Напишано: 1965
Извор: "Smisao i perspektive socijalizma", "Praxis", Zagreb, 1965.
Превод: Здравко Савески, од хрватски јазик
Техничка обработка: Здравко Савески
Онлајн верзија: јули 2006
Живееме во време кога веќе и децата насекаде во светот знаат по малку за социјализмот, а теоретичарите околу таа „тема“ напишаа цели ридишта книги и статии. Сепак, би било погрешно да се мисли дека прашањето за смислата и перспективите на социјализмот е „решено“ и според тоа неактуелно. Во времето кога дури и помеѓу социјалистите (или помеѓу оние што се декларираат како социјалисти) среќаваме десетици, па дури и стотици различни интерпретации на социјализмот, при што зад многу од тие интерпретации не стојат само одделни осамени мислители или групи мислители, туку и силни општествени групи, организации и институции, понекогаш дури и доминантни национални сили или цели држави (поради тоа понекогаш се зборува за „кинеска“, „југословенска“, „италијанска“, „кубанска“, „алжирска“, „индиска“, „бурманска“ итн. концепција на социјализмот), би било доста смешно кога некој би сметал дека прашањето за смислата на социјализмот е решено и неактуелно. Исто така, во времето кога не се јасни ниту сигурни перспективите на човештвото како човештво (зашто и самиот опстанок на човештвото дојде до знак прашање), би било наивно да се мисли дека перспективите на социјализмот се целосно јасни.
Тоа што важи за општото прашање за смислата и перспективите на социјализмот главно важи и за темата „Филозофијата и политиката во социјализмот“. Таа тема секако не е нова, зашто ја среќаваме, на пример, кај Маркс и уште порано кај Платон. Меѓутоа, тешко дека може да се каже дека е неактуелна, иако овде изгледа дека постои поголема согласност отколку кај општото прашање за смислата на социјализмот. Во голем дел од социјалистичките земји односот помеѓу политиката и филозофијата е многу сличен: филозофијата ја врши функцијата на слугинка на политиката. Дури и во оние социјалистички земји каде што не постои таков однос, има влијателни групи и поединци кои посакуваат таков однос и повремено се обидуваат да го воспостават. Според моето мислење, Карл Маркс никогаш не го замислувал така односот на филозофијата и политиката во социјализмот, па тоа би можело да ни биде поттик да се запрашаме: дали нешто не е во ред со Маркс или нешто не е во ред со односот помеѓу филозофијата и политиката во социјализмот и со социјализмот во кој е воспоставен опишаниот однос? На ова прашање може да му се пријде на различни начини. Да се обидеме да му пријдеме така што најпрво ќе се запрашаме што всушност е социјализмот.
Пред сè, треба да се потсети дека терминот „социјализам“ се применува на три различни подрачја. За социјализмот се зборува како за одреден општествен поредок, кој што би требало да настане или кој веќе настанува како негација на капитализмот. За социјализмот исто така се зборува како за одредено политичко движење што се залага за остварување на социјализмот како таков општествен поредок. Најпосле, за социјализмот се зборува како за теорија која ја втемелува можноста и ги покажува патиштата и средствата за остварување на социјализмот во првата од наведените две смисли. Во ова излагање ќе стане збор за социјализмот во првата смисла, во смисла на одреден општествен поредок. Меѓутоа, треба да се спомне дека она што важи за социјализмот како општествен поредок во голема мерка важи и за социјализмот како политичко движење и за социјализмот како теорија, зашто од тоа каков ќе биде односот помеѓу филозофијата и политиката во социјализмот како теорија и во социјализмот како движење зависи и тоа каков ќе биде тој однос во социјализмот како општествен поредок. Исто така, треба да се нагласи дека со одредувањето на подрачјето на примена на овој поим сè уште не е решено прашањето на неговата содржина, сè уште се можни различни интерпретации.
