Првпат објавено: Racin, "Razvitak i značaj jedne nove književnosti". "Radnički tjednik: list za socijalna i ekonomska pitanja", god. I, br. 23, Zagreb, 25. Х. 1940, 5-6 str.
Извор: Кочо Рацин „Стихови и проза“, „Култура“, Скопје, 1966, 218-221 и 318 стр.
Техничка обработка: Здравко Савески
Онлајн верзија: април 2017
Во долгиот, мачен процес на формирање на свеста на народот од Повардарјето, современата народна книжевност е значајна културна појава и културна придобивка. Пишувана на јазик на кој тој народ најинтимно си мисли, најдлабоко ги чувствува и изразува своите вековни патила и најблагородните човечки стремежи, тесно поврзана со народниот живот и со неговите прогресивни струи, таа книжевност и не можеше да биде друго освен верен и жив одраз на сите тие патила, страдања и идеали народни, срце и свест и високо кренато знаме народно. Самиот процес на настанувањето на оваа книжевност покажува најдобро дека почетокот бил плодоносен — кога таа била инспирирана од потребите народни, кога го олицетворувала вековниот идеал народен и дека бил наполно залуден кога таа ја губела врската со народот.
Најновите постигања на повардарската книжевност, дури и оние најнезначителните, укажуваат, сепак, на два важни факта: 1) на неминовноста на појавата и понатомошниот развиток на оваа наша книжевност и 2) на единствениот правилен пат по кој може таа понатаму да се развива. Поетските творби на В. Марковски (збирката „Луња"), на пишувачот на овие редови („Бели мугри"), драмските творби на А. Пановиќ („Печалбари"), на Р. Крлевиќ („Парите се утепвачка"), потоа некои прозни и лирски обиди во списанието „Луч" (и покрај ненародната линија на тоа списание), а особено обидите на младинците околу скопскиот весник „Наша реч" предизвикаа жив интерес кај народот, којшто во нив го виде раѓањето на својата народна книжевност, а кај цел ред младинци се создаде жив интерес за нови обиди од таков вид. Тодор Павлов, еден од најдобрите напредни писатели — критичари на Балканот, во посебна студија за В. Марковски, не само што со воодушевеност ја поздрави појавата на оваа нова книжевност, туку се изрази и многу ласкаво за нејзините квалитети, посебно подвлекувајќи го нејзиното големо значење за формирањето на напредна народна свест. Следејќи го Горки, Павлов укажа тука на огромната улога на фолклорното книжевно наследство во развитокот на современиот, од повисок тип книжевен реализам, па и во творбите на В. Марковски виде една од залогите дека и новата книжевност на Повардарјето ќе биде реалистичка.
Од сето ова се гледа јасно дека најправилниот и единствено можен пат кон подем во развитокот на современата книжевност на Повардарјето е во цврстиот потпир врз неисцрпното јазично и изразно богатство на македонскиот фолклор и врз општествените погледи на напредниот општествен елемент. — Ова треба добро да се запамети, зашто тој пат претставува внатрешен закон на развитокот на оваа нова книжевност, и зашто одејќи само по тој пат, таа книжевност може да биде вистински народна.
Туку, природно, тоа не значи дека развитокот на современата книжевност на Повардарјето станува по ова отворен и сосем рамен. Напротив, токму на ваквото правилно поставување на работите му се противставуваат, логично, огромни и несовладливи пречки. Се разбира, тие пречки мораат да бидат надвиени, но мораат исто така да бидат и сериозно сфатени. Зашто и од тоа многу зависи дали оваа наша нова книжевност ќе тргне по навистина прав пат.
