот, примижано светнуваат жолти прозорци, како фатени светулки чии распнати крилца треперат со своето ладно горење. Се присеќавам дека таму има некакви касарни и забележувам како од другиот брег во водата завлегуваат двајца.
Тие полека ја сечат омртвената белина на поврвнината и претпазливо загазуваат во матицата на реката. Еден по друг. Посребрената вода околу нив се издлабува во витли црнило, па до брегот почнува да се дотркалува ситнежот од разѕунетите бранови. Во темнината успевам само тоа да видам дека облеката си ја држат во бовчички над главите; но затоа, пак, гласовите лесно и одѕивливо им се лизгаат врз водата.
— „Гледај да не загазиш во длабоко“, — вели едниот, веројатно задниот.
— „Не се плаши“, — вели другиот, веројатно предниот. — „Само ти оди по мене: го знам Вардар на прсти“.
— „На прсти или низ прсти“, — вели задниот, — „ама јас не знам да пливам“.
— „Ти само уживај“, — вели предниот и се остава со дигнати раце брзакот косо да го доведе до овој брег. Знам од лани дека на ова место реката беше длабока, но првиот е потонат само до колковите. Сепак очекувам во секој момент да му останат само рацете над водата, зашто витлите околу колциве под мене ништо друго и не ветуваат.
— „Можеби поарно ќе направевме“, — вели задниот, — „да си останевме в касарна“.
— „Пих“, — вели предниот и се заклатува малку, веројатно згазнат на некој лизгав камен. — „До нос ми дојдоа оние сламарици, племето нивно!“
— „Племето“, — вели задниот, — „ама ако нѐ фатат, мамето ќе ни го расплачат. Ова е дезертерство, бе! Лебами, можат да нѐ обвинат за дезертерство“.
— „Расплакале, не расплакале“, — вели предниот, — „за жива глава не се враќам сега; барем вечерва. Да им се мочам на сламариците, мојот мочан кревет е поарен од нив. А и, право да ти кажам, сакам да тргнам некоја“.
— „Токму работа“, — вели задниот. — „Кусо е уште пијан да се вратиш: не ти гине затвор“.
— „Бреј!“, — вели предниот, — „Мислиш дека ми е преку? Ке се излежам во затворот, што друго можат да ми прават?“
Брзакот го оторбешува нивното сечење и јас почнувам да се плашам дека реката ќе ги исплива до мене; непријатно ми е дека сум скришно присутен за нивните гласови над водата, се двоумам дали да се огласам за да знаат дека не се сами, но дури не се ни помрднувам на оголеното стебло врз кое седам со нозе до глуждови во водата. А тие се приближуваат.
— „Не ми требаше ова“, — вели задниот, внимавајќи да оди по брзо однесуваните стапки на оној пред него. — „Кој ѓавол ме натера; а не знам ни да пливам!“.
— „Море, трај таму!“, — вели предниот, — „Не мисли за утре. Еве, стасавме“.
На неколку чекора под мене, тој излегува до колениците од водата па со прскање и шлапкање побрзува да стапне на брегот. Заборавам да се чудам дека не пропаднале преку глава во водата, гледам во него, неподвижен, и се мачам во мракот да препознаам некоја црта од неговото лице. Но тој згазнува на брегот, ја фрла облеката на земја, ги тресе и ги брише капките вода од себе, полунаведнат но повеќе од задоволен.
— „Добро е“, — вели сосема гласно и му се обрнува на задниот: — „Ајде, сега уште да се облечеме“.
Тогаш, се чини, ме забележува. Престанува да се стресува од мократа опседнатост на реката и, се така полунаведнат, се доближува до мене. — „Како да има некој овде“, — му вели на задниот и се вѕира во мене. — „Кој си ти?“, — прашува. И јас се уплашувам од неговата зголемена наведеност. Не му одговарам; не само затоа што не знам како да му одговорам, туку и затоа што ми се чини дека дури од непознатото звучење на својот глас конечно ќе се уплашам. Задниот веќе излегува на брегот. — „Кој си ти?“, — повторува овој што пров е испливан. И мене ми се чини дека тој е веќе толку блиску, што на неговата рака и треба само едно испружување за да остане на моето уво; разѕунето. Тогаш се јавува задниот:
— „Остави го, не гледаш: пилиштарец“.
— „Некој удрен треба да е“, — си објаснува првиот враќајќи се кон местото на брегот што е раскалено од нивното водено излегување. — „Удрен, изгубен, или вљубен“.
Потоа, со склопчените облеки под мишка, уште наросени, тие се губат зад грмушките накај паркот, а јас останувам да се прашам што сум: вљубен, изгубен или удрен? Да си признаам: ништо не ми одговара, не само мене туку и на вистината.
Кога би имал соба, потполно своја соба, со која би можел да располагам без секакви туѓи приговори и совети, не би можел да не подлегнам на една слабост, ми се чини: да ги разместувам нештата во неа, можеби секој месец. Не можам никако да си го објаснам она чувство, несомнено пријатно и свежо, што ме обзема кога ќе се видам меѓу поинаков ред на нештата но пак во познати четири ѕида: не е ли тоа затоа, што очите човечки сакаат напати познатото, што е познато веќе до незабележување, да го видат барем низ прелагата на непознатото, за да го забележат и дури да го доживеат такво?
Влегувам во мојата соба и махинално посегнувам по електричното копче. И знам, уште пред да го чкрапнам, собата веќе ми е сета во погледот, до најмалата промена што сум ја оставил зад себе при последното излегување. Одзади, зад претсобјето, од прозорестата врата на кујната, допира месечинесто далечната светлина, под која баба ми на дрвеното креветче, додека домаќините да се приберат за вечера, дреме со скрстени раце, под крушката со разлетаните мушички околу лустерот кого поодамна го нема. Од таа далечна светлина јас отпрвин пред себе можам да ја видам само едната нога од масата, но зад неа потоа ја забележувам и самрачната обоеност на отворениот прозорец, додека не свикнам толку со темнината за да ги гледам, а не само да ги претчувствувам, тврдите контури на нештата.
Без да ја палам ламбата, се движам меѓу масата, креветот, орманот, столовите, бавно како на водно дно, се соблекувам, чкрботам со подот под нозете, ја допирам дланката до ладното стакло. Нема да ја палам ламбата, вечерва воопшто нема да ја палам. Стојам до прозорецот и се вслушувам во шумовите на улицата, што потонуваат се поретки во нејзините суви длабочини; по некои забрзани стапки, скаменувани од тишината на плочникот, и по некој мек шуштеж во круните на багремите, како снег кога просоли врз исушени лисја.
Мрак е пред мене, зад багремине, на улицана што нема зјае кон црните процепи меѓу ѕвездите; и зад мене, во познатата соба со туѓи сеништа, што безздивно прилегнале во пештерски бусии; само черчевево под лактовиве некако чудно ми е светло, како реката квечеринава — би сум рекол, сребрен раб студена усвитеност, врз кој чувствувам како без страв се налактувам.
Кога некој сега би затропал на вратата, некој со дрвени удири од нога и железно упирање на прст, не би ми останувало ништо друго освен да го пречекорам работ од черчевево (тоа не би било така бавно, како оторбешеното сечење на двајцата по рибините гради на реката); таму, долу, има еден олук што тече до метар над земјата, и јас би морал да се спуштам по него, како што се лизгав некогаш по железната шипка во соколаната, би морал да се спуштам брзо но бесшумно, зашто од провалената соба би се чул тенекиениот шум од олукот, а од прозорецот би можеле да ме догледаат долу, би морал значи тоа да го изведам бездруго умело, зашто друг излез и не гледам, макар што тоа спуштање во инакви услови би ми ги поткосило колената.
Помислувам дека навистина би сум го направил тоа и се зачудувам што притоа не чувствувам никаков страв.
Никаков страв, размислувам широко втренчен во мракот, само една наттрезна напнатост што е овозможена од онаа отрпната помиреност која не знае за паника; можеби стравот не е тоа без паника. Сепак, треба стравот да е нормален, кога му претходи на чинот што мора по некој начин да ја истисне неговата болникава присутност во моментот кога паниката го оневозможува човека.
Ова ме потсетува на мојата прва средба со мртовец: беше тоа пред априлските урнатини од куќни материјали и човечки коски. Една вечер, доцна, пред да легнам и пред да се смириме сите, во претсобјето одненадеж се најде вујко ми, и јас, додека го препознавав неговиот глас зад вратата, не можев да си објаснам како влегол внатре кога ѕвонцето не заѕуни ни еднаш. Неговиот глас беше шепотлив, толку шепотлив што ништо од него не можеше да се разбере, домашните се уштуткаа по собите, притивнато, поднаведнато, подголтнато, сѐ додека јас не одгатнав, по тропањето на натнатите чевли, дека се готват да излезат.
Излегов и јас; долго ми требаше да се спротивставувам на нивното настојување да останам дома, но сепак излегов со нив, зашто дома требаше да останам сам, а тогаш бев сепак мал и старите можеа да помислат дека се плашам ноќе да бидам сам во целата куќа. Улиците беа пусти и нашите чекори одѕиваа по улиците како врз гробни плочници; и додека потрчував да ги достасувам големите, нешто непознато ми ги сопнуваше збрканите чекори и јас морничаво чувствував дека се плашам од таа средба.
Никогаш дотогаш не бев видел мртов човек и некако мислев дека смртта има толку страшен облик што во неа не може да се глбда. Сепак, итав со другите, во конечна невозможност нешто друго да правам, ситно и несовладливо стресен од една непочувствувана возбуда на која допрва требаше да и ја видам причината. Ми беше страв; страв, заради тоа што знаев дека има да ја видам смртта, дека мора да ја видам неа, страв од самото тоа претчувство, уште од оној момент во полумрачното претсобје кога ги слушнав зборовите „баба“ и „почина“, ми беше страв и паметам дека не си ги чувствував колената како ми се свиваат во несвесното чекорење.
Не знам, но можеби близината на смртта е пострашна и од самата неа; кога влеговме кај вујко ми, таму беше истата онаа соба за гости, само што сега, потполно несоодветно на моите матни очекувања, беше приставена како за непознат празник и околу големата маса седеа повеќемина луѓе, притивнато но постојано расприкажани. Не ми е јасно ни сега, зошто смртта служи за неумесно дрдорливи собирања околу чашки и пјата. Поколебан во своето претчувство, дека ќе видам нешто натприродно ужасно, не ми остануваше ништо друго, освен да се склопчам во еден агол и оттаму нерешително да очекувам; загледан и против својата волја во луѓето што на приставената маса ги мрдаа пијавично усните во самозадоволни расприкажаности, ги истураа чашките меѓу нив со потполно независна спокојност, ги буцкаа вилиците во пјатата со навредлива рамнодушност; како на седенка, на која се наздравува на смртта а се поздравува животот.
Сепак, одвреме-навреме, од вратата што водеше навнатре во куќата, излегуваа и се придружуваа кон масата некои со вцрвенети очи од расплаканост; тие се враќаа во собата во која беше смртта, бараа тука замени за дежурство, седнуваа на масата да се поткрепат, раскажуваа, се сеќаваа, ги сокриваа со надланиците растрепканите очи пред штотуку непрокапаните солзи, посигаа со вилиците по полните пјата, молчеа, ги креваа чашките; познати, како и секогаш, па сепак туѓи.
Не можам ни сега да сфатам дека тие беа моите блиски, роднини, свои; можеби тоа иде оттаму што не можев да го примам изразувањето на нивниот бол; не можам ни сега, зашто сето она што тие го правеа ми се чинеше толку навредливо, што и сам не умеам да кажам како сум можел да се воздржам да не им подвикнам, да не им викнам со сиот свој лутливоорапавен глас, дека сета нивна тага е лажна штом ја заливаат со ракија, штом ја гарнираат со салата, штом ја потпржуваат со разговори.
Можеби (не сум сигурен, но си дозволувам да претположам) и затоа сум го потиснал својот страв, претходен, замислен, необорлив; не си спомнувам воопшто со какви чекори, со чие одобрување, со каков здив, сум тргнал накај вратата кон внатрешноста на куќата; сум тргнал со некој друг, постар бездруго, веројатно најмал од оние што имаа магичен пристап во таа соба, што ми беше позната од порано, но која одеднаш ми стана непозната и туѓа, поради нешто во неа морничаво, што ги насобрало речиси празнично овие луѓе и жени, а децата ги растерало по креветите како лилјаци.
Сепак, знам дека сиот страв ми беше до собата. Потоа, сѐ беше просто: баба ми лежеше на старото железно креветче, покриена со исткаен покривач од прцлите на косата до палците на нозете, како да спие, само неприродно испната и неподвижна во тишината на голата соба со отворениот прозорец. Таму беше мојот најстар вујко, кој шеткаше по подот пред креветот, зашто во собата немаше ни еден стол, шеткаше механички рамномерно и одбиваше да се наметне, макар што од прозорецот апеше сувата ноќ на таа окапана есен, чекореше со цигара в уста, наведнат, и сакаше да раскажува за неа, за таа што под исткаениот покривач сѐ уште му беше мајка, сакаше да раскажува за неа само добри работи, и раскажуваше се со некренати очи, повеќе за себе, одошто за кој и да е од оние што не мораа да го слушаат а уште помалку да го разберат, раскажуваше и погледнуваше напати кон неа, уште незакопана но веќе сокриена сета и речиси срамнета со онечовечените нерамнини на исткаениот покривач; тогаш, одеднаш, застана, пред креветот и ѝ ја откри главата, како што се откриваат заспани доенчиња. Го видов нејзиното лице, истото она лице што го знаев од малечок, па сепак во првиот момент нешто ми пречеше да го препознаам, можеби затоа што тоа беше некако издолжено, лимуносано, пеплосано; како косата нејзина, што и сега ѝ беше прибрана под шамијата. Вујко ми ја задржа својата дланка врз нејзиното чело, одвај забележливо галејќи го, како кога загрижено се бдее над огњосани образи од болен, а потоа пак внимателно ја покри преку глава, го измазни покривачот над нејзиното лице, но тогаш, како одеднаш задоцнето да беше сфатил дека сето тоа е веќе неповратно малку, се спушти на колена до нејзините нозе и со лице во покривачот почна благо да ги стиска нејзините одрвенети стопала во шарените невестински чорапи, како кога мајчински се стоплуваат премрзнати детски нозе; беше расплакан, немо расплакан.
Оттогаш мислам дека знам оти смртта е страшна само за оние што околу неа остануваат живи.
Се одлепувам од прозорецот, смирен, не чувствувајќи повеќе никаква нејасна потреба да ги потпирам лактовите врз посребрениот раб од четвптестата отвореност меѓу мракот во собата и мракот надвор. Поодамна, сепак, имам узнаено тврдоглаво дека стравот е излишен, штом и претходи на опасноста, како единствено избрана сламка, за која на човека му останува спастично да се фаќа во своето претчувство, безпомошно, за смртта. Не е ли тоа понижувачко? Независно од крајот, конечен или одложен, што тогаш не е ни приближен до дофатот на рацете, во чии пропнати прсти трепери прикриено барем стремежот кон волја; своја над себеси, за нешто.
Легнувам неволно, со отворени очи, мислејќи на тоа како е убаво, како ништо не е почовечно од она: да владееш толку повеќе со себеси, колку повеќе те совладува независното однадвор.
Но, како ќе се спие, како ќе се спие и вечерва? Не знам, не знам; и нека не узнае ни друг.