Во концепцијата на марксизмот, што ја канонизира Сталин и која сè уште е многу раширена во некои социјалистички земји, терминот „социјализам“ има сосема одредено значење. Тој ја означува првата фаза на комунизмот која доаѓа по т.н. период на диктатура на пролетаријатот, а пред т.н. повисока фаза на комунизмот. Според оваа поимно-терминолошка шема, значи, го имаме следниот редослед на општествените поредоци: капитализам, диктатура на пролетаријатот, пониска фаза на комунизмот (социјализам), повисока фаза на комунизам (вистинскиот комунизам). Според приврзаниците на оваа шема, периодот на диктатура на пролетаријатот во Советскиот Сојуз трае точно до донесувањето на Сталиновиот устав [во 1936], од Сталиновиот устав почнува периодот на пониската фаза на комунизмот, која се нарекува социјализам, а денес, по завршената изградба на социјализмот, се врши премин од социјализам кон комунизам.
Според моето мислење, оваа шема е дефектна поради повеќе причини. Пред да ги изнесам тие причини, сакам да истакнам дека таа сталинистичка шема не е произволна сталинистичка измислица, дека таа има свој корен кај Маркс. Како што е познато, Маркс во „Критиката на Готската програма“ зборува за две фази на комунизмот, само што не ги фиксира терминолошки како „социјализам“ и „комунизам“. Термините се дополнителен додаток. Во „Критиката на Готската програма“ Маркс исто така зборува за „период на револуционерна преобразба на првото во второто“ (на капиталистичкото општество во комунистичко), како за нешто што се разликува и од капитализмот и од комунизмот, како за нешто трето на кое „му одговара и политички преоден период“, при што „државата од тој период не може да биде ништо друго освен револуционерна диктатура на пролетаријатот.“[1]
Во врска со сфаќањето на преодниот период како период на диктатура на пролетаријатот, кој суштински се разликува и од капитализмот и од комунизмот, пред сè треба да се каже дека тоа е многу опасна теоретска концепција која може да се искористи и навистина беше користена во антисоцијалистички цели. Ако преодниот период не е ниту капитализам ниту социјализам, туку има некои свои посебни својства, кои суштински го разликуваат и од едниот и од другиот, тогаш е можно да се тврди: иако за развиеното капиталистичко општество е карактеристична политичката демократија и иако и социјалистичкиот, односно комунистичкиот, општествен поредок ќе биде демократски, преодниот период од капитализмот во социјализам, односно од буржоаска демократија кон социјалистичка, не мора да биде демократски, тоа може да биде и период на терор, насилство и нехуманост. Уште повеќе, некој може да тврди дека токму нехуманоста, неслободата и насилството е најдобар или единствен можен „дијалектички“ пат во социјализам, дека тоа се оние дијалектички средства кои водат кон својата спротивност - кон вистинската демократија, кон слободата и хуманоста на социјалистичкото општество. Се разбира, кога велиме дека такво нешто може да се тврди во рамките на теоријата за диктатура на пролетаријатот, тоа не значи дека тоа мора да се тврди, дека таквата интерпретација нужно произлегува од суштината на спомнатата теорија. Меѓутоа, не треба да се превиди дека тоа не е само една помеѓу многу можни интерпретации, туку токму онаа што сталинизмот не само со зборови, туку и со дела ја афирмираше. Ако Маркс можеше да предвиди ваква интерпретација на својата теорија за диктатурата на пролетаријатот како посебен преоден период, тој можеби никогаш не би ја поставил, дури ниту онака патем како што тоа го прави во „Критиката на Готската програма“, туку поконсеквентно би се држел до една своја друга теорија за преодниот период која ја исклучува спомнатата сталинистичка интерпретација. Тоа е теоријата според која преодниот период не е само период на диктатура на пролетаријатот, туку истовремено и период на комунизам и социјализам. За да допреме до разбирањето на оваа теорија, потребно е за момент да го оставиме на страна прашањето на преодниот период и повнимателно да ја разгледаме теоријата за двете фази на комунизмот.