Објективните услови во кои денеска мора да работи и да живее современиот писател на Повардарјето особено се тешки, многу комплицирани и мачно совладливи. Тој мора да го издржи не само стократно тешкиот напор при изградувањето на една нова и напредна книжевност во околностите на една многу стеснета културна средина, на многу сиромашно или скоро никакво пишано книжевно наследство, опрен единствено врв својата фанатична волја и добронамерната помош од луѓето со напредни сфаќања, — туку мора да ја издржи и комбинираната навала од противникот, што си го присвојува правото на историска тапија врз срцето и свеста на народот од Повардарјето. Ќе се земе ли при ова предвид до која степен во таа навала се употребуваат, без какви и да се скрупули, сите можни средства, ќе стане јасно на колкави тешкотии и на какви искушенија е изложен еден македонски писател, којшто често живее во некаква зафрлена паланка, осамен, далеку од неопходната книжевна средина и нужните помагала при книжевната работа, и во колкава опасност е неговиот бескомпромисен став, без кој, се разбира, нема вистинска и народна книжевност. Бессилен да го запре неминовниот процес во развитокот на оваа нова книжевност (да се сетиме само за старската зла волја на еден Н. Byлиќ и дивниот му собрат Ј. Бадев), противникот демне секоја лична тешкотија, секоја слабост и пукнатина во личноста на еден писател и тогаш со сите сили настојува да го вовлече во своите мрежи, настојувајќи преку нето или да го попречи или пак да го сврти во своја полза формирањето на оваа нова книжевност.
Колку имаше вистински книжевни таленти што бедно свршија во тие стапици! Драстичниот пример на еден Цеко Стефановиќ, како и примерите на некои нему слични, коишто, поради своите слабости и условите, не можеа навреме да се противстават на таквите искушенија — најдобро покажува каде сè може да стигне писателот, кога ќе почне да соработува со „покровителите". Овој пример треба и за во иднина да им послужи како будна опомена на сите тамошни помлади писатели — на опасноста што ги заплашува оттаму, како и на оние што сакаат искрено да не појде по крив пат развитокот на оваа наша нова книжевност. [Во мрежата на едно вакво искушение западна неодамна и писателот на овие редови, и, иако несвесно, го доведе во прашање позивот на напреден народен писател. Но, за среќа, таквата негова постапка навреме беше забележана од побудните пријатели и осудена е како недостојна за еден напреден писател. Признавајќи ја јавно таа своја грешка, во која западна поради недоволна будност и недоволно чувство на одговорност на напреден писател, писателот смета за своја должност јавно да ја осуди својата постапка, истакнувајќи ја како пример и предупредување за другите.][1]
Но иако тешкотиите на патот на развитокот на современата книжевност на Повардарјето се многустрани и огромни, вистинските и доследни писатели народни мораат да ги надвијат, мораат достојно да го носат својот позив. Длабоко предани на народните идеали цврсто опрени врз своите вистински будни и единствени пријатели од најнапредниот дел на својот народ, со успех ќе можат да одговорат на својата задача. — Пред нив лежи огромна и светла перспектива и навистина честит и возвишен позив. Огромното и неисцрпно поетско богатство на Повардарјето — идејниот резултат од вековните патила, борби и идеали народни, ќе се намери, порано или подоцна, на своите вистински трудбеници, што ќе го подигнат на степен на модерна народна книжевност. Врз самопожртвуваните одделни луѓе паѓа голема историска чест, но и голема општествена одговорност, да го извршат чесно својот позив. Тие мораат безобѕирно да ги надвијат сите лични и други тешкотии, сите искушенија и сите лични кризи, за да го заслужат достојно вистинското име — народен писател на овој храбар и напатен народ. Делото што го започнаа Пејчиновиќ, Миладиновци и Жинзифов, скршнато еднаш од историските неминовности по друг пат, ќе ѝ се врати сега на својата матица и ќе најде свои достојни следбеници.[2]
Забелешки на транскриберот
[1] Во изданието на Рациновите трудови од 1966 година делот од текстот што е овде даден во средни загради не е даден во текстот на статијата, туку е вклучен во делот од книгата кој содржи белешки и коментари за Рациновите трудови.
[2] Четири броја подоцна по објавувањето на оваа статија, редакцијата на весникот, во бројот од 6 декември 1940 година, го објавила следново: „Како последица на обемноста на ракописите што ги примаме и поради невнимание, пред извесно време во нашиот весник е објавена статијата на Коста Рацин (подлисток). Сожалуваме што таа статија е објавена кај нас, бидејќи за луѓето каков што е Рацин нема место во редовите на честитите работници” (Iz Uredništva, Radnički Tjednik, god. I, br. 29, Zagreb, 6. XII. 1940, str. 3. Наведено според Иван Катарџиев, „Одлуката за бојкотот на Рацин и неговиот однос спрема неа“ во Томислав Тодоровски (ур.), „Прилози за животот и делото на Рацин“, „Наша книга“, Скопје, 1987, 163 стр.