ДЕНЕСКА ЗНАМ: нема да има повеќе утре, нема да го има повеќе она утро, што ни се претопуваше во неколку утрини, болно одложувано; како мугринските будења пред патување, кога спиејќи не знаеме дека веќе не спиеме, кога го погледнуваме часовникот на секои десет минути, уште цели два-три часа пред тргнување, очекувајќи дека времето на исчекувањето одминало, но кога со ужас сфаќаме дека тоа просто стои и дека склопените очи повеќе не ни спијат, макар што тонеме во некакви поројни соништа кои не лажат исплашено да срипаме со бладачки трепет дека сме задоцниле на пат, но кога секое забрзано отворање на очите го покажува до циничност мачно стоножното врвење на времето.
Но утринава претчувствувам дека стрелката на времето е доволно блиску до заминувањето; можеби и не претчувствувам, туку гледам, зашто ми се чини дека се фаќам себеси како се готвам за проштевање што повеќе нема одложено да се повтори. Станувам и го мазнам креветот да прилега на постела во која никој не лежел и што допрва чека предадена умора; не сум свесен зошто го правам тоа, зашто никогаш не сум си го суредувал креветот, не знам и не се прашувам, макар што уште повеќе треба да ме зачудува она што потоа го вршам: одам во дворот со пешкир на вратот, си ги чистам сандалите од прав, ми пречи да ги светнам со боја само тоа што не ја наоѓам кафената кутија, се мијам до појас под заѕунетата шурка, се плискам со водата по лицето и по градите, фучејќи речиси задоволно, ги тријам забите долго низ лутата бела пена, ја мазнам косата наводенета пред огледало и со раширените прсти глупаво настојувам да втиснам барем благи бранови, појадувам најпристојно во вешт разговор со баба ми, се согласувам со мајка ми да ги опнам јажињата во дворот за таа да ги простре потоа испраните алишта, купувам домати и пиперки и го задржувам кусурот за себе; воопшто: правам сѐ што со право треба да се очекува од распуштен гимназист.
Со чудење, прикриено насмевнат, наоѓам дека тоа е забавно, па сепак, во еден момент, на крајот од краиштата сосема отворено, сведувајќи ја својата расплината насмевнатост на стиснати усти и стеснети очи, не доаѓам до друго, освен да се прашам: не прилега ли сево ова што го правам всушност на еден вообичаен обред, кој свикнато се извршува но чија содржина веќе е испарена?
Пред да излезам, ја забележувам пропнатата белина од отворениот правоаголник на вратата, речиси усвитена од денот надвор, ја забележувам некако одеднаш, како нечекано да ми ги заслепува очите, и истовремено се прашувам: зошто тоа не го забележав кога пред малку излегов за на пазар? дали тоа не беше тогаш поради несвесното значење дека веднаш ќе се вратам, разбирливо, и дека нема зошто да понесувам бизарни впечатоци од толку куси, толку вообичаени, толку непрочувствувани патувања?
Го гледам пропнатиот правоаголник, врамен во својата осмисленост на влез, денска заслепувачка усвитеност, со преполниот ѓубровник зад неговото турнато крило, и одненадеж помислувам дека истово ова, и тоа токму вака, сум можел да го забележувам и сум го забележувал низ толку утрини и години наназад: не треба ли да помислам, поради тоа, дека и ова мое излегување ќе се сведе на оние денови, што натрупано поминале низ вритмено враќање во еден ист круг, чиј обрач пукал само во умирачки, војни и невраќања?
Но, можеби ова невообичаено забележување да вде оттаму што сега излегувам од визба: кога се искачувам од неа, по скалилата што и дење не се догледуваат под нозете, блескотниот отвор на вратата удира одеднаш во очите, и тоа озгора, како распукано паднат ден. Невозможно е тогаш клепките да не се растрепкаат до примижаност, макар што чекорите сами по навик ме доведуваат до она сигурно дно под стапките, кога всушност почнува нуркањето.
Стапнувам на тротоарот и ги нуркам рацете во џебовите: тука сме. Веќе смирен, помислувам дека се чувствуам како патник што успеал да скокне во тргнат воз и сега само чека да ја покаже лажната карта; за да биде спокоен во тоа дека возот ќе мора да го доведе до целта.
Чекорам со поглед пред нозете, веќе испотен, одбирајќи ги оморничавите сенки под багремите, загледан во познатите физиономии од своите сандали врз тротоарот, додека по улицата не се задава поројно невообичаен шум: циганска музика.
Напред, како фаланга вооружено, одат полека свирачите (кларинет, тапан, виолина, зурла), оставајќи им на децата, уште понапред но и настрана, да прават подвижни витли разгракана радост. Веднаш зад свирачите, наведнати како на закоп, стапуваат младоженците; таа — накитена, розова, калосана како книжно цвеќе, натуртана до првата топка на бременост. Тој — вцрвен, врамен во темната облека и скротен од врската на вратот, поситен од неа, со упадливо извлечено шамивче во џебчето на градите, држејќи ја на оддалеченост под рака. Потполно спротивно од нивната вкрутеност, околу нив се мешколат во горештината: набабрени жили на накрвени гуши од распеаност и подвикувања, вртења на една нога со весел писок во грлата, префатени рамиња што ги свлекуваат палтата, отчепени шишиња што се креваат расклатено над главите. Еден од свадбарите, со шише во стегнатата дланка и залепена коса на чело, се пробива до музиката и ја дрпа зурлата да му засвири нешто, мераклиски на срце. Од составот на процесијата одзади, што полека се смирува до старците на крајот, се гледа дека едниот од младоженците е од село, но по нив никако не може да се узнае кој е граѓанин а кој селанец, зашто обајцата се облечени и се држат толку неприродно, што секаква претпоставка излегува подеднакво веројатна.
Свадбата се движи по средето на улицата, запирајќи ги по тротоарите минувачите што се нанижуваат врз ивичните камења и со соучесни осмеси го следат нејзиното бавно но бучно одминување. Но, најчудно во оваа летна, потна и изместена сцена, не се ни циганите со фалангата инструменти напред, ни пијаните сватови што заигруваат чочеци врз калдрмата, ни окуклените младоженци кои како да се отсутни за оваа веселба, ни децата што босо поигруваат пред неа како околу локомотива за поплочување на улици.
Најчудното е тоа што во едеи момент музиката засвирува бугарски марш; во бавното чекорење на свадбата, меѓу нејзините пијани извици и потскокливи ора, одеднаш свечено засвирува маршот „Бдинци, л'вове титани...“ Зачуден од оваа потполно неочекувана промена, се обѕирам да забележам нејзини реагирања кај луѓето, но процесијата пак онака оторбешено чекори по свирката, само свадбарите со шишиња не им додеваат на циганите за свои желби со оплунчени стотки врз нивните потни чела.
Чувствувам просто дека можам да прснам од смеа, но ме воздржува тоа што забележувам дека истото никој не го прави. Ги изговорувам во себе тенденциозно искривоколчените зборови од маршот, во тактот со циганската музика, пазејќи усните да не ми се развлечат повеќе одошто тоа може во овој случај да изгледа дозволено: „Сите глувци по тавани...“ Забележувам дека никој не оддава оти ја разбира содржината на оваа промена во свирката, меѓу минувачите што ја следат свадбата догледувам и еден униформиран полицаец но и тој не реагира на никаков начин, небаре сите да го примаат ваквиот марш како сосема разбирлив репертоарен момент на една свадбарска всселба во новата окупација. Каква иронија! Би сум сакал гласно да се насмеам на оваа пародија, толку суптилна што е неинтелигентно и да се посомневаш во неа. Би сум сакал да се насмеам гласно, и гласно да го изговорам пародираниот текст што го знаеме уште од гимназија, но не можам друго освен тоа во себе да го сторам: нема умор за хуморот, си велам, како што нема помор на народот.
Бидејќи имам време, не знам што да правам со него. Чекорам на каде што ми се свиваат колената, речиси се поревам во крупни синусоиди од едниот до другиот ѕид на улиците, барајќи со очите барем запирки од интриги. Не забележувам како достасувам до обестревената полјанка зад едното кино; нејзината окерна кора сега е обрастена со габи од шатори и круна од рингишпил.
Врвам низ другите, присеќавајќи се дека како дете сум трчал по истиве врвици, со исплашено стиснати дланки дека некој лакот може да ми ги здроби шарените јајца во нив. Рингишпилот сега не е онаков, посиромашен е, како оскубан, можеби затоа што и тој не можел да не остане руинирано обележан од војната. А тогаш, во оние велигденски денови, озгора беше покриен со шарени платна и имаше разиобојни коњчиња со вистински узди, што можеа да се држат за сето време меѓу двата удара врз жолтиот ѕвонец.
Се приближувам кон рингишпилот, насмевнат: можеби немав уште ни шест години, но тогаш, тој сончев Велигден, рингишпилот не беше далеку од нашата куќа и јас севезден киснев пред неговата шарена вртешка. Засакав еден негов црн коњ, со црвено седло и бели узди; и мислам дека тогаш никој не можел да ме убеди оти неговите нозе се само дрвено пропнати, макар што и самиот сум гледал дека во грбот е забоден со железна шипка, што како со огромна игла го држи за шарениот шатор горе. Го засакав, лудо, како жив, уште кога пројуруваше пред мене; но чичкото што удираше во ѕвонецот бараше за него само шарени јајца и јас долго се двоумев дали повеќе од еднаш на ден смеам да ја спровинам раката во покриениот лонец на полицата во кујната. Сепак, кога изминаа велигденските денови и рингишпилот се исели, лонецот беше веќе испразнет и јас си го истргав своето, но мислам дека тогаш не жалев толку за тоа колку за црното коњче што си замина.
Сега рингишпилов има само дрвени седишта, од кои нозете просто висат. И јас се свртувам на друга страна: на моите игри, очигледно, им е одминато детството. Би можел да се гледам во искривени огледала, но треба да си признаам дека барем сега не сакам да се видам таков. Пред еден шатор забележувам поголеми деца и помислувам дека таму веројатно може да има нешто за мене; го испинам вратот над темињата пред мене и во полусенката на шаторот здогледувам шарени кукли што лесно се затресуваат од шупликави пукоти.
Се пробивам меѓу другите (веројатно само гледачи, без пари, зашто не приговараат на моето туркање), држејќи ги лактовите на слабините, за секој случај; и ја пружам раката за пушка. „Пушка“ мислам, речиси задоволно, но потоа се изненадувам кога во дланките ја чувствувам несериозно лесна. Човекот во шаторот, исто онака шарено облечен како куклите што служат за цел, без престан нешто распеано објаснува, полнејќи ги неколкуте пушки од кои едната е веќе моја.
Ја подигам пушката на левата дланка и се двоумам на што да ја задржам својата цел: во сенчестото дно на шаторот има повеќе наденати кукли, а цевката само на една треба да се запре. Но јас имам веќе цел, помислувам на друго и, речиси радосен, ја барам со погледот најмалата кукла. Најмалата се разбира, размислувам нишанејќи, само најмалата мета може да одговара за голема цел. Го стискам едното око, ја стискам и пушката во дланките да не мрда, а потоа потегнувам. Ништо.
Куклата не се затресува; а јас непризнаено се надевав дека ќе ја погодам. Од таква приближеност се чини неверојатно човек да не погоди. Изненаден, го ставам вториот куршум и не гледам околу себе, зашто ми се чини дека би се вцрвил од срам. Нестрпливо, но бавно ја кревам потоа, напинајќи се да узнаам од некаде во што ми е грешката. Помислувам, така, дека можеби пушката не сум ја држел цврсто на рамото, па затоа лабава таа не била добро ни нанишанета. Ја зграпчувам сега до образот, чувствувам како до коски ме притиска на рамото, нишанам долго и го одлагам потегнувањето. Кога потем станувам свесен дека еден од тапините пукоти бил мој, се вѕирам во куклата да го догледам нејзиното картонско треперење; но пак ништо.
Два: како нашите два дена. Потполно слично, помислувам; и не наоѓам за потребно ни да се прашам од каде вака лесно ми е дојдена оваа аналогија. Сега доаѓа третиот, а трет е и овој ден, последниот што треба да биде решителен.
Го земам третиот куршум и чувствувам дека сум збунет. Зошто не погодувам? Никако не умеам да си објаснам зошто не ја погодувам куклана, кога таа е просто напрчена на пет чекора од мене, веќе мртва, анфасно сплескана, однапред предадена. На слепоочниците чувствувам наросена пот, го одложувам местењето на куршумот во цевката, намерно, да се средам, да се смирам од оваа збунетост што ми ги пали ушите; не можам сево ова да го објаснам инаку освен како неверојатно. Не погледнувам околу себе да узнаам од другите дали е навистина неверојатно, зашто чувствувам претходно дека е така и дека не може да биде инаку, штом ни една видлива и оспокојувачка причина не е тука да ми го шепне спротивното.
Ја кревам цевката до целта и никако не можам да се ослободам од мислата дека ова ми е трета и последна можност. Навистина, во џебот имам пари за уште десетина пукања, но што може да ми вети дека сите ќе можам да ги исползувам, кога веќе сега претчувствувам еден крај што е одминувачки неизбежен, макар што куклана и понатаму ќе остане онака предизвикувачки прицелна. Го израмнувам окото со врвот од цевката и чувствувам дека одзади веќе ме поттурнуваат да ослободам место за други. Трета среќа, сакам насмевнато да се присетам како некогаш сум викал. Но, сега работата е многу поважна од фрлањето џамлии на линија, и јас долго ја местам пушката на целта, надевајќи се дека нешто сепак во краен момент ќе ми ја дошепне тајната на успехот. Жежок во лицето, одеднаш помислувам дека досега не ми текнало оти треба да се пука со запрен здив. Ги задржувам градите напнато наполнети, нишанам стрпливо до стиснати заби, а потоа со пукотот се отпуштам сиот.
Долго, несфатливо и несвесно, дури и откако сум платил без да дочекам кусур, не можам да си признаам дека и третиот пат не сум погодил; и третиот — ништо. Се извлекувам од турканицата, без своја волја и свој напор, а ушите ми бучат од панаѓурската врева на полјанката и од разѕунетото сомнение: дали и третиот ден, наш, нема да се сведе на овој трет куршум, во празно?
Се чини дека е така; се чинеше дека е така.
Отпрвин седевме во слаткарницата пред четирите водени круга од порачаните и излижани сладоледи, како и двата дена пред тоа, над четирите одголено водени круга, околу високоножната непрекриена масичка од лажен но сепак ладен мермер, под големиот вентилатор, што своите крути крилја ги вртеше до невидлива заѕунетост, макар што од тоа не престануваше да станува успивно топло околу нас, седевме непристојно размешколени за своите проклето неодредени години, само на по две задни нозе од столовите, со брунчестите колена високо напред, замолчени, не гледајќи еден во друг. Пред нас, пештерски зинат блескотеше извишениот излог и ние како да му припаѓавме, сети, како што веќе бевме заслепено потонати, во денот на улицата, уште долго неиздржливо стапнати на неа.
Потоа, доцна потоа, се нурнавме. Во гргорливата надојденост на потниот порој луѓе, низ камено усвитените суводолици на улиците. Како вдената игла низ растресито платно. Се спровиравме меѓу разиграните бранови, по матната матица, која како сама да не влечеше; двајца по двајца, двајца зад двајца, Благоја и Перо напред, јас и Дане по нив. Сѐ по истите корита.
Го притивнував здивот, иако зазбивнат, да не би целта да ни избега предалеку барем од погледот. Макар што бев зад првите двајца, не го испуштав со лесно од очи набиениот грб со широките плеќи, кусиот црвен врат и замазнетиот тил; се оставив да ме занесува брзакот, на каде што и него го носи, не можејќи сѐ уште да го истиснам од главата она: три пукота, трет ден.
Трет ден и три пукота. Само. Уште. Тоа. Самоуште — тоа. Зашто, сепак, решавачкото не може постојано да се одлага; зарем би можело, тогаш, и да остане решавачко?
И покрај тоа, не знам: како одненадеж се почувствувавме докрајно отфрлени, од инертно носечката матица, во една сосема глува и притеснета уличка, и како одеднаш сфативме дека недостасувачки доцниме: далеку напред пред нас се смалуваше сѐ поупадливо плеќестиот грб што повеќе не се обѕираше.
Во уличката беше тихо и јас опцув.
— „Пст!“ — прошишта Благоја, но сепак ги поуспокои чекорите.
— „Што „пст?“ — промрмори Перо, — „Сврши: ништо не сторивме“.
— „Допрва не го стасуваме“, — додаде Дане, — без да нѐ забележи.
Благоја конечно се запира, се свртува накај нас со налутено стиснати вилици, очите речиси бесно му искрат, но неговото пцување е сепак воздржано тихо, кон земјата пред нозете, пропратено со неснаодливо и веројатно несвесно тарашкање по обата џеба. Ми иде да му се свртам лице в лице, да го задржам така додека убаво не се искарам, додека в очи не му плеснам дека тој е оној што всушност се плаши повеќе од нас, дека само од него зависеше оној неверојатно кус миг кога четирите пукота ќе нѐ ослободеа најпосле од мората на исчекувањето, дека тој е оној што останува така долго да одлага, дека тоа в лице конечно треба да му се каже. Но: му се приближувам и му подавам цигара. Му ги гледам прстите како премалено му се тресат, додека ја вади цигарата од кутијата во мојата рака; се двоумам, и јас растреперен.
— „Е?“ — само велам и не му подавам да запали; тој не го бара мојот пламен, туку вади кибрит од џебот, и јас, уште со кутијата во дланката, одеднаш помислувам дека и ние можеби не изгледаме подобро од него.
— „Добро“, — вели тој. — „Добро“.
Цигарата веќе му е запалена, и тој заканувачки го повторува она „добро“, како тоа и за нас да се однесува. — „Добро“, — повторува Благоја. — „И денес нѐ изигра, мамето...“
— „Што правиме сега?“, — прашува Дане и не знае каде околу себе да ја смести гитарата; таа е толку со него, што поради тоа нема никаква потреба од прашања, макар што е за прашање зошто секаде ја влечка со себе.
— „Ќе ни пропадне и овој ден“, помислувам и се обидувам да се замислам: зошто морав токму само три пати шупликаво да пукам на онаа кукла во шаторот?
— „Мораме да свршиме“, — одговора Благоја и ја доиспива цигарата со предолги повлечувања. — „Ќе го чекаме: денеска мораме да свршиме со тоа“.
Ги отпуштаме рамениците, во неверување.
— „Мораме“, — повторува Благоја, тргнувајќи заедно со нас. — „Знаете што? Знам сигурно дека тој никогаш не се враќа по онаа уличка од која дошол. Сега е отиден одовде. Ќе го чекаме да излезе од другата страна на неговата улица. Од неговата куќа тој може да иде в град само низ две улички. Ќе го чекаме таму. Мораме денес да свршиме со ова“.
Озгора, преку заоблениот агол меѓу двата ѕида, пишува на бојосан тенекиен појас: „Колонијал“. Влезот од дуќанот го истапува работ со својата двокрилна ширина, а од двата соседни ѕида гледаат приземно во пладнето ослепените излози. Седиме на бетонскиот праг пред едниот, а сенката од куќата не ни остава да ги испружиме нозете. Со колениците пред брадата, го потпирам грбот врз спуштените ролетни од излогот и јасно го чувствувам ребрестото нивно бодење. Врз плеќите, навистина, имам палто, износено, излитено, израснато, но пак палто; па сепак тоа не ми помага тврдата изребреност од ролетната да ја чувствувам само како допир. Всушност, грбот ми е толку црвено испечен, што со разгребаните јамки одвај ја поднесувам и растресената тежина од палтово, што ми е веќе смешно окуснато.
Голи коленици и палта на рамињата: не е ли ова очигледно сомнително? Ми се чини, онака седнат како на пазар за излагање, дека е потребно да мине некој, само со малку повеќе задржан поглед врз нас, па да ги проѕре нашите сомнителни намери. Но никој не изронува врз пекот од уличката; веќе со часови.
Само некаде од вжештените ѕидови, ритмички неуморното и крилесто острото црцорење, ја струже тишината во меки иверки бладачка успивност.
Од крцливите порти меѓу сниските тараби напати ќе истрча острижено детиште само по гаќи, ќе запавта со раширените прсти од нозете во сврелената улична прав, и ќе трча исплашено, без обѕирање, да се сокрие зад првиот свијок, пред мајка му да се појави раскрупнето на портата, колнејќи го да се прибере дома, да не паскачи по улиците, да не оди на Вардар.
Се насмевнувам при вакви сцени, ми иде да ја испружам раката за да му помогнам на мрсулавото дете, но тоа не ни верува и нам, ситно, вцрвено, затрчано; заборавам, сепак, дека нашето двојство од куси панталони и навлечени палта мора да е за неверување. Би требало да се запрашам каде припаѓаме ние, сега, вакви, но тоа не го правам, можеби само матно свесен дека тука е невистинит секој исклучив одговор.
Зад тарабите од спротивната страна на уличката, танки и ретки, еден човек пушта десетина гулаби во дворот. Разнобојни, тие дебело се клатат врз изгазената земја и мрморливо гукаат. Човекот зема еден, потполно бел, и го фрла до над куќата; гулабот дури тогаш се позема на крилјата и лета над дворот со чујно плескање. При секое потсвирнување на човекот, гулабот реско го сменува правецот, блескотно бел на пробелената синевина од небото. Напати, со прибрани крилја, како камен ќе запаѓа надолу, но токму кога ќе биде над дворот, ќе се запре за миг раскрилен и ќе полета со брзи замавнувања кон безоблачноста на небото.
— „Треба да е убаво“, — велам, — „да имаш гулабарник“.
— „Чичко ми имаше до скоро“, — вели Перо, — „но мораше да ги продаде. Скапи се, знаеш ли? Ако смогнам некогаш, ќе си купам и јас; навистина е убаво да имаш гулаби“.
— „Гледај го само како блескоти“, — вели Благоја со крената глава. — „Ме потсетува на оние сребрени англиски двотрупци што го запалија млин „Балкан“.“
— „Тогаш беше исто вака ведро“, — велам, — „само што беше порано“.
— „Да“, — вели Перо, — „Тогаш еден од нив падна погоден во паркот. Ние од маалото се стрчавме натаму уште штом отсвирија одбој“.
— „Знам“, — вели Благоја. — „Сите оние високи дрвја беа како поткосени околу него“.
— „И сега се познава местото“, — дофрлам, —„една крастава чистина покрај насипот.“
— „Но ти не си бил таму уште веднаш“, — вели Перо. — „Авионот уште гореше. Навистина беше сребрен, двотрупец. Со клунот беше заринат во земјата, а зад него дрвјата беа поткосени како што паѓал. Уште имаше пламења, кога дотрчавме. Црвени, со црн дим над нив. Едниот пилот беше жив, само ранет, а другиот беше јагленосан. Дома уште чувам едно парче од стаклото на кабината. Знаеш, тоа не се крши ниту гори“.
— „Мора да е страшно“, — велам, — „да бидеш јагленосан“.
— „Не знам“, — вели Перо. — „Јас не го видов, само чувме така“.
Замолчуваме и со кренати бради продолжуваме да ги гледаме гулабите. Сега ги има повеќе врз оморничавата синевина; разлетани, како некој улав вител да ги метка. Реските запавнувања на крилјата им се слушаат овде силни, и јас помислувам дека така разлетано замавтани не би можел да ги додржам меѓу прстите од двете раце.
Па јас не можам ни распрвтано врапче да задржам во дланката. Помислувам и се присеќавам дека тоа не било толку одамна. Не можам да си го објаснам она чувство, кога во раката ќе почувствувам нешто топло размрдано што својот живот го копнее надвор од неа. Уште кога мававме со жили врапчиња по багремите, уште оттогаш знам дека ми било морничаво меѓу прстите да ја почувствувам онаа топла растрепереност што избива под накострешеното перје. Не беше тоа страв. Не беше тоа страв, никаков, од ништо; но — можеби за нешто. Мачно ми беше што никако не успевав другарите да ги убедам дека не ми е страв, дека тоа е сосема нешто друго, па сепак не ми остануваше ништо помалку од тоа да го правам она што го правеа и тие. Тогаш можев само да го прикривам она што го чувствував, сепак го чувствував: еден раскокоткан трепет, пред онаа туѓа топлина, што не им оставаше на моите малодушни прсти цврсто да се стегнат во машка безобѕирност. Кога и да фатев птица, таа еднаш ќе ми избегаше. Не беше ли тоа, на крајот од краиштата, сепак едно сожалување, што во својата непризнаеност остануваше да лебдее пердувесто, уште распнато меѓу оние чувствени јасности, кои луѓето толку бесчувствено љубат да ги претполагаат повеќе кај другите одошто кај себе, црни или бели, готови, изјаснети, конечни, сведени?
Перо прашува колку е часот.
— „Три“, — му одговорам, не водејќи сметка за минутите. Продолжувам да гледам во ситното итање на секундарникот и чувствувам неосетно како ми надоаѓа прашањето: зошто Перо праша колку е часот? Дали веќе не го чувствува околу себе токсичниот грч на стравот? Каква причина има тој да се распрашува за времето, кога тоа воопшто не е важно за нашата работа? Што значење има тоа дали е три или пет? Штом уште чекаме, со денови и ноќи чекаме, чекаме, веќе вечно чекаме, задачата еднаш да си ја извршиме, и дури тогаш логично да се запрашаме колку е часот. Зашто во еден приквечерен час треба навистина да се собереме, за да видиме какви патишта ќе ни бидат одредени потаму. Дали веќе му е страв? се прашувам и го гледам Петровото лице, внимателно, долго, со видлива намера нешто одредено да откријам; но тоа е онакво какво што е веројатно и моето: ни страв ни подвиг.
— „Гладен сум“, — вели Перо, и јас не знам дали тоа му е само вешто симулирање или само физиолошка искреност, како што не претполагам дека можат да бидат обете заедно; сепак, и јас станувам свесен дека сум гладен, дури сега.
— „Лебами, и јас сум гладен“, — со насмев признава Благоја, и погледнува во нас двајцата, како да сака прикриено да провери дали тоа не е некако чудно.
— „Што би јал сега една мусака со црни домати!“ — вели Перо со искокнати очи и поголтнува до дното на гушата.
— „Каква мусака!“, — го цвикнува Благоја. — „Не е оваа жештина за такви тешки јадења. Да кажеш — пинџур, ајде де. Ама не обичен, туку со црни домати и ореви. Да му седнеш тогаш со топол леб, и уште со сирење. Пинџурот малку да подлутнува, а дињата да е водена и слатка. Тоа ти е јадење, крај му нема. А, што велиш?“
Нема што да велам; знам како е: гладен сум. Го гледам со одоброволено свиени усни, едното уше ми е наведнато од тоа речиси до самото кренато рамо, сакам да му кажам дека немам ништо против, на крајот од краиштата сепак немам ништо против, макар што би било редно да биде барем ислушан и мојот гастрономски репертоар, но што да правиме кога нема ни мусака ни пинџур, кога ги нема сега пред нас, всушност? Благоја почнува да се смее до кикот, ме удира по рамото („да ти се не види!“), и јас сум принуден (за да го прекратам ова, макар што не ми е особено непријатно) да му објаснам надолго и нашироко некои работи за кои не бива да не се знае, како, на пример, дека: што ти чини да сакаш нешто, кога си свесен, многу трезно, оти во моментот ти е недостижно? дека: по најобичната човечка логика, која е, се разбира, медиокритетска и прагматистичка, секоја дискусија по недофатни предмети мора да биде нужно апстрактна, спекулативна и изживувачка; а, ако тоа може воопшто да биде така, зошто да не биде конкретно, кога предметот е толку ефемерен, дури и за желудникот? Тоа е барем јасно, му објаснувам.
Престануваме да се смееме, макар што со тоа не престануваме да бидеме гладни.
Нешто ни ги копа утробите, кисело и луто. Би сакал да поверувам дека тоа е од смевот, но не можам. Зашто, не сум способен да го превидам нерамнодушниот податок оти за овие неколку часа смевот ни бил всушност кус како голтка. Не е ли гладот? Зашто често, кога претпладне одевме на плажа, останувавме заборавено без ручек и до доцна попладне, модро наежени под издолжените сенки. Вадам цигара и по неа чувствувам дека всушност не сум толку гладен; не сме толку гладни. Не, не е тоа.
Да не би сепак да заборавам на нешто, што не е само од секидневно значење во нашиот живот?
Знам зошто сме овде, свесен сум зошто толку денови ги лепиме ладниве табани за врелине улици. Секој миг зад аголов, само на неколку чекора од нас, треба да ја опетни крваво и црно, начекан најпосле, белузлавата усвитеност на уличната прав, оној што го демнеме со утрини и ноќи, за да се спружи пред нашите нозе. Прилепен, конечно, врз топлата земја, што ќе ја испие и неговата врелина.
Го знам тоа; однапред, до подробности. Па сепак, како уште да не сум свесен дека и мојата рака ќе биде онаа што ќе прекрати еден живот; еден живот што сопнувачки пречи како поставен труп.
Треба ли да кажам? Тој е агент. Не го познавам, макар што му го знам името; не сум го видел в очи, макар што по грбот можам да го препознаам на стотина чекора пред себе, во најулична разврвченост. Не би требало ништо одредено да чувствувам за него; но што можам, кога при секое спомнување за вујко ми, не можам да не помислам на еден негов другар, што останал безздивно обезличен под неговата пенеста озабеност. Ми се чини дека не можам да не го мразам; сакам само в очи да го погледнам, за да си го потврдам тоа.
Дане е спроти нас, на истиов тротоар, само преку една од улицине што овде прават четворокрако распеќе; четворокрако, за нас четворицата. Петтиот, придојдениот, ненашиот, треба да остане распнат на тоа распеќе, што сѐ уште сме ние. Дане е таму со гитарата (пак со гитарата), на десетина чекора од нас, под брадата му се тарабите од куќата на аголот, а погледот му се префрла преку нив, низ ретката олистеност на засадените дворови долж улицата што за нас налево е сокриена: тој треба да види кога оној ќе излезе од дома и да ни даде знак дека иде накај нас.
Се пипам по џебот, барајќи да ја исушам потната дланка, но ми се чини дека таму нема повеќе ништо, што студено може да ме успокои. Дане не дава никаков знак; се потпрел на исправената гитара, како за кичерско сликање во курвинско фото-ателје, загледан некаде настрана од нас како во некоја птичка од цртанките. Посегам да мавнам со рацете, за да му дадам на знаење дека таа поза му е предизвикувачкн сомнителна, но Благоја ме задржува и со поглед ми покажува на празната улица: пладневен пек, ни мачка да претрча по испечените камења меѓу тротоарите, сенката под нашите нозе се издолжила само за стопало, градот е еден жегалец што ѕуни од усвитеност.
Палтото ми е товарно натежнато на изгребаните јамки; се плашам дека пак ќе ме нападне, како полска мува, онаа несносна нестрпливост, во која толку малку сум јас.
— „Уф“, — дувам и станат се размрдувам.
— „Што е“, — вели Благоја, — „нервоза?“
— „Навистина е горештина“, — вели Перо, испињајќи се и тој да стане.
— „Ајде да играме џамлии“, — вели Благоја, со толку набележан ироничен насмев, што тоа не само што отфрла секаква готовност за верување во неговите зборови, туку и навредува.
— „Не се зезај“, — велам и павтам со реверите, небаре тие ќе ми ја стивнат несносливата спаленост.
— „Воопшто не се зезам“, — вели Благоја, сѐ со истиот насмев. — „Еве, гледајте“.
Од едниот џеб тој навистина вади грст џамлии. Јас го гледам право, прво со ококорено чудење. А потоа со двосмислено сомневање, така што тој е принуден да ја повлече ироничната згрченост на својот насмев.
— „Чесен збор, џамлии“, — вели тој. — „Изутринава детето од сестра ми беше непослушно и домашните ме натераа за казна да му ги земам џамлииве. Воопшто не мислев волку да ги задржам. А сево претпладне се чудев зошто и левиот џеб толку ми тежи. Сега ми текна. Чесен збор. Џамлии.“
Се смееме сите тројца и ги делиме џамлиите.
— „Ќе играме на шега“, — вели Перо. — „Пак ќе ти ги вратиме.“
— „Знам“, — вели Благоја. — „Но дали и јас ќе ги вратам?“
Не обрнувам внимание на оваа негова страмежлива алузија, цртајќи го триаголникот на „морот“ со парче ќерамида. Перо ја обележува линијата на другиот крај од бетонираниот тротоар, па пред дуќанот почнуваме да играме.
— „Слушајте“, — вели Благоја, кревајќи го „којнакот“ од линијата, на која уште при првото фрлање е најблиску. — „Сите ќе погледнуваме накај Данета. Се разбравме? Не сакам заради овие детински играчки да извисиме. Јасно?“
Се разбира. Веќе сме толку големи, што не ни личи да се наведнуваме расчекорено пред стакленото топче меѓу прстите, но сепак, кога колената ни се голи, а панталоните ни се подолги само за два-три прста од полите на палтата, нозете некако без стеснување нѐ спуштаат до земјата. Забележувам дека не сум заборавил да ја држам џамлијата и чувствувам една непризнаено повратена радост во тоа да ја бришам испотената дланка од прашливата земја пред секое мавање, да стрепам да не потонам во „мбр“, да ти целам другите џамлии со параболичен удар.
Бетонираниот појас пред дуќанот е исто толку тесен колку што е спружена на тротоарот сѐ уште пладневната сенка од куќата над нас. Кога излегувам од неа, сепак загнат по џамлиите, го чувствувам сонцето растопено на челото и помислувам дека е добро што тоа е уште високо. Тоа значи дека уште е рано, дека уште има време, дека уште има надеж; но не погледнувам во часовникот, макар што овој ми се разголува над дланката при секое свивање или испружање на раката.
Не сакам да знам за неговото постоење; ако одминува, ако времето одминува, безобѕирно вритмено во се нови неповрати, тогаш нека одминува покрај нас. Зашто низ нас? Кога човек би исчекувал пред часовник, макар и со секундарник, пасивно фасциниран од неговата механизирана способност да му го доближува времето шашливо пред нос, свесен повеќе за стоножниот бд на своето исчекување одошто за неговата човечка исполнетост со себеси, — ми се чини дека тогаш човек би можел да изгуби една своја димензија на постоење; да полуди.
Клекнувам пред својот „којнак“, секогаш со нестрпливост кога ми е ред, и чувствувам дека ми е криво кога губам, макар што не заборавам дека играта ни е денгубечка шега. Погледнувам оздола кон Данета, речиси секогаш кога ќе се најдам со лицето спроти него, но тој сѐ уште не дава знак ни со намиг ни со звук. Правта на уличката е заслепувачки бела под сонцето, небаре усвитено железо за човечки чекор; во притеснетите сенки до тарабите не наѕирнува ни засушено испружен јазик од куче.
Непрестанати да играме, одеднаш се прашувам: а Дане кога ќе даде знак, што ќе треба да правам кога Дане ќе го даде знакот, очекуван та препекан од исчекување? Го знам само она, главното, она што ќе биде, и крајот; а пред тоа, што се пред тоа ќе треба да правам? Не верувам дека, несвесно вдрвен, ќе се задржам клекнат сѐ до моментот, кога тишината ќе се распарчи во олеснето разлетани партали конечно исчекан пукот. Во меѓувреме, сепак нешто ќе мора да се случува; макар и ситно, и безначајно, и без врска.
Кога Дане го дава знакот (не сум свесен кога, и не паметам дали и сум го видел и сум го слушнал: познат акорд од гитарата и наведнување на главата ниско врз градите), јас сум сѐ уште на земјата; не знам дали пред мавање или по него. Клекнат, со работ од дланката врз топлата прав, одеднаш ги дослушнувам притивнатите звуци од договорениот знак и во првиот миг не верувам дека сум го слушнал. Останувам извесно време наведнат, небаре сѐ уште занесен во играта, во нерешителна недоумица дали навистина е така, во намерна недоумица што не може да не го воздржи својот инстинкт на голост од стравот пред конечната извесност.
Но, несомненоста не трпи долго да се играат со неа, и јас го покревам погледот: Благоја и Перо се тука, над мене, стојат како што би стоеле да го дочекаат моето играње, но тие веќе не се свртени накај мене. Бидејќи не им ги гледам лицата, ги изместувам очите до Данета: склопчен до тарабите, преку уличката на која ние не стоиме, тој потврдува нешто со главата и веќе ја прибира зиморливо гитарата до себе.
Јасно ми е, одеднаш, повеќе јасно одошто ми е потребно, но не знам што прво да сторам. Уште клекнат, ги собирам џамлиите од земјата, ги собирам стрпливо по ред, сите што се оставени овде, поместувајќи се клекнат; ги собирам со едната рака (така се крадат сливи со испружена рака над туѓи тараби) и ги пикам во левиот џеб, избегнувајќи да си поставам прашање дали оваа моја спорадична педантност не е всушност само симулирање. За среќа, на земјата нема повеќе џамлии и јас немам веќе изговор да останам клекнат.
Се кревам со отпуштени раце и не сакам да си признаам дека колениците ми се тресат; како само тие да се оладени. Дане е веќе без гитарата прилепен до тарабите, но мене ми се чини дека многу повеќе време одминало, дека всушност одминало, некако необјасниво, и она време што требало да биде решавачко.
Но, Благоја и Перо сѐ уште стојат пред мене, здрвени пред самиот свијок на улицата. Јас им ги гледам само грбовите, неподвижни но напнати, и застанувам зад нив до пуштената ролетна од излогот на дуќанот. Застанувам исто така здрвен, и само ја спуштам десната рака во џебот од панталоните; овој сепак понатежнато ми е спуштен од спротивниот во кого се џамлиите.
Не слушам никаков шум; мислам дека не слушам. Пладневното црцорење од усвитените ѕидови не е ништо друго освен отрпнатото ѕунење во моите запалени уши.
Одлево ми е ролетната, спуштената ролетна од затворената бакалница. Некаде понапред е и заоблениот агол со нејзината заклучена врата, но јас не можам да ја догледам, ми се чини дека никако не можам да ја догледам, како што одеднаш повеќе не го догледувам ни Благоја ни Пера пред себе. По некаква претходна пресметка, мислам дека знам оти левата рака може да ми биде слободна, и јас ја наоѓам на ролетната. Зад нејзините прсти, кои не се смируваат на едно место макар што јас сум несвесен за секакво нивно движење, остануваат тетерави траги по бранливата нерамнина и јас се зачудувам што порано не сум забележал дека изребреноста на ролетната е напластено прашлива. Ме зачудува и тоа што на исправената и здебелена испупченост од ролетната, онаму каде што таа се заклучува, стои името на некаква фирма одовде која мене ми е непозната.
Стојам така, можеби и прилепен до спуштениот излог, и не слушам никаков шум. Макар што сум просто пропнат од прислушнато исчекување, не дослушнувам никаков шум. А знам, не само што мислам дека е логично да претполагам, туку и многу сигурно знам, дека во ваква тишина секакви чекори зад свијокот би морале да се чујат; зарем не го слушаме и наведнатото кокодакање, што преку повеќе дворови чепка по запустените леи?
Во еден миг чувствувам во себе чудна готовност да се посомневам во Даневиот знак. Откога тој го даде, онаму до тарабине, измина толку време, што мене ми се чини, повеќе од јасно, дека секакви чекори досега би дошле до нас, би се појавиле. Сакам да им го кажам и на другите тоа мое сомневање, приготвен да го аргументирам со бавењето над џамлиите, но Дане продолжува да се прибива до неговите тараби, а тишината е таква што ми се чини дека не поднесува никаква гласност.
Нема и никаков шум; сѐ уште нема и никаков предзнак од очекуван шум. Ја отпуштам, речиси здивнато, студената стегнатост во десниот џеб и убеден сум, некако олеснето (зашто токму олеснето?), дека и другите тоа ќе треба да го сторат, ако веќе не го сториле пред мене.
Тогаш од аголот се појавува пред нас; бесшумно, како да не се движел на предавнички чекори, речиси како сенка. Тој. Се појавува одеднаш, сосема блиску, стварен, до единственото галабаво копче на палтото (стомакот му е малку испупчен); и се подвижува пред нас, како што заслепувачките петна по долгото гледање во сонцето се пренесуваат заедно со нашиот поглед, останувајќи во него додека се усвитени. Прво е на неколку чекора пред нас; ние стоиме покрај ролетните од излогот, речиси еден зад друг, во куси панталони и навлечени палта, тројца со рацете во џебовите. Свртени сме кон него и гледаме во него; и тој гледа во нас, местејќи го погледот од првиот до последниот. Не престанувајќи да чекори. Кога би знаел, кога само би знаел, или барем би наслутувал, што го чека, што конечно неизбежно го очекува, тој би се фрлил на некого од нас, би можел да се фрли без голем напор, зашто толку ни е блиску, што мене ми се чини дека му е доволно и едно испружање на раката за да нѐ дофати. Не сум свесен што би станало тогаш; но тој не го прави.
Нѐ одминува; откако нѐ изгледува по ред, еднаш и уште еднаш, тој веќе е зад моето рамо. На неколку педи од своето, го гледам неговото рамо, речиси на иста височина со моето (дали така само ми се чини од раздалеченоста или пак тротоарот е понизок под неговите нозе!), но многу помасивно и речиси веќе здебелено; некогаш развиено, кое карпесто се стегало можеби од есенски веслања угоре по реката, но што пак продолжило да се стега од тешки удари под себеси, стиснатозабести, тапи.
Откако веќе нѐ одминал, уште на неколку чекора од мене, го забележувам како полека, незабележливо и скришум, ја покрева десната рака кон левата пола од палтото: дали веќе не проѕрел во што е работата? Речиси истовремено со тоа движење, се обѕира реско кон нас; раката веќе му е кај левата града а усните му се незабележливо одлепени.
Волк, помислувам. И дури тогаш, кога тој посега по својот, станувам свесен дека пиштолот ми е изваден од џебот. Вилиците ми се стегнати, по сиот венец, од крај до крај, така што можам дури и да си претставам колку ми се згрчено тврди снопчестите мускули под ушите. Го дигам пиштолот до него, страшно успорено, и макар што овој предавнички ми се лизга во преклопената дланка која скоро мокро е испотена но веќе студена, се напињам да му се насмевнам; искривено, знам, но сепак да му се насмевнам, в лице.
Тогаш, одеднаш, му го гледам само грбот. Истовремено со првите пукоти, од кои не знам кој е мој и дали воопшто има мој, тој се отфрла кон улицата (така на страна сме скокале од брегот на реката, со претходно запушени уши и нос, како мали) и јас му ги имам во очите само плеќите, широки што се грчат да се смалат барем до наборени дланки.
Кога потоа станувам свесен, повеќе со прстог одошто со неколкуте потреси во рамото, дека сум го испразнил пиштолот, најпосле, тој лежи веќе врз уличната прав (црно петно врз белузлав фон), со колениците скопчени до брадата. Јасно му се гледааг само плеќите, надуени од грчовитата превитканост, како на удавеник. Додека не знам дали веќе пиштолот треба да го приберам во џебот, жешки и обата, го забележувам како уште прета. Скратено, недовршено. Се обѕирам да ги пронајдам другите, но во улицата нив веќе ги нема; го нема ни Данета со гитарата до тарабите преку дуќанот. Ги фаќам полите од палтото и посакувам да потрчам; нозете ми се дрвени, тешко сфаќам дека тие воопшто се движат, се плашам затоа кога ќе ги почувствувам свои.
Зад грбот тогаш дочувам едно: „мајко“. Тоа е крик, само крик, ништо повеќе, ништо помалку. Не можам да замислам дека е излезен од човечко грло. Крик што е повеќе животински одошто човечки. Чувствувам од него како косата мразно ми се наежува, но нозете не престануваат да ја грабаат вертикалната издолженост на улицата; спротивно. Додека ги бројам своите затрчани чекори, не можам да се ослободам од неговата задржана разѕунетост во себе; „мајко, мајко“. Никогаш не сум можел да помислам дека и таков човек бил способен тие зборови да ги изговори како последни; трчам, гледајќи ги наизменично своите опнати колена речиси до брадата, и не престанувам да мислам: тој никогаш не би го промрморил тоа име кога плеќите не би му биле онака згрчени над главата, онака удавено надуени над него, онака беспомошно заштитни пред последната извесност. Никогаш.
Паѓам. Зазбивнат, засркнато премален во грлото, во градите, во очите и сиот, се гледам себеси како паѓам; прво со колениците, потем со дланките, најпосле со лицето. Околу главата имам избледено жолти стебленца пченка и по тоа заклучувам дека сум во бавча; најпосле, веќе во бавчите. Го прилепувам ослободено образот до земјата и гледам како под моето дишење таа се мете од засушените рончиња; не се крева од тоа никаков прав како во градот и мене ми се чини дека можам да се успокојам. Полека, без напинање, го смирувам здивот, но не го одлепувам образот од рапавата засушеност на земјата. Таа е топла, но јас сепак ги спуштам усните врз неа. Би сакал да пијам од неа, но таа нема што да ми даде. Одеднаш го чувствувам нејзиниот мирис, миросот на земјата. Никогаш досега не сум го почувствувал тоа; ги припивам усните, спалени од прежедност, во нејзината тврда рапавост, небаре еднаш таа ќе ги напие. Земјата мириса, сега знам дека земјата има мирис; неосетен досега. Ми се чини дека тоа е оној мирис што од приземните лебарници здива во првите мугри со штотуку извадените лебови.
1956, Скопје