Врз основа на она што го кажува Маркс во „Критиката на Готската програма“ за двете фази на комунизмот, може да се стекне впечаток дека тој ги разликува според владејачкиот принцип на распределбата, имено, според тоа што во првата фаза важи принципот на распределба според трудот, а во другата - принципот на распределба според потребите. Имено, во пониската фаза на комунизмот, според Маркс, „одделниот производител од општеството добива назад - по одбитоците - точно онолку колку што му дал“,[2] додека во повисоката фаза на комунизмот општеството може да напише на своето знаме: Секој според своите способности, секому според неговите потреби!“[3] Од Марксовиот текст произлегува дека општеството може да го прокламира принципот на распределба според потребите само тогаш кога ќе бидат исполнети одредени услови, имено, тогаш „кога ќе исчезне ропската потчинетост на поединецот на поделбата на трудот, а со неа и спротивноста помеѓу умствениот и физичкиот труд; кога трудот ќе стане не само средство за живот, туку и прва животна потреба; кога со сестраниот развиток на поединецот ќе пораснат и производните сили и кога сите извори на општественото богатство ќе потечат пообилно.“[4] Но ова истакнување на условите за остварување на принципот на распределба според трудот[5] не мора да го исклучува сфаќањето дека токму тој принцип е важна одлика на повисоката фаза на комунизмот. Како и самиот да почувствува дека не се изрази најсреќно и дека би можел погрешно да биде сфатен, Маркс затоа предупредува: „Независно од сето досега кажано, би било воопшто погрешно да се дига врева околу таканаречената распределба и да се става главниот нагласок врз неа. Секоја распределба на средствата за потрошувачка е само последица на распределбата на самите услови за производство. А распределбата на условите за производство зависи од самиот начин на производство... Вулгарниот социјализам (а од него еден дел од демократијата) од буржоаските економисти го наследи тоа распределбата да ја гледа и да ја третира како независна од начинот на производство и поради тоа да го прикажува социјализмот како тој главно да се врти околу распределбата.“[6] Така Маркс, откако самиот им пропиша значајна улога на разликите во распределбата при разликувањето на фазите на комунизмот, ги подложува на критика оние што сметаат дека социјализмот се врти околу распределбата и тврди дека тоа сфаќање е наследено од буржоаските економисти. Таквиот Марксов став е во склад со неговото општо сфаќање дека производството е поважно од распределбата и дека облиците на распределба зависат од облиците на производство.
Некој би можел да запраша дали „пониската“ и „повисоката“ фаза на комунизмот треба да се разликува според облиците на економско производство. Мислам дека и таквото сфаќање не би било во духот на Маркс. Според Марксовото мислење во една епоха од човечката историја, во епохата на отуѓено класно општество, човекот е навистина економско животно, севкупниот негов живот во крајна линија е одреден од сферата на економско производство. Во таа епоха е логично различните развојни фази во прв ред да се разликуваат според начинот на производство. Но она општество што треба да настане како негација на капитализмот според Маркс не е само негација на одреден економски поредок; тоа треба да биде и негација на дотогашниот однос помеѓу „сферите“, да го укине не само приматот на економската сфера, туку и воопшто расцепот на човекот на меѓусебно отуѓени сфери. Според тоа, критериум за разликување на фазите во тоа општество не може да биде разликата во начинот на економско производство - тој мора да биде многу покомплексен.
Ако одомаќинетата дистинкција помеѓу пониската и повисоката фаза на комунизмот ја набљудуваме од нејзината содржинска страна, гледаме дека таа не само кај сталинистите, туку и кај Маркс не е домислена и доведена до јасност. Нејаснотијата не е само во содржината, туку и во терминологијата. Маркс не зборува за тие две фази како за фаза на социјализам и фаза на комунизам. Овие термини вака се фиксирани дополнително. И покрај тоа, многу марксисти не само што сè уште ја прифаќаат горната дистинкција која фактички е Марксова (иако не се согласува со некои негови темелни сфаќања), туку и терминологијата која воопшто не е негова. Таа терминологија (како и која било друга) не е „невистинита“, но таа според моето мислење е неадекватна за разликување на главните фази на комунистичкото општество. Меѓутоа, иако сталинистичката концепција на социјализмот и комунизмот веќе беше остро критикувана, терминологијата која таа ја канонизира остана поштедена. Критикувано е сфаќањето дека социјализмот е изграден општествен поредок суштински различен од комунизмот, критикувано е и сфаќањето дека нехуманоста е дозволена во социјализмот како средство за постигнување на хуманост во комунизмот. Сепак, никој од критичарите, колку што тоа мене ми е познато, не го доведе до прашање ниту разликувањето на двете основни фази во развојот на комунистичкото општество ниту терминолошкото фиксирање на таа разлика со помош на терминот „социјализам“ (за „пониската“ фаза) и „комунизам“ (за „повисоката“ фаза).
Меѓутоа, Марксовите текстови даваат повеќе основа социјализмот да се гледа како повисока фаза во однос на комунизмот. Во прилог на таквата терминологија зборува и етимологијата на овие зборови. Комунизмот (според communis - заеднички) би требало да биде општество во кое средствата за производство се заеднички, а социјализмот (според socius - другар) општество во кое човекот на човек му е другар. А ова второто е нешто повисоко и потешко остварливо отколку она првото.
Дека Маркс навистина го сметаше социјализмот за „повисок“ од комунизмот, ќе покажам со помош на еден текст кои на сите им е познат и често се цитира, само што несоодветно се сфаќа, зашто Маркс сè уште се чита низ сталинистички очила. Значи, Маркс пишува: „Атеизмот како одрекување на таа неважност повеќе нема смисла, зашто атеизмот е негација на богот и преку таа негација го постулира постоењето на човекот; но на социјализмот како социјализам повеќе не му треба таков посредник; тој почнува од теоретско и практично сетилната човечка и природна свест како суштина. Тој е позитивната човекова самосвест, која повеќе не е посредувана од укинувањето на религијата, како што реалниот живот е позитивна човекова стварност која повеќе не е посредувано од укинувањето на приватната сопственост, од комунизмот.“[7] Како што гледаме, комунизмот за Маркс е она посредување со кое се укинува приватната сопственост, а реалниот живот е позитивната човекова стварност која не е посредувана од тоа укинување. Со други зборови, комунизмот е „пониска“ фаза, а реалниот живот „повисока“. На овој однос на „комунизмот“ и „реалниот живот“ аналоген му е односот помеѓу „атеизмот“ и „социјализмот“. Атеизмот е афирмација на постоењето на човекот преку негација на богот. Напротив, на социјализмот како социјализам не му треба посредник. Тој започнува од теоретската и практичната сетилна човекова и природна свест како суштина. Тој е позитивната човекова самосвест која не е посредувана од укинувањето на религијата. Според тоа, додека комунизмот со укинувањето на приватната сопственост е посредувано човечко општество, социјализмот е аспект на оној повисок облик на општество кој е непосредно човечки. Социјализмот не е тоа општество во целина, тоа е само еден аспект на „реалниот живот“, неговата самосвест. Се разбира, ако Маркс го сметаше комунизмот за „пониска“ фаза, а социјализмот - за еден аспект на „повисоката“ фаза (за нејзина самосвест), тоа не значи дека неговата терминологија и концепција (зашто сепак не станува збор само за терминологија!) мораме да ја прифатиме. Но не е ли денес повеќе од кога и да е порано од животна важност за човештвото да ја разликуваме општествената состојба во која е укината приватната сопственост (комунизмот) од хуманата човечка заедница во која човек на човек не му е волк, туку другар (социјализам или уште подобро хуманизам)?
Во дискусиите за социјализмот и за комунизмот често се поставува прашањето дали социјализмот или комунизмот е некоја конечна цел, завршеток на човечката историја, а марксистите и марксолозите унисоно од висина одговараат дека тоа - се разбира дека не е. Кога неинформираните понатаму прашуваат што ќе биде во тој случај по комунизмот, тогаш снисходливо се објаснува дека тоа е схоластично прашање кое оди премногу далеку во иднината. Сигурно е дека комунизмот нема вечно да трае и дека после тоа ќе се случи нешто, но што ќе биде тоа не знаеме ниту можеме да знаеме. А ако некој „схоластичар“ предупреди дека Маркс сепак понекогаш зборува за комунизмот како за „решена загатка на историјата“, па побара да му се разјасни во каков се однос таквите изјави наспроти тврдењата како што се оние дека „комунизмот како таков не е цел на човечкиот развиток“, туку само „нужен облик и енергичен принцип на најблиската иднина“, тогаш супериорно му се одговара дека тоа е „дијалектика“. Меѓутоа, ако повнимателно ги погледнеме Марксовите текстови, ќе видиме дека „дијалектиката“ во смисла на истовремено тврдење на контрадикторни тези му е туѓа нему. Исто така ќе откриеме дека на „схоластичното“ прашање, што ќе се случи по комунизмот, Маркс без кружење и јасно одговара. Имено, тој кажува: „Како што атеизмот како укинување на богот е настанување на теоретскиот хуманизам, така и комунизмот како укинување на приватната сопственост е присвојување на реалниот човечки живот како негова сопственост, е настанување на практичниот хуманизам; со други зборови, атеизмот со помош на укинувањето на религијата, а комунизмот со помош на укинувањето на приватната сопственост се - сами по себе посредуван хуманизам.. Дури со помош на укинувањето на тоа посредување - кое, меѓутоа, е нужна претпоставка - настанува позитивниот хуманизам, кој позитивно започнува од самиот себе.“[8]
Значи, според Маркс, комунизмот во суштина е настанување на хуманизмот, само за разлика од атеизмот, кој е настанување на теоретскиот хуманизам, тој е настанување на практичниот хуманизам. Како настанување на хуманизмот тој не е нешто суштински различно или спротивно на хуманизмот, туку веќе е хуманизам, само посредуван, хуманизам посредуван со укинувањето на приватната сопственост. Дури со помош и по укинувањето на тоа посредување настанува позитивниот хуманизам, хуманизмот кој позитивно почнува од самиот себеси. Тој позитивен хуманизам нема причина да се нарекува комунизам, зашто тој термин укажува на тоа дека имаме работа со заедница која само што настанала како негација на општеството кое почива врз приватната сопственост.
Кога истакнува дека комунизмот е посредуван хуманизам, Маркс не сака да каже дека комунизмот воопшто не е хуманизам. Напротив, тој нагласува: „Но атеизмот, комунизмот не се бег, апстракција, губиток на предметниот свет кој го произведува човекот, губиток на неговите суштински сили кои станаа предметност, не се сиромаштија која се вратила кон неприродната, неразвиена едноставност. Напротив, дури тие се вистинско настанување, за човекот настанато остварување на неговото битие, на неговото битие како стварно битие.“[9]
Значи, Маркс се залага капиталистичкото општество да не се негира со некое друго класно општество ниту воопшто со општество во кое би доминирала економската сфера и кое би можело суштински да се карактеризира само преку одредени односи на економското производство или распределба, тој се залага за суштински поинакво, хуманистичко општество. А комунистичкото општество е хуманистичко општество во процесот на своето настанување. Комунизмот всушност е „преоден период“ - од капитализмот (и класното општество воопшто) кон хуманизмот, но тоа не значи дека тој е некаде на средина помеѓу капитализмот и хуманизмот. Комунизмот е во онаа мера комунизам во која е и сè повеќе станува хуманизам. А социјализмот во оