Првпат објавено: A. Anthony Smith, “Robert Nozick’s Critique of Marxian Economics,” Social Theory and Practice, Vol. 8, No. 2, 1982 (165-88).
Превод: Томислав Захов
Онлајн верзија: декември 2022
Анархија, држава и утопија[1] на Роберт Нозик е, заедно со Теорија на правдата на Џон Ролс, едно од двете најчитани дела во современата политичка филозофија. Овој есеј е обид да се одговори на аргументите изнесени од Нозик во секцијата од неговото дело насловена „Марксистичка експлоатација“. Нозик ја завршува оваа секција со коментарот: „Може да се остане со ставот дека марксистичката експлоатација е експлоатација на недоволното разбирање на економијата кај луѓето“ (стр. 262). Ако аргументите што ги презентира Нозик беа убедливи, ова навистина ќе беше исправен заклучок. Меѓутоа, со внимателно испитување на аргумент по аргумент во неговиот текст ќе откриеме дека овој заклучок е исто толку неоправдан, колку што и преувеличен.
Во секцијата „Марксистичка експлоатација“, Нозик контра-аргументира на три главни аргументи. Неговото прво тврдење е дека марксистичкиот поим „експлоатација“ е несоодветен. Тој се надева дека ќе го утврди ова преку еден мисловен експеримент со кој предлага наводно непобивлив контра-пример. Вториот интерес на Нозик е да понуди оправдување на капиталистички општествен систем заснован на начинот на кој истиот ги распределува ризиците. На крајот, Нозик се обидува да го побие камен-темелникот на марксистичката економија, тврдејќи дека теоријата на вредноста на средствата за производство генерално, и особено трудовата теорија на вредност, се неисправни, ако не и дури некохерентни. Накратко ќе ги претставам аргументите на Нозик во секоја од овие три области, а потоа ќе ги понудам моите одговори.
Маркс го подели работниот ден на два периода. Во текот на целата должина на работниот ден, работникот создава економска вредност. Меѓутоа, само во текот на првиот дел работникот создава вредност еквивалентна на онаа што ја добива назад во форма на плата. Остатокот од работниот ден Маркс го означува како „вишок на работно време“. Експлоатацијата на работниците во капитализмот често се сфаќа како да се однесува на фактот дека под овој систем работниците се принудени да се работат со вишок работно време, создавајќи економски вишок кој тие самите не го добиваат. Според тоа, „експлоатацијата“ е суштински важен концепт; може да се употреби за критика на капиталистичкиот општествен систем.
Нозик ја претпоставува оваа идеја на експлоатација на почетокот на својата дискусија. Тој овде тврди дека марксистичката теорија за експлоатација го губи својот „шарм“ кога се доаѓа до сфаќањето дека „експлоатација“ може да се најде во секое општество кое инвестира за иднината и ги субвенционира оние кои не можат да работат (стр. 253). Бидејќи овие два потфати не би можеле да се остварат без создавање на вишок што самите производители на тој вишок, работниците, не го трошат. Ако сите општествени системи – со единствен исклучок на натуралната економија – се „експлоататорски“, тогаш ниту еден не е таков. Концептот, навестува Нозик, е бескорисен како инструмент за критика.
Сосема е точно дека во општество од типот што го застапува Маркс би се произведувалo и вишок производ. Исто така, точно е дека во некое идно марксистичко општество ќе има инвестиции и субвенционирање.[2] Вишокот не би бил целосно трошен од производителите. Но, од ова може да се заклучи дека таквото општество е експлоатирачко само ако се пропушти најсуштинската карактеристика на таа категорија. „Експлоатацијата“ не мора да има врска првенствено со некое производство, присвојување и примена на вишок производ; туку, суштински се однесува на општествените односи кои го формираат контекстот во кој се одвива таквото производство, присвојување и примена.
Да разгледаме две општества. И во двете се произведува вишок производ, чиј дел потоа се присвојува заради идни инвестиции и субвенционирање. Но, во општеството А производството и употребата на вишокот производ се контролирани од одредена општествена група (и претставниците на нивните интереси) која ги доминира производителите на тој вишок производ, додека во општеството Б производството и употребата на вишокот производ е под контрола на оние кои сами го произвеле (и претставниците на нивните интереси). Во првичната употреба на терминот од страна на Нозик, двете општества подеднакво ќе се сметаат како „експлоатирачки“ од марксистичка перспектива и покрај различните општествени односи. Но, тоа воопшто не е точно; марксистот не би го нарекол ова последно општество експлоататорско. Почетното објаснување на концептот од Нозик се одвојува од прашањето за општествените односи, и ова е грешка што ниеден марксист не би ја направил.
Нозик брзо го отфрла овој аргумент и ја менува својата анализа на концептот на начин со кој ја зема предвид улогата на општествените односи. Како што ќе видиме, сепак, ова не е направено на исправен начин.
Нозик наведува дека во капитализмот средствата за производство се во приватна сопственост на оние чија „апстиненција“ и „претприемничка будност“ им овозможиле да акумулираат капитал за нивното купување.[3] Тој потоа тврди дека идејата за „експлоатација“ навистина има врска со немање пристап до средствата за производство во приватна сопственост од страна на работниците (стр. 253). Оваа интерпретација на концептот е различна од првата по тоа што ги зема предвид општествените односи. Од оваа поадекватна гледна точка Нозик потоа заклучува дека марксистите се посветени на следново тврдење: ако средствата за производство се во јавна сопственост, тогаш, бидејќи работниците повеќе не се принудени да работат за приватни сопственици, експлоатацијата би била елиминирана. Нозик продолжува да конструира мисловен експеримент за кој смета дека го поткопува ова наводно марксистичко тврдење (стр. 254-55).
Да претпоставиме, започнува Нозик, економија во која во временски период Т1 има и приватен сектор и доста голем јавен сектор. Бидејќи работниците се слободни да изберат дали ќе работат во јавен сектор или за оние кои приватно ги поседуваат средствата за производство, не може да се каже дека постои експлоатација. Нозик потоа замислува дека многу повисоки плати се нудат во приватниот сектор во одреден временски период. Ова привлекува сè повеќе работници во приватниот сектор, а како што се зголемува, јавниот сектор постепено се намалува. Во временски период Т2 јавниот сектор повеќе нема да игра значајна улога во економијата. Имајќи ја предвид марксистичката дефиниција за „експлоатација“ во смисла на немање пристап до средства за производство во приватна сопственост, продолжува Нозик, марксистите би морале да кажат дека се случила доста важна промена од Т1 до Т2, промена на полошо од неексплоатирачка ситуација во онаа што е експлоататорска за работниците. А, сепак, таквиот заклучок се чини дека е прилично неоправдан. Единствената промена во фактичката состојба на работниците е подобрување, т.е. зголемување на нивните плати. Понатаму, самите работници избрале слободно да влезат во оваа подобрена ситуација. Ако марксистичкиот концепт на експлоатација бара да се извлече таков неверодостоен заклучок, тогаш има нешто фундаментално погрешно со концептот. Така, барем, предлага Нозик.
Овој „контра-пример“ воопшто не го валидизира аргументот на Нозик. Тој не успеа да го сфати конкретниот начин на општествени односи релевантен за прашањето за експлоатација. Нозик овде зема предвид одреден тип на општествен однос, оној на законската сопственост или несопственоста на средствата за производство. Но, суштинскиот општествен однос вклучен во концептот на експлоатација е суштинската контрола или неконтрола на производството, присвојувањето и употребата на вишокот производ произведен во општеството.[4] Овие два вида општествени односи во никој случај не се идентични, како што може да се види со преиспитување на мисловниот експеримент на Нозик.
Во временски период Т1 Нозик претпоставува дека самиот факт дека работниците се слободни да изберат да работат во сектор во кој законската сопственост на средствата за производство е јавна, наспроти оној во кој законската сопственост е приватно поседувана, е доволен за да се квалификува ова како „неексплоататорска“ ситуација. Но, иако јавната сопственост на средства за производство од големи размери може да биде неопходен услов за неексплоатирачко општество, тешко дека таа е доволен услов. Сосема е можно, и покрај тоа што законската сопственост е јавна, производството на вишок производ да биде под контрола на доминантна социјална група која го присвојува тој вишок производ и ја насочува неговата идна употреба, имајќи ги предвид приватните, а не јавните интереси[5].
Можеме лесно да замислиме дека државните претпријатија за кои станува збор се контролирани од лица со различни лични и институционални врски со сопствениците на приватно богатство. Понатаму, да претпоставиме дека акциите се продадени на имателите на приватно богатство. Државните претпријатија би работеле за да го максимизираат повратот од тие инвестиции, наместо да ги реализираат интересите на јавноста воопшто. Во овој случај, марксистот би рекол дека во временски период Т1 работниците се „слободни“ да избираат помеѓу два различни начини на експлоатација. И од марксистичка перспектива, преминот кон Т2 нема да биде значајна промена од неексплоатативна ситуација во експлоататорска.[6] Туку, тоа ќе се гледа како на премин од еден тип на експлоатативна ситуација во друга. Од ова можеме да видиме како прашањето за законската сопственост во никој случај не е суштинскиот фактор во марксистичкиот концепт на експлоатација. Нозик може да смета за својот мисловен експеримент дека претставува контра-пример на марксистичката позиција само затоа што тој не успеал да сфати како експлоатацијата суштински го вклучува прашањето за реалната контрола на производството на вишокот производ и на неговото присвојување и употреба.
Нозик лесно можеше да го преработи својот мисловен експеримент на начин што ќе го избегне овој проблем. Тој можеше да замисли дека во временски период Т1 постои суштинска јавна контрола, како и сопственост на средствата за производство, додека во временски период Т2 огромното мнозинство работници избрало да работи во приватно контролиран сектор. Овде навистина би се случило преминување од неексплоатативна во експлоататорска ситуација. Дали овој мисловен експеримент би се сметал за побивање на марксистичкиот концепт на „експлоатација“?
Тука мора да се имаат предвид три аргументи. Прво, во неексплоатирачко општество не постои она што Грамши го нарече „паразитски класи“,[7] додека таквите групи постојат кога средствата за производство се во приватна сопственост и контролирани. Овие групи ги вклучуваат не само богатите со слободно време, туку и оние даночни адвокати, банкари, шпекуланти, владини службеници и други, чии сили се насочени кон присвојување на што е можно повеќе од вишокот производ за себе и за другите членови на нивната класа[8]. Ангажирајќи се во работа која не е ниту директно ниту индиректно продуктивна, таквите групи наметнуваат товар на остатокот од општеството[9]. Најверојатно е дека социјалниот систем кој морал да поддржува такви класи не би можел да си дозволи да понуди плати повисоки од оние во општество кое било слично во сите други аспекти, но не морало да поддржува такви групи[10].
Второ, Нозик може да одговори дека системот на приватно поседувани и контролирани средства за производство е поефикасен и попродуктивен од оној во кој сопственоста и контролата се јавни. Така тој може да ги поддржи класите опишани во претходниот пасус и да им понуди на своите работници повисоки плати. Ова е крајно неверојатна хипотеза. Многу емпириски студии сугерираат силно дека работниците можат сами да го организираат и контролираат производствениот процес, не само без да губат на ефикасност, туку и реално да ја зголемат продуктивноста.[11] Дури и деловниот печат полека е принуден да го признае ова.[12][13]
Конечно, во системот на вистинска јавна контрола, луѓето би можеле да го сметаат учеството во таквата контрола како еден од нивните суштински капацитети. Работниците кои учествувале во менаџирање и на одлуките за инвестирање на повисоко ниво и на секојдневната активност на фабриките, тогаш ќе се гледаат себе во радикално поинаква светлина. Нивната самодоверба и чувството за политичка ефикасност би пораснале силно.[14] Колку е веројатно дека тие би се откажале од сето ова заради повисоки плати, под претпоставка заради аргументот дека е можно повисоки плати да се нудат во приватно контролиран сектор?[15] Секако дека може да се замисли ваква појава. Но, исто толку сигурно е сосема неверојатно. Би било како да се замисли дека луѓето доброволно се откажале од правото сами да го контролираат изборот на нивните брачни партнери во замена за нешто поскапи свадбени подароци.
Поради овие причини, иако нашата ревизија на мисловниот експеримент на Нозик го прави неговиот аргумент посилен од приказната што тој самиот ја даде, нејзината неверодостојност ја спречува да ја расветли општествената реалност. Оттука и таа не дава убедливи причини за напуштање на концептот на експлоатација.
Работниците, забележува Нозик, имаат акумулирано големо количество на капитал во форма на пензиски фондови (стр. 255). Затоа, тие имаат моќ да основаат неексплоататорски претпријатија во кои ќе работат[16]. Нозик најпрво сугерира дека ова не е направено од работниците бидејќи тие ја немаат потребната претприемничка способност. Но, тој потоа забележува дека тие едноставно би можеле да ангажираат лице со соодветни вештини кое ќе работи за нив[17]. Според Нозик, вистинската причина што овој чекор не е направен е тоа што работниците не се подготвени да ги прифатат ризиците кои ги носи формирањето на продуктивно претпријатие. Во социјализмот „ризиците поврзани со процесот на производство ги презема секој работник кој учествува во процесот ... некои вредни работници немаше да бидат платени речиси воопшто (оние кои работеа за производителите на хула-хоп откако ќе помине модата, или оние кои работеа во фабриката Едсел на Форд Мотор Компани)“ (стр. 261). Спротивно на тоа, во капиталистичкото општество работниците се „ослободени“ од ризиците (стр. 256): „Работниците во филијалата Едсел на Ford Motor Company не ги презедоа ризиците од потфатот и кога филијалата изгуби пари тие не враќаа дел од својата плата“ (стр. 255).[18]
Од гледна точка на Нозик, работниците во капитализмот личат на коцкарите во казината кои „очекуваат да бидат добро наградени од големите победници, но не очекуваат да им се побара да помогнат во учеството на дел од загубите на губитниците“ (стр. 256). Нозик во овој момент се воздржува од моралистичка осуда на работниците. Наместо тоа, тој се восхитува на ефикасноста на системот кој го одделува преземањето ризици од другите активности. За среќа, во капитализмот постојат „специјализирани инвестициски институции и извори на ризичен капитал“ (стр. 255) за да го преземат товарот на ризикот што работниците одбиваат да го сносат.
Најдоброто што може да се каже во врска со ставовите на Нозик овде е дека појасен пример за идеологија тешко може да се посака. Сосема е точно дека во капитализмот економската несигурност го обзема целиот систем. Дури и сопствениците на голем капитал мора постојано да пресметуваат како да акумулираат уште повеќе или во спротивно ризикуваат да подлегнат на нивната конкуренција. Но, од ова да се заклучи дека работниците вработени од сопствениците на капиталот се „ослободени“ од ризикот, кога сè се генерализира, едноставно е апсурд.
Попрецизна слика за распределбата на ризикот во капитализмот е онаа на тврдина заштитена со голем број околни линии на одбрана. Само откако ќе се пробие секоја линија на одбрана, самата тврдина е во опасност. Оние кои го поседуваат капиталот се кријат во тврдината, додека работничката класа е таа која ги снабдува со посада различните линии на одбрана.
Да претпоставиме дека од една или друга причина профитната слика на една фирма изгледа мрачна. Првата линија на одбрана може да се формира со забрзување на производствениот процес, отпуштања и барања за намалување на платите. За последните две мерки очигледно е дека директно го загрозуваат животниот стандард на работничката класа. И првата мерка не може да се преземе без значителни физиолошки и психолошки проблеми за работниците. Небезбедните работни услови на кои придонесуваат забрзувањата резултираат со секојдневни жртви што ги даваат работниците и се многу пати поголеми од загубите на американската војска за време на Виетнамската војна. „Секоја година 16.000 работници умираат на работно место. Уште 100 000 умираат предвреме од болести поврзани со работата, како што се црни белодробни крила, кафени бели дробови и канцер, а уште 390.000 сериозно заболуваат од професионални болести секоја година. Најмалку еден на секои четворица работници страдаат од професионално поврзани болести.“[19] Не може а да не се запрашаме колку сопственици на ризичен капитал се убиени на работно место[20].
Втората линија на одбрана е мигрирачката фабрика[21]. Кога фирмите мигрираат, заработката на раселените работници останува многу помала од онаа што била, го губат своето здравствено осигурување, како и нивните пензии во многу случаи. Исто така, заштедите на овие работници набргу се стопуваат и нивните хипотеки честопати се запленети. Треба да се истакне дека работниците се изложени на овие ризици дури и кога фирмата за која работат е профитабилна. Една неодамнешна студија покажа дека типичното затворање на фабрика не е резултат на деловен неуспех или опаѓање на профитот. Наместо тоа, фабриките за правење профит се затвораат или им се дозволува да пропаднат, така што корпоративниот конгломерат може да ги ликвидира своите средства и да ги пренесе на други локации каде што може да заработи уште поголем профит. Во случајот на таквите мигрирачки фабрики, не само изолираните работници, туку и цели заедници на работничката класа се изложени на екстремно тешки ситуации[22]. Повторно се прашуваме какви ризици трпат сопствениците на приватниот капитал кога ги преселуваат фирмите за да им обезбедат уште повисоки дивиденди.
Во оние случаи кога таквите акции како забрзувања, отпуштања и мигрирачки фабрики не го зголемуваат доволно профитот, капиталистите открија уште еден начин да го префрлат товарот на ризикот врз грбот на работничката класа. Ова нè доведува до испитување на забелешките на Нозик за пензиските фондови.
Уште еднаш, неуспехот на Нозик да направи елементарна разлика помеѓу формалната сопственост и вистинската контрола го поништува неговиот аргумент од самиот почеток. Како што истакнуваат Рифкин и Барбер: „Контролата врз пензиските фондови значи контрола врз распределбата на капиталот и економското планирање, а таа контрола сега е концентрирана во неколку финансиски институции. На крајот на 1975 година, стоте најголеми банки контролираа над 145,6 милијарди долари во пензиските фондови и првите десет контролираа околу 80 милијарди долари. Banker's Trust и Morgan Guarantee секоја од нив контролира скоро 15 милијарди долари од овие фондови.“[23] Примарната цел на овие банки, се разбира, е да остварат профит. Едвард Херман, професор по економија на Факултетот за финансии во Вартон, истакнува дека за да ги заштитат своите профити, oвластените филијали систематски ќе ги одржуваат своите резерви во фирмата на комерцијален клиент на банката дури и кога тоа значи загуба за пензиските фондови[24]. Во студија за институционалните инвестиции на пензиските фондови помеѓу 1964 и 1974 година, Џејсон Епштајн заклучува дека пензиските фондови на вработените постојано се користеле „за да се потпомогне пазарот додека голем дел од паметните пари[25] излегле повеќе или помалку недопрени.“[26]
Ова се само некои од одбранбените линии кои ја штитат капиталистичката класа. Другите вклучуваат даночни закони и прописи за стечај, директни и индиректни државни субвенции, ограничена одговорност на корпорациите итн. Сите овие мерки на крајот го префрлаат товарот на ризикот генерално врз јавноста. Нозик ги гледа капиталистите кои преземаат ризици во херојска смисла; нивната храброст во смелото соочување со ризиците ги прави целосно заслужни за каква било економска добивка што можат да ја постигнат. Оваа слика е приближно исто толку точна како онаа што ја дадоа феудалните трубадури кои се обидувале да ја облагородат во песна владејачката класа чие богатство се засноваше на грабеж. Само откако работничката класа ќе го претрпи секој можен ризик, самите сопственици на ризичен капитал подлежат на ризик.
Останува уште едно последно прашање што го постави Нозик. Зошто работничката класа не спроведува контрола врз пензиските фондови што ги поседува? Со оглед на горенаведеното објаснување за ризиците на кои работниците подлежат во сегашната состојба на работите, аверзијата кон ризикот од нивна страна, се разбира, не е задоволителен одговор. На почетно ниво, посоодветен одговор би бил дека законодавството свесно е дизајнирано да спречи тоа да се случи.[27] На подлабоко ниво, објаснувањето лежи во процесот на селекција што некои проблеми ги прави теми за јавна дискусија додека систематски ги исфрла другите[28]. Поточно, имаше неверојатен заговор/случајност (изберете си вие) на молк во капиталистичкиот печат за тоа како пензиските фондови носат непропорционален дел од ризикот во економијата:
„Приказната за тоа како приватнaтa инвестициска заедница ја искористила и манипулирала оваа нова форма на општествен капитал со цел да го субвенционира пазарот на хартии од вредност кој инаку би можел одамна да пропадне, е едно од најважните поглавја во современата американска економска историја. Сепак, доста интересно е тоа што едно компјутерско пребарување во регистарот на Конгресната библиотека не покажа ниту една статија од голем американски дневен весник или популарно списание на оваа тема[29].“
Овој дел ќе заврши со кратко испитување на ставовите на Нозик во врска со тоа како би функционирал марксистичкиот економски систем. Како што беше забележано погоре, неговиот став е дека во социјализмот работниците ќе го сносат најголемиот дел од ризикот, поради што оние што работеа за производителите на хула-хоп или оние што го градеа Едсел ќе останат неплатени. Неверојатно, Нозик овде едноставно претпоставува дека иманентната динамика на марксистичкиот економски поредок би била иста како онаа во капитализмот со единствен исклучок во начинот на кој се врши плаќањето на работниците. Поточно, тој претпоставува дека во еден марксистички поредок производството и дистрибуцијата би се одвивале во рамките на пазарот што функционира според истите императиви како оние што се следат во капиталистичкиот поредок.
Во капитализмот основниот императив е максимизирање на профитот. Тоа е разменската вредност на стоките, нивната способност да придонесат поврат на пазарот, што е најрелевантно за капиталистичкото производство, наместо нивната употребна вредност, нивната способност да ги задоволат човечките потреби. Како резултат на тоа, со оглед на некои други историски услови, феноменот на „модата“ е вграден во логиката на капитализмот. Ако повеќе или помалку софистицираните техники на рекламирање можат да создадат побарувачка за стоки што не задоволуваат основни потреби, и ако продажбата на тие стоки би донела доволен профит, тогаш производството на тие стоки ќе продолжи брзо. Оваа логика важи во однос на промените во дизајнот на автомобилите, промени кои во најголем дел се однесуваат на изгледот што на ниту еден начин не ја подобрува сигурноста, безбедноста или ефикасноста на овие автомобили. Клучен фактор во одредувањето на обемот на производството е способноста на техниките за рекламирање да создадат побарувачка. Но, дури и најсофистицираните техники за рекламирање не се совршени. Се појавуваат случаи во кои јавноста препознава прескапо парче пластика одошто реално вреди или сфаќа дека површните и естетски проблематични промени во дизајнот не се доволна причина за купување на одредена марка на автомобил. Бидејќи одлуката за производство на овие производи се засноваше на предвидување за успех во манипулирањето со побарувачката, во случаите кога оваа манипулација не успева, ова резултира со хиперпродукција.
Сега, која би била основата за одлуките во врска со производството под марксистички економски поредок? Тоа не е максимизирање на профитот заради приватна акумулација на капитал. Наместо тоа, производството би било ориентирано кон задоволување на потребите на потрошувачите, бидејќи истото е артикулирано од јавноста во демократска дискусија[30]. Ова е клучниот фактор што Нозик не успеа да го види. Со производството кое е ориентирано кон употребни вредности наместо кон разменски вредности, нема потпирање врз ефективноста на техниките за рекламирање во манипулирањето со побарувачката. Со производството кое одговара на потребите кои јавноста слободно ги дефинирала за себе (на пример, производство за квалитетни помагала за вежбање или за безбедни и ефикасни средства на транспорт) не постои систематска тенденција кон хиперпродукција на непотребни добра, како што тоа е случај кога обемот на производството зависи од предвидувањата за вештачко создавање на потреби.
Се разбира, потребите се историски. Потребите артикулирани во демократски јавен дискурс ќе се променат со текот на времето. Како што производството се прилагодува на овој историски развој на потребите на луѓето, ќе резултира со привремена хиперпродукција на некои добра и недоволно производство на други, дури и во марксистичкото општество[31]. Во такви случаи ќе треба да се преземат мерки за да се осигури дека работниците во оние фирми кои имале прекумерно производство би можеле да продолжат да го одржуваат својот животен стандард[32]. Бидејќи ова би барало одбивање од вкупниот општествен производ, точно е тврдењето дека ризиците се на товар на сите членови на општеството колективно. Меѓутоа, со оглед на едностраниот начин на кој се распределуваат ризиците во капитализмот, отсуството на систематска тенденција кон прекумерно производство во социјализмот и колективното споделување на ризиците што остануваат под социјалистичкиот систем, фактот дека работниците не се целосно „ослободени“ од ризикот во социјализмот тешко се брои како убедливо побивање на тој систем.
Најобемната дискусија на Нозик во делот што се разгледува е посветена на обидот да се побие теоријата на вредноста на средствата за производство (отсега натаму „ТСП“) генерално и Марксовата трудова теорија на вредноста (отсега натаму „ТТВ“) особено. Првата теорија ја мери вредноста на производите во однос на средствата за производство потребни за нивно производство, додека втората оди чекор подалеку и тврди дека трудот е средство за производство на кој сите останати можат да се сведат.
Нозик гледа проблем во обидот да се формулира каква било ТСП во сите случаи каде што има повеќе од едно средство за производство. Овој проблем се јавува секогаш кога се прави обид да се наведе колку од едно средство за производство се брои како еднакво на дадена количина на друго средство за производство (нешто што мора да се направи ако различните средства за производство треба да се соберат за да се пресмета вредноста на финалниот производ). Ако две средства за производство, X, Y секое од нив произведуваат Z, и ако е потребно само едно X за да се произведе Z додека се потребни две Y, тогаш се чини дека едноставно можеме да кажеме дека вредноста на X е двојно поголема од Y. Но, Нозик посочува, Z можеби не е оној финален производ за чие производство секоe од средствата за производство најдобро одговара. Можеби Y поефикасно може да се користи за производство на Z'; можеби едно Y е доволно за да се произведе Z' додека две X-а мора да се користат за да се добие истиот резултат. Дали треба да кажеме дека X=2Y или дека Y=2X? (Види стр. 257-58.)
Пред да го сврти своето внимание на ТТВ којашто ја брани Маркс, Нозик предлага алтернатива за сите видови на ТСП, алтернатива за која тој тврди дека го избегнува проблемот штотуку споменат. Овде, односот на одредување/одредено е обратен од оној во ТСП. Сега, вредноста на финалниот производ ја одредува онаа на средствата за производство, при што вредноста на финалниот производ е „одредена на начин различен од вредноста на ресурсите што се користат во него“ (стр. 257). На стр. 259, Нозик сугерира дека со поимот на „желби“, „може да се добие целосна теорија на вредноста“. Затоа, можеме да претпоставиме дека на овој „друг начин“ вредноста на финалните производи е одредена од нивната гранична корисност за задоволување на „желбите“[33]. И така, Нозик пишува:
„Ако една машина може да се користи за да се направи Х (и ништо друго), а друга може да се користи за да се направи Y, и секоја користи исти суровини во исти количини за да направи единица од својот производ, а X е повредно од Y, тогаш првата машина е повредна од втората, дури и ако секоја машина ги содржи истите суровини и е потребно исто време за да се направи. Првата машина, со повреден финален производ, ќе има повисока цена од втората. Ова може да доведе до илузија дека нејзините производи се повредни затоа што таа е повредна. Но, ова ги враќа работите наназад. Таа е повредна бидејќи нејзините производи се повредни.“ (стр. 257)
Не треба да се биде економист за да се открие дека овој аргумент е во најдобар случај неубедлив. Нозик сосема угодно ја испушти дискусијата за единственото релевантно прашање: Дали неговата алтернатива адекватно може да го реши истиот вид на проблеми како оние што ги постави пред ТСП? Со навидум невината фраза во заграда „и ништо друго“ Нозик го заобиколи ова прашање. Тој претходно не спомна никаков проблем со ТСП кога секое средство за производство произведува само еден производ. Кога ќе претпоставиме, како што направи Нозик кога дискутираше за ТСП, дека истото средство за производство може да направи повеќе од еден производ, истиот вид очигледни парадокси ја заробуваат и неговата алтернатива. Ако вредноста на еден од производите е поголема од другиот(те) што може да се направат, алтернативата на Нозик нè принудува да кажеме дека истото средство за производство има и поголема и помала вредност од себе. Да земеме друг случај, ако 1X и 2Y можат да произведат производ A, додека 2X и 1Y произведуваат B, а корисноста на A е еднаква на онаа на B, тогаш со Нозиковата алтернатива X е и половина по вредност од и двојно повеќе вредно од Y.
Овде не тврдам дека не може да се разрешат овие очигледни парадокси со алатките кои ги дава теоријата за гранична корисност. Поентата е дека Нозик не ни дава причина да веруваме дека ТСП е помалку моќна да се справи со овие проблеми. И така, заклучувам дека врз основа на логиката, критиката на Нозик кон ТСП е во најдобар случај неубедлива, оставајќи го обидот да се решат парадоксите на тие кои се поквалификувани за економија од мене.
Нозик ја завршува својата анализа на марксистичката теорија свртувајќи го своето внимание кон трудовата теорија на вредноста, теорија во која трудот на крајот се гледа како единствен продуктивен ресурс преку кој треба да се одреди вредноста на производите. Анализата на Нозик може да се подели на три главни теми. Прво, се критикува поимот „едноставно работно време“. Ова е проследено со набројување на голем број стандардни приговори за трудовата теорија на вредноста. На крајот, Нозик ја испитува основната категорија на работното време, онаа на „општествено потребно работно време“.
Едноставно работно време. „Работното време“ може да се користи како мерка за вредноста на производите само ако е можно различните модалитети на трудот да се сведат на една заедничка единица. И така, Маркс предложи различните форми на „комплексен“ труд да се гледаат како множители на „едноставен“, „недиференциран“, „апстрактен“ труд. Пол Суизи го толкува ова на следниов начин.[34] Квалификуваниот труд зависи од обуката и природните разлики. Разликите во обуката може да се мерат во однос на бројот на часови кои секој од работниците ги поминал на обука. Разликите во природната способност може да се измерат со тоа што двете индивидуи ќе произведат што е можно повеќе единици од ист производ во даден временски период. Од различните количини произведени во тој период може да се изведе пропорција на природната способност. Со овие два методи, заклучува Суизи, во принцип е можно да се измери квалификуваниот труд како множител на едноставното работно време.
Нозик се противи на овие два методи. Во однос на првиот, тој инсистира дека мерењето на обуката во однос на бројот на часови поминати на обука ја игнорира улогата што ја игра вештината на наставникот. И третирањето на природните разлики само како способност да се произведе истиот производ побрзо, го игнорира фактот дека најзначајниот резултат на вештината е различен и подобар производ. Рембрант, забележува Нозик, не е општо познат како вешт со образложение дека може да слика побрзо од другите уметници[35].
И двата аргументи на Нозик очигледно имаат одредена валидност. Сепак, како одговор може да се кажат голем број работи. Прво, Нозик се чини дека не го разбира конкретниот предмет на марксистичката економија, стоковното производство во индустрискиот капитализам. Размислувањето за уметничкиот труд на Рембрант едноставно не е многу релевантно за анализа на производствените процеси во индустриското производство на стандардизирани стоки. Исто така, емпириски може да се покаже дека постои историска тенденција, иманентна во логиката на капиталистичкото производство, за деквалификација на трудот[36]. Оттука, дури и да не постои математичка формула која ни дозволува едноставно да го пресметаме сведувањето на квалификуваниот труд на неквалификуван, сепак, историскиот развој на капитализмот продолжува да го прави тоа во огромни делови од производствениот процес. И така, една теорија за капиталистичкиот начин на производство може да биде оправдана со претпоставката за валидноста на ова редуцирање. Вистина е дека од научниците и инженерите се бара да го дизајнираат и спроведат овој процес на деквалификација[37]. Нивниот труд не е „едноставен“. Аргументот на Нозик ќе беше посилен доколку тој го нагласеше ова наместо да го вознемирува духот на Рембрант. Но, барем две опции се отворени за бранителите на марксизмот како одговор. Похетеродоксен приод би бил да се допушти дека научниот и техничкиот труд не може да се сведат на едноставен апстрактен труд. Тоа повеќе формира втор тип на активност која создава вредност.[38] Ова не ја напушта ТТВ. Ја ревидира. Пресметките за одредување на вредноста би биле значително комплицирани, но во принцип не би биле невозможни. Поортодоксен пристап е да се истакне дека на работното место од ден на ден се случува редуцирање на квалификуваниот труд на едноставен труд. Мислам на програмите за евалуација на работните места кои се вообичаени во индустријата денес. Ваквите програми, без разлика дали се администрирани од приватни или владини работодавачи, од синдикатите или од работодавачите и синдикатите заеднички, утврдуваат релативна структура на плати помеѓу квалификуваните и неквалификуваните начини на примена на работна сила во фабриката:
„Општата цел на програмите за евалуација на работните места е да се намали обртот на работната сила[39] и да се подобри моралот на работниците преку намалување на меѓусебната љубомора и одржување на меѓупрофесионалниот мир во фабриката или канцеларијата. Програмите никогаш не функционираат добро, освен ако не постои консензус меѓу самите работници дека програмата е праведна и правична. Во рамките на фабриката или фирмата, Програмата за евалуација на работните места го сочинува системот за изедначување на професионалните работни места кој го редуцира конкретниот труд во „човечки труд воопшто“. Патем, пописот на разликите во карактеристиките на работата и на барањата што овие програми имаат тенденција да ги земат предвид обично е пообемен од разликите наведени во марксистичките дискусии за проблемот со редуцирањето на квалификуваниот труд.[40]“
Дури и ако Нозик беше во право дека сè уште не ги поседуваме алатките потребни за теоретски да го реконструираме редуцирањето на квалификуваниот труд, фактот што ова редуцирање е направено во пракса покажува дека ова не е доволна причина за отфрлање на ТТВ. Без разлика која опција ќе се земе, приговорот на Нозик ја губи својата сила.
Контра-примери. Нозик потоа едноставно набројува голем број „стандардни контра-примери“ на ТТВ, оправдувајќи ја својата одлука да не ги испитува дополнително со образложение дека тоа би било „досадно“ (стр. 258). Еден од наводните контра-примери, „разликата што ја прави квалификуваниот труд“, само го повторува аргументот што беше дискутиран веднаш погоре. Вториот, „промени предизвикани од флуктуации во понудата и побарувачката“, ќе се дискутира заедно со концептот „општествено потребно работно време“ подолу. Третиот наводен контра-пример „разлики во вредноста помеѓу идентични предмети на различни места“ може целосно да се отфрли, бидејќи е само посебен случај на флуктуации во понудата и побарувачката.
Ова го остава следново: „Пронајдени природни предмети (вреднувани над трудот потребен за да се добијат); ретки стоки (писма од Наполеон) кои не можат да се репродуцираат во неограничени количини; ... стари предмети чие производство бара многу време да помине (стари вина ).“ Сите овие ситуации, се разбира, се и случаи на флуктуации во понудата и побарувачката. Но, може да се истакне уште еден аргумент. Во сите економски системи има примери на стоки како што се споменатите кои се високо вреднувани. Значи, за да се направат примери како што се овие централни за нечија теоретска рамка е да се нема концептуални алатки кои се потребни за да се разликуваат племенските, ропските, феудалните, социјалистичките и другите економски системи од капиталистичкиот поредок. Ниту пронајдените природни предмети, ниту ретките стоки, како што се писмата од познати луѓе, не се резултат на капиталистичкото стоковно производство. И додека старите предмети можат да бидат такви стоки, тие очигледно не се централни за логиката на индустрискиот капитализам[41]. Затоа, овие контра-примери не противречат на логиката на производството во индустрискиот капитализам. Теоријата како онаа на Маркс, која тврди дека е историски специфична, чија цел е таа внатрешна логика, е целосно оправдана да се одвои од нив. Бидејќи целата научна активност се одвива со одвојување од појави кои не се релевантни за предметот што се истражува.
Некој кој не е убеден од овој одговор може да го испроба следниот мисловен експеримент. Претпоставете за момент дека сите пронајдени природни предмети кои се вреднуваат (на пример скулптури што се продаваат во продавници a се направени од дрво исфрлено на плажите или покрај бреговите на реките, ретки стоки како писма од Наполеон и стари предмети како скапи вина) исчезнале преку ноќ. Што би имале? Оние кои ги купиле овие стоки би можеле доволно лесно да најдат пристап до други сфери за да ја искористат својата куповна моќ; оние малкумина кои се занимаваат со откривање и размена на такви стоки би морале да најдат друго занимање. И тоа е сè. Но, сега да претпоставиме дека сите стоки произведени за размена од капиталистичките индустрии исчезнале преку ноќ. Индустриските капиталисти кои ги купиле средствата за производство неопходни за производство на тие стоки ќе банкротираат, заедно со оние кои инвестирале во нивните фирми. На работниците во тие индустрии повеќе нема да им се исплаќаат плати. Наскоро би бил погоден услужниот сектор на стопанството и државата, и немајќи значителен извор на приходи, истиот би пропаднал. Целиот капиталистички начин на производство би бил неповратно уништен. Зарем не може да се заклучи дека внатрешната логика на капиталистичкото индустриско производство мора да се испита доколку некој сака да го сфати овој начин на производство? И ако е така, зарем не е дозволено да се одвоиме од оние појави кои никако не ја објаснуваат таа внатрешна логика?
Според тоа, најгласниот приговор на Нозик не е поврзан со овие контра-примери, туку со тврдењето дека ТТВ не успева да ја објасни внатрешната логика на стоковното производство во индустрискиот капитализам. Сега, мора да се свртиме кон овој последен приговор.
Општествено потребно работно време. Ниту еден марксист не би рекол дека фирмата која инвестира 1000 часа работно време за да произведе векна леб, прави производ со 1000 пати поголема вредност од лебот на кој му треба еден час за да се произведе. И така, „општествено потребното работно време“, а не „работното време“ без квалификација, е вистинското мерило за вредноста на стоките според Маркс. Нозик ја испитува оваа категорија на „општествено потребно работно време“ и доаѓа до заклучок дека во срцето на размислувањето на Маркс постои внатрешна некохерентност.
На почетокот може да изгледа како да единствената мерка за општествено потребното работно време е состојбата на технологијата и индустриската организација што преовладуваат во општеството во дадениот момент. Фирма која користи застарена технологија во неефикасна организација бара повеќе работно време отколку што е општествено потребно за производство на дадена количина на стоки. Меѓутоа, само ова не е доволно за да се одреди колкаво работно време е општествено потребно. Мора да се земе предвид и состојбата на пазарот. Нозик го цитира следниот пасус каде самиот Маркс го признава тоа:
„Најпосле, да земеме дека секое парче платно на пазарот го содржи во себеси само општествено потребното работно време. Покрај сета тоа вкупниот збир на овие парчиња може да содржи прекумерно потрошено работно време. Ако стомакот на пазарот не може да го апсорбира целото количество платно по нормални цени од 2 шилинга аршинот, тогаш тоа е доказ дека е потрошено во форма на ткаењето на платното преголем дел од целокупното општествено работно време. Дејството е исто и кога би потрошил секој одделен ткајач на неговиот индивидуален производ повеќе работно време одошто е општествено потребно.“[42]
Марксистичката позиција е дека нивото на вредност, мерено со работно време, логично е пред нивото на размена на пазарот со неговите флуктуации во понудата и побарувачката. Нивото на вредност и работното време се објаснувањата, суштината, нивото на длабочина, принципот, одлучувачкиот фактор, додека пазарните феномени се explanandum, површинското ниво на обичните појави, принципиелните, определените[43]. Но, во горниот пасус се чини дека се вели дека нивото на вредност е логички последователно на она што наводно требало да се изведе од него, при што пазарот одредува што важи за општествено потребно работно време.
ТТВ е предмет на интензивна дебата со децении дури и во марксистичките кругови. Има марксисти кои веруваат дека оваа теорија може да се отфрли без да се влијае на основната сила на марксистичката теорија[44]. Има и други марксисти кои сметаат дека ТТВ не може да се напушти без да се напушти самиот марксизам[45]. Oвде нема да се направи обид да се предложи дефинитивен суд за статусот на ТТВ. Наместо тоа, аргументот ќе биде сличен на горенаведениот одговор на анализата на Нозик за ТТВ: критиката на Нозик е тотално неубедлива. Каков и да е крајниот статус на ТТВ, самиот Нозик не дава соодветни аргументи за нејзино отфрлање.
Секој одговор на приговорот на Нозик мора да се заснова во поглед на дијалектичкиот метод на Маркс. Ќе се аргументира дека приговорот се заснова на неуспехот да се сфати овој метод. Многу едноставно кажано, овој метод е прво „аналитички“, а потоа „синтетички“. Почетната точка, „појдовната точка во реалноста“[46] е конкретната реалност каква што веднаш се прикажува во искуството. Во ова непосредно искуство на реалноста ние го имаме она што Маркс го нарекува „хаотични претстави на целината“. Сега, „конкретното е конкретно затоа што е спој на многу дефиниции, а со тоа и единство на различностите.“ Оттука, за да се сфати оваа реалност, мора да се сфатат овие дефиниции во нивното единство. Во почетната, аналитичка фаза на дијалектиката, Маркс ги подлежи „хаотични претстави на целината“ на анализа со цел да ги открие нивните наједноставни, најелементарни аспекти: „Би дошол до сè поедноставни термини преку аналитички метод со потесна дефиниција; од замисленaта конкретност до сè поситни апстракции, додека не стигнам до наједноставните дефиниции.“ Откако ќе се постигнат „наједноставните дефиниции“, започнува синтетичката фаза на дијалектиката. Сега, почнувајќи од „наједноставните дефиниции“, постепено се подредуваат поодредени (по„конкретни“) концепти во низа. На крајот на овој процес на реконструкција на искуството повторно се достигнува „целината“, но повеќе не како „хаотични претстави“. Наместо тоа, сега таа се сфаќа „како богат тоталитет од многу дефиниции и односи“. Маркс ги споредува аналитичките и синтетичките фази на дијалектиката на следниов начин: „На тој прв начин, целосната претстава беше растворена во апстрактна дефиниција; на вториот начин, апстрактните дефиниции водат кон репродукција на конкретното преку мислата.“ Следно, можеме да прашаме како Маркс го користи овој метод во својата теорија.
Капиталистичкиот начин на производство е реалност чие почетно искуство е само „хаотична претстава на целината“. Резултатот на Марксовата дијалектичка реконструкција во неговата аналитичка фаза е тврдењето дека „стоката“ со својата „употребна вредност“ и „разменска вредност“, заедно со „конкретниот“ и „апстрактниот“ труд кои се основа за употребната вредност и разменската вредност, соодветно, се „наједноставните дефиниции“ на капиталистичкиот начин на производство. Откако овие категории се објаснети во првиот том на Капиталот, започнува синтетичката фаза на дијалектиката. На пример, во вториот том на Капиталот се воведени поимите за различните гранки на производството и циркулацијата на вредноста помеѓу нив. Ова е поконкретно ниво на истражување од она што е дискутирано во првиот том со тоа што додава концептуални дефиниции кои не биле разгледани претходно. Слично, третиот том на Капиталот е на уште поконкретно ниво во тоа што дефинициите како што се „понуда и побарувачка“, „конкуренција“, „цена“, „пазар“ и други, сега се воведени и го надминуваат она што е разгледувано во претходните два тома. Според тоа, нема ништо контрадикторно или парадоксално во тоа што Маркс тврди дека „работното време“ е логично пред поконкретната категорија, „пазарот“, и дека објаснувањето на првата категорија на крајот води кон неопходноста од разгледување на втората категорија. Како една од „наједноставните дефиниции“, категоријата „работно време“ по дефиниција не е способна да ја објасни целосната реалност на капиталистичкиот начин на производство. Во методот на Маркс е вградено дека на неа мора да се додадат поконкретни дефиниции како „пазарот“.
Горенаведеното, се разбира, не е одговор на приговорот на Нозик. Бидејќи нашето објаснување на Марксовиот метод подразбира дека тој може да го разгледува „работното време“ одвоено од „пазарот“. Сепак, во пасусот што Нозик го цитира, Маркс го воведува пазарот токму со цел да го дефинира поимот (општествено потребното) работно време. Зарем потребата да се воведат разгледувања на пазарот овде во првиот том на Капиталот не ја открива некохерентноста на позицијата на Маркс?
Не, оваа потреба не открива таква некохерентност. Поентата што треба да се сфати звучи само парадоксално: Маркс го воведува „пазарот“ во првиот том токму со цел да се одвои од него. За да го разбереме ова, мораме да го разликуваме производството на економска вредност од неговата реализација/дистрибуција. Тоа е апстрактното работно време, тврди Маркс, кое ја отелотворува економската вредност во стоките. Но, флуктуациите на пазарот одредуваат како вредноста се реализира и дистрибуира. Фирмите кои произведуваат стоки со висока побарувачка во однос на понудата немаат потешкотии да ја реализираат произведената вредност на пазарот. Всушност, тие ќе можат да ги продаваат своите производи за цена повисока од вредноста што е отелотворена во нив. Фирмите кои не се толку фаворизирани, од друга страна, се принудени да продаваат стоки по пониска цена од нивната вредност. Од вкупната вредност произведена во економијата, дел се распределува кај првите фирми на сметка на вторите. Само во случај кога понудата и побарувачката се во рамнотежа, фирмата ќе може да ја реализира точно произведената вредност, ни повеќе ни помалку[47]. Само во овој случај работното време вложено во производството може да биде целото општествено потребно работно време, ни повеќе ни помалку. Фирмите кои можат да ги продаваат своите стоки за повисока цена од нивната вредност вложиле помалку работно време отколку што е општествено потребно, додека фирмите кои мораат да ги продаваат своите стоки за пониска цена од нивната вредност вложиле повеќе работно време отколку што е општествено потребно.
Јасно е дека целосно и конкретно објаснување на капиталистичкиот начин на производство мора да вклучува разгледување на механизмите на реализација и дистрибуција. Но, од перспективата на Маркс, исто толку е јасно дека реализацијата и дистрибуцијата на вредноста логично претпоставува производство на вредност. Затоа, Маркс го посветува првиот том на Капиталот на дискусија за производството на вредноста, независно од флуктуациите на пазарот и ефектот на таквите флуктуации врз реализацијата и дистрибуцијата на вредноста, разгледувајќи ги овие појави во третиот том. Токму за да се одвои од овие флуктуации, Маркс, претпоставувајќи дека сè друго е непроменето, аргументира дека работното време вложено во производството е општествено потребно работно време. Нозик само го наведува очигледното кога истакнува дека овој поим не може да се поправи без да се повикаме на пазарот. Но, тој го промашува очигледното кога не успева да препознае дека оваа претпоставка е направена токму со цел да се разгледа производството на вредноста одвоено од разгледувањата на пазарот кој влијае на реализацијата и дистрибуцијата на вредноста.
Можеби постојат аргументи кои би претставувале силен аргумент против разгледувањето на производството на вредност пред нејзината реализација и дистрибуција. Можеби постојат аргументи кои би претставувале силна причина против разгледувањето на апстрактното работно време како клуч за производството на вредност. Но, овде, како и на друго место, Нозик не е ни приближно во право.[48]
Тони Смит
Катедра за филозофија
државен Универзитет во Ајова
Фусноти
[*] Ентони Смит (роден 1951 година) е американски филозоф и почесен професор по филозофија на Државниот универзитет во Ајова. Негови сфери на истражување се социјална и политичка филозофија; марксистичка социјална теорија; филозофија на технологијата; Хегел; Хабермас; Критичка теорија. Тој е познат по неговите книги за капитализмот, Хегел и Маркс како The Logic of Marx’s Capital: Replies to Hegelian Criticisms (1990) и Technology and Capital in the Age of Lean Production: A Marxian Critique of the “New Economy”(2000). (Заб. на прев.)
[1] New York; Basic Books, 1974. Сите референци на страници во текстот се за ова дело.
[2] Во „Критика на Готската програма“ Маркс се залага за општество во кое се одбиваат од вкупниот општествен производ средства за продуктивни инвестиции (за замена, проширување и осигурување на средствата за производство) и за социјална потрошувачка (трошоци за администрација, училишта, здравствени услуги и така натаму, и средства за неспособните за работа) пред средствата за потрошувачка да бидат поделени меѓу поединечните производители. Како што забележува Маркс: „Иако она што производителот го губи како приватно лице, го добива директно или индиректно како член на општеството.“ The Marx-Engels Reader, ed. by Robert Tucker (New York, Norton, 1978), pp. 528-29.
[3] Како историско тврдење ова е бесмислица. Класичната дискусија за директната принуда зад првобитната акумулација на капитал останува делот за примитивната акумулација во Марксовиот Капитал (том прв, дел VIII).
[4] Во Karl Marx's Theory of History од Алан Џералд Коен (Princeton: Princeton U. Press, 1978), се прави разлика на „овластувања“ и „права“ што е еквивалентно на нашата дистинкција на „контрола“ и „законска сопственост“. Види Коен, стр. 219.
[5] Национализацијата на глобалната инвестициска банка и брокерска фирма „Bear Stearns“ во 2008 год. покажа дека владата дури не интервенира во поддршка на приватни интереси, туку таа интервенира во поддршка на самиот систем. Таквото целосно отуѓување на еден економски систем од човечките интереси е јасен знак дека тој треба да исчезне и да отстапи пред еден повисок општествен поредок. „Модерната држава, каков и да е нејзиниот облик, во суштина е капиталистичка машина, држава на капиталистите, идеален колективен капиталист. Колку повеќе производствени сили таа презема во своја сопственост, толку повеќе станува вистински колективен капиталист, толку повеќе државјани експлоатира. Работниците остануваат наемни работници“, пишува Фридрих Енгелс во Анти-Диринг. (Заб. на прев.)
[6] Самото подобрување на платите под никакви околности не мора да вклучува помалку експлоататорска ситуација, како што се чини дека претпоставува случајот на Нозик. Ако платите се зголемуваат, но со стапка помала од зголемувањето на продуктивноста на трудот, експлоатацијата всушност се зголемува. Мисловната конструкција на Нозик едноставно испушта премногу суштински детали за да биде од помош во објаснувањето на категоријата „експлоатација“.
[7] Види Selections from the Prison Notebooks of Antonio Gramsci (New York: International, 1971) passim.
[8] „Сите членови на општеството, кои не фигурираат непосредно во препроизводството, со труд или без него, можат својот дел од годишното стоковно производство – значи нивните средства за потрошувачка – во прва рака да ги добијат само од рацете на класите, на кои производот им иде од прва рака – од производните работници, индустриските капиталисти и земјосопствениците. До колку се нивните доходи материјално изведени од наемнината (на производните работници), од профитот и земјишната рента, и поради тоа се појавуваат спроти оние оригиналните како изведени. Сепак, од друга страна, оние што ги примаат овие доходи изведени во оваа смисла, ги примаат со својата општествена функција како крал, поп, професор, проститутка, наемен војник итн., и тие можат, значи, своите функции да ги сметаат како оригинален извор на своите доходи… Овие момци се појавуваат како купувачи спроти индустрискиот капиталист, и до толку како посребрувачи на неговата стока; и тие во соодветен размер ги фрлаат ,,парите“ во циркулацијата, а индустрискиот капиталист ги добива од нив. При што постојано се заборава, од кој извор тие првобитно ги добиле и постојано пак сè одново ги добиваат.“ (Карл Маркс, Капиталот, том 2, 1885 год.) (Заб. на прев.)
[09] „Вкупниот број на лица (вбројувајќи го и управниот персонал) вработени во фабриките на Обединетото Кралство изнесувал само 775 534, додека бројот на женската послуга само во Англија изнесувал 1 000 000. Прекрасно уредување во кое фабричката девојка мора 12 часови да се поти во фабриката, да би господарот на фабриката можел со делот на нејзиниот неплатен труд да ја прими во негова лична служба нејзината сестра како слугинка, брат ѝ како слуга, а нејзиниот роднина во војска или полиција.“ (Види Маркс-Енгелс, Дела, том 24, стр. 137) Во Хонг Конг има само 100 000 фабрички работници и 300 000 градежни работници наспроти 800 000 во финансискиот сектор, еден милион во разни видови на трговска размена и над еден милион во јавна администрација. Ова е економија што во основа живее од вишокот произведен на кинеското копно.“ (Пол Кокшот) Статистиката на Кокшот за големината на работничката класа во Хонг Конг наспроти големината на непродуктивниот сектор го потврди она што Маркс го кажа пред повеќе од 150 години! (Заб. на прев.)
[10] Тогаш, како е можно во оние земји во кои овие групи се најсилните работници да добиваат повисоки плати отколку на друго место? Барем дел од одговорот лежи во фактот дека овие земји се водечки империјалистички сили. Со користење на својата воена и економска моќ да манипулираат поволни услови за размена, овие земји беа во можност да ги „поткупат“ сопствените работнички класи по цена на огромна беда во земјите од Третиот свет. Види Accumulation on a World Scale од Самир Амин (New York: Monthly Review, 1974). Ставот дека домашен класен компромис може да се купи само со империјалистичка надворешна политика не е ексклузивен за марксистите. Поискрените бранители на капитализмот исто така го признаваат тоа, на пример, Макс Вебер. Види Max Weber and the Theory of Modern Politics од David Beetham (London: Allen & Unwin, 1974).
[11] Голем број од овие студии се разгледани во Participation and Democratic Theory (New York: Cambridge University Press, 1970) од Carole Pateman. Види исто така Carnoy and Shearer, Economic Democracy (N.Y.: M.E. Sharpe, 1980), Chapter 4, "Democratizing the Work Place;" Seymour Melman, "Industrial Efficiency Under Management vs. Cooperative Decision-Making," Review of Radical Political Economics (Spring, 1970); и анкетата "Productivity and Worker Participation" (Ann Arbor: Institute for Social Research, U. of Michigan, 1977).
[12] На пример, Business Week, May 11, 1981, "The New Industrial Relations," pp. 84 ff.
[13] Фуснота 21 од глава 11 Кооперација од том 1 на Капиталот вака гласи: „Весникот на англиските филистри „Spectator“, известува на 3 јуни 1866 по воведувањето на еден вид ортаклак меѓу капиталист и работник во компанија за производство на жица во Манчестер: прв резултат беше брзото смалување во растурањето материјал, зашто работниците не можеа да увидат зошто би имале тие повеќе да ја растураат својата сопственост отколку другите претприемачи својата; а растурањето на материјалот, покрај надворешните незгоди, е извор за најтешки загуби во фабрикацијата“. Истиот весник го открива како основен недостаток на кооперативниот експеримент во Рочдел. „Тие покажаа дека работничките асоцијации можат успешно да раководат дуќани, фабрики и скоро сите форми во индустријата, а освен тоа вонредно им ја поправиле положбата на самите тие луѓе, но! но!, тогаш тие не оставиле ниедно видно празно место што може да го заземе капиталистот“. Quelle horreur!“. (Заб. на прев.)
[14] Види Pateman, Participation and Democratic Theory, pp. 52-3.
[15] Некој директор од Волво признал дека една силна социјална држава на благосостојба, како Шведска, помага финансиски да се подобри животот – нешто што ниските приходни даноци на приход не го можат. Кога бил прашан: „Зошто не ја напуштите Шведска? Се разбира, вие би плаќале многу пониски даноци и веројатно исто така би имале повисока плата во САД“, тој одговорил: „Да, се разбира, јас би имал многу повеќе пари. Но, исто така скоро никогаш не би си доаѓал дома пред 7 часот и се разбира не би имал одмори како што секој овде има право на тоа... и знаете што друго, би морал да трошам многу повеќе пари на осигурување, на колеџ за моите деца и за патување назад до дома кај моето семејство. На крајот, не сум навистина сигурен дека би стоел подобро финансиски“. Види Steinmo, Sven. 2001. "Bucking the Trend? The Welfare State and Global Economy: The Swedish Case Up Close." University of Colorado, December 18. (Заб. на прев.)
[16] „Една пазарно-„социјалистичка“ економија би имала исто толку нееднаква дистрибуција на парите. Постои исто така Гибс-Болцманов закон што би владеел. Мал број на луѓе или задруги би завршиле со многу пари, и многу такви луѓе или задруги би завршиле погодени од сиромаштија. Од ова капитализмот би бил регенериран.“ (Види Paul Cockshott, How physics is validating the labour theory of value, Junge Welt, 2008) „Работниците во пазарно-„социјалистичкото“ општество сè уште би морале да ги извршуваат своите акции според општествениот просек. Задругите кои работат под општествено потребното работно време (ОПРВ) би присвојувале вредност во размената. Задругите би се натпреварувале да ја модернизираат својата опрема како би го намалиле ОПРВ. А како задругите би ги добиле парите за да инвестираат во подобра опрема која штеди труд? Тие би морале да се експлоатираат себе. Односно, колку повеќе пари работниците сакаат да реинвестираат во тоа да го направат својот труд поконкурентен, толку помалку тие можат да се платат себе. Не само што работниците би биле дисциплинирани од ОПРВ, тие исто така би биле дисциплинирани и од потребата да акумулираат вишок на вредност за да би останале конкурентни. Што се случува со работниците во претпријатијата излезени од бизнисот поради централизацијата на индустриите? Каде тие го добиваат капиталот за да отворат нови претпријатија? Дали тие мораат да го продаваат својот труд на пазарот? Производството на вишок на вредност заради истото, лутата конкуренција за екстра профитите, дисциплинирањето на процесот на труд под ќефот на безличните пазарни сили… звучи познато?“ (Види Brendan M. Cooney, Law of Value 6: Socially Necessary Labor Time, Kapitalism101) (Заб. на прев.)
[17] Нозик, сепак, не може да се воздржи да сугерира дека тоа води до бесконечен регрес, бидејќи тоа бара одредени претприемачки вештини за да се препознаат оние со претприемачки вештини. Овој регрес веројатно може да се избегне само со тоа што претприемачите ќе ги натераат работниците да работат наместо обратно. Нозик би направил добро ако ја препрочита книгата III, поглавје 11 од Политиката на Аристотел. Аристотел таму аргументира дека, како што не мора да се биде готвач за да се процени квалитетот на вечерата, така и самите граѓани не треба да ги поседуваат техничките вештини на администраторите за да го проценат квалитетот на администрацијата. Слично, работничките совети би можеле да делегираат овластувања без да се вовлечат во бесконечниот регрес што го опишува Нозик.
[18] Кога Ford Motor Company се обидува да ги намали трошоците и да направи премин од внатрешно согорување на електрични возила тоа го прави на начин спротивен на она што го сугерира Нозик: Работниците во Ford Motor Company не само што ги презедоа ризиците од потфатот со губење на своите плати, туку и со губење на своите работни места. Така една статија од New York Times од 9 ноември 1979 год. нè известува дека „Компанијата Форд Моторс и Корпорацијата Џенерал Моторс денеска отпуштија 30 000 фабрички работници, со што отпуштањата во индустријата достигнаа 120 000. ... Во Џенерал Моторс, Ф. Џејмс Мекдоналд, извршен претседател задолжен за производство на автомобили и камиони во Северна Америка, рече дека намалувањата на производството и отпуштањата се направени за да се „врамнотежат возилата од моделот на Џенерал Моторс 1980 со моменталната побарувачка на пазарот“. ... Распространетите отпуштања ја рефлектираат неспособноста на автомобилската индустрија да ги исчисти своите залихи на возила со помалку штедливост од 1979 година, иако моделската 1980 година се приближува на вториот месец.“ (Заб. на прев.)
[19] Democracy for the Few, од Michael Parenti (N. Y.: St. Martin's Press., 1980) p. 111. Види исто така Work is Dangerous to Your Health (N.Y.: Pantheon, 1973) од Stellman and Daum и Death on the Job (N.Y.: Monthly Review, 1978) од D. Berman.
[20] Употребата на категоријата „ризик“ од страна на Нозик е ограничена на ризиците со кои се соочуваат инвеститорите во нови потфати, односно на можноста за загуба на пари. Така, физичките и психичките проблеми на кои подлежи работничката класа се априори исклучени. Ова само по себе би било доволно за да се открие идеолошката природа на концептот на Нозик за „ризик“.
[21] Индустриска фабрика преместена од нејзините сопственици од една локација на друга за да ги избегне трудовите прописи на синдикатот или државните закони. (Заб. на прев.)
[22] За темелна дискусија на овие теми види Capital and Communities: The Causes and Consequences of Private Disinvestment од Bluestone and Harrison (New York: The Progressive Alliance, 1980).
[23] The North Will Rise Again: Pensions, Politics and Power in the 1980s, од Rifkin and Barber (Boston: Beacon Press, 1978), p. 91.
[24] Conflicts of Interest: Commercial Bank Trust Departments (N.Y.: Twentieth Century Fund, 1975), p.54, p. 29.
[25] Паметните пари се однесуваат на капиталот што го контролираат институционалните инвеститори, централните банки и другите финансиски институции или професионалци. (Заб. на прев.)
[26] "Capitalism and Socialism: Declining Returns," New York Review of Books, Feb. 17, 1977, pp. 35-39.
[27] „Делот 302 од Законот Тафт-Хартли (во врска со регулирањето на пензиските фондови) го постави првиот голем законодавен преседан за институционализирана контрола на пензискиот капитал од страна на приватната финансиска заедница. Прво, законот ја одзеде ексклузивната контрола на овие средства од рацете на синдикатите со тоа што бара претставниците на раководството да сочинуваат 50 проценти од одборот на доверители на заеднички администрирани пензиски планови. (За другите корпоративни планови што ги покриваат работниците во синдикатот, трудот воопшто немаше да има застапеност во одборот на доверители што управуваше со фондот.) Второ, со тоа што имплицираше дека средствата треба да се инвестираат исклучиво со идеја да се произведе максимален краткорочен поврат на инвестицијата за корисниците, Законот Тафт-Хартли ефективно ги редуцира начините на кои може да се користи пензискиот капитал, така што тој би бил во согласност со традиционалните цели на приватниот пазар на капитал. За бизнис заедницата, ова беше само пробивачкиот клинец. Законодавството што следеше во 1958 година (Законот за реформи на пензиите и социјалните бенефиции) и во 1974 година (Законот за обезбедување на приход од пензионирање на вработените – ERISA) дополнително ја зајакна нејзината контрола врз користењето на пензискиот капитал со дополнително рафинирање на условите за инвестирање за да се усогласат со потребите на системот на приватен капитал.“ Rifkin & Barber, The North Will Rise Again, стр. 101-2.
[28] Види ја статијата "Political Authority and Class Structure: An Analysis of Late Capitalism" од Claus Offe за теоретска дискусија околу функцијата што ја вршат таквите уреди за филтрирање. (International Journal of Sociology, 2 (1972): 73-108.)
[29] Rifkin & Barber, The North Will Rise Again, pp. 91-92. Во кризни периоди, се разбира, станува сè потешко таквите заговори/случајности на молчење да останат ефективни. Сè повеќе синдикати сфаќаат дека нешто е длабоко погрешно кога пензиските фондови се користат за да се поддржат банкарските инвестиции или се инвестираат во фирми кои ги пренесуваат работните места од синдикализирани во несиндикализирани фабрики. Како што се зголемува свеста за ова, може да се очекува дека барањата за контрола на работниците врз пензиските фондови ќе се зголемат во наредните години, без оглед на идејата на Нозик за „стравот од ризици“ кај работниците.
[30] Земјите во кои е вкоренета бирократија и го диктира производството на начин кој го исклучува јавниот дискурс, истите не се сметаат за „марксистички“ во смисла во која терминот се користи овде, без разлика колку марксистички речник се користи за легитимирање на владеењето на таа бирократија. Критиката на бирократијата беше постојана во трудовите на Маркс од неговото рано отфрлање на Хегеловата теорија за државната служба до подоцнежните дела како „Граѓанската војна во Франција“ во кои тој предложи суштински мерки за да се обезбеди јавна контрола на државните службеници (на пример, директен избор на администратори, исплата на просечни работнички плати за функционерите, нивна подложеност на отповикување). На тема „демократска дискусија“ види ги написите на Jurgen Habermas, на пример, "Towards a Theory of Communicative Competence" во Inquiry, 13 (1970): 360-75. За предлози за тоа како може да изгледа еден институционален систем што го отелотворува овој принцип, види Carnoy & Shearer's Economic Democracy (White Plains, N.Y.: M. E. Sharpe, 1980) и "A Proposal for a Democratic Market Economy" од Leland Stauber, Journal of Comparative Economics, 1 (1977): 235-58.
[31] Кокшот-Котреловиот модел на врамнотежувачки цени на пазарот сугериран во нивната книга Кон нов социјализам (1993) поправа многу работи за кои советската економија била критикувана – на пр. „хиперпродукција на некои добра и недоволно производство на други“. Сите производи се означени со нивната трудова содржина. Но, вистинските цени се цените за врамнотежување на пазарот, одн. побарувачката и понудата, а оние производи што се продаваат по цени над нивната трудова содржина треба да бидат произведени повеќе. „Општеството мора однапред да пресмета колку труд, средства за производство и средства за живот може да примени без никаква штета на оние производни гранки, кои, на пример, како градба на железница, за долго време, за една година и повеќе, не даваат ни средства за производство ни средства за живот, ниту каков било полезен ефект, а сепак од вкупниот годишен производ одземаат труд, средства за производство и средства за живот.“ (Карл Маркс, Капиталот, Том 2. Скопје: Мисла, 1975, стр. 278.) (Заб. на прев.)
[32] Само некој тотално неук за видот на општеството што го застапува Маркс (види фуснота 3 погоре) може да сугерира како што тоа го прави Нозик дека во социјализмот „некои вредни работници [нема да бидат платени] речиси воопшто“ (стр. 261). На стр. 256, Нозик ненамерно спомнува дека во социјализмот може да биде случај да „сите ги споделуваат ризиците“. Но, тој не се ни обидува да ги земе предвид придобивките од еден таков систем.
[33] Во овој момент, Нозик преминува од суптилно во грубо апологетство. Не е „побарувачката“ сама по себе, туку „ефективната побарувачка“ која е важна во моделот на гранична корисност; не се задоволуваат „желбите“ само по себе, туку желбите кои имаат куповна моќ зад себе. Оние желби кои немаат доволна куповна моќ да ги поддржи не само што не ја одредуваат вредноста на средствата за производство во шемата за гранична корисност; тие се целосно игнорирани од тој систем.
[34] The Theory of Capitalist Development (New York: Monthly Review Press, 1956).
[35] Напротив, Ван Гог е општо познат како вешт со образложение дека може да слика побрзо од другите уметници. Во една деценија напорна работа, нагло прекината поради неговото самоубиство, Ван Гог создал повеќе од 2000 слики и цртежи. Неговата продуктивност ја надминува онаа на големите ренесансни и барокни уметници (вклучително и Рембрант) кои вработувале бројни студенти и асистенти. Во Арл од 1888 до 1889 година Ван Гог создал 200 слики, плус 200 цртежи и акварели – ново дело на секои 36 часа. Аргументот на Нозик дека Ван Гог е повреден сликар бидејќи неговите финални производи во слики се повредни исто така пропаѓа во вода бидејќи тој продал само една слика во својот живот. Не е тоа природната разлика што го оспособила Ван Гог да создаде подобар производ во слики, туку напорната работа, трудољубивоста. Како и со секоја вештина, без разлика дали тоа е играње тенис или свирење гитара, потребно е бескрајно вежбање за да се достигне врвно ниво. Покрај тоа, Ван Гог немал формална уметничка обука, со што инсистирањето од Нозик дека првиот метод на редуцирање изложен од Суизи – мерење на обуката во однос на бројот на часови поминати на обука – ја игнорира улогата што ја игра вештината на наставникот, исто така е неаргументирано. (Заб. на прев.)
[36] Види Henry Braverman. Labor and Monopoly Capital (New York: Monthly Review Press, 1974).
[37] Интересно е да се забележи дека самиот Маркс ја предвидел растечката важност на научниот и техничкиот труд: „До степенот до кој се развива големата индустрија, создавањето вистинско богатство станува помалку зависно од работното време и количината на применета работна сила, а повеќе од моќта на агентите кои се во движење за време на работното време, чија „моќна ефективност“ не стои во никаква врска со непосредното работно време што го прави нивното производство, туку напротив зависи од општата состојба на науката и напредокот на технологијата или примената на таа наука во производството.“ Grundrisse (New York: Vintage, 1973), pp. 704-5.
[38] Оваа позиција ја брани Јирген Хабермас. Види "Between Philosophy and Science: Marxism as Critique" во Theory and Practices (Boston: Beacon, 1973).
[39] Oдносот на бројот на вработени кои ја напуштаат компанијата по пат на отпуштање, или отказ за вкупниот број вработени на платниот список во тој период. (Заб. на прев.)
[40] Види Jacob Morris and Haskell Lewin, "The Skilled Labor Reduction Problem," Science and Society 37 (1973-74): 454-72.
[41] Виното е добро избран пример; под капиталистичкиот начин на производство постои систематска тенденција да се редуцира периодот на стареење на минимум, така што производството, а со тоа и профитот, може да се максимизираат. Со други зборови, колку повеќе се приближува виното да стане типична капиталистичка стока, толку повеќе ја губи токму онаа карактеристика што ја нагласува Нозик, факт што сугерира дека неговите примери немаат многу врска со логиката на капиталистичкото стоковно производство.
[42] Marx, Karl. Capital, Vol. 1 (New York: Modern Library, n.d.), p. 120. Капиталот, том I, гл. 3
[43] Одлични дискусии за логиката на Марксовиот Капитал се наоѓаат во Roman Rosdolsky's The Making of Marx's Capital (New York: Urizen, 1977) и Zur logischen Struktur des Kapital begriffs bei Karl Marx од Helmut Reichelt (Frankfurt a.M.: Europaische Verlagsanstalt, 1970).
[44] Марксистите под влијание на Piero Sraffa's The Production of Commodities by Means of Commodities (N.Y.: Cambridge Univ. Press, 1960), го заземаат овој став.
[45] На пример, книгите од Rosdolsky and Reichelt, цитирани во фуснота 44.
[46] Marx, Karl, Grundrisse (New York: Vintage, 1973), p. 101. Сите следни пасуси се преземени од делот од воведот на Маркс со наслов „Методот на политичката економија“, стр. 100-101.
[47] Ова е неопходен и недоволен услов. За да стоките се продаваат по цена еквивалентна на нивната вредност, фирмата за која станува збор мора да има и општествено просечен органски состав на вредност.
[48] Би сакал да им се заблагодарам на Ед Ројс, Мерил Фингрут, Чарлс Хох, на моите колеги од катедрата за филозофија на државата Ајова и на уредниците на Social Theory and Practice за нивните бројни и корисни предлози. Благодарен сум и на National Endowment for the Humanities за поддршката додека го пишував овој труд.
Архива на Тони Смит |
Тематска архива за економија
марксистичка интернет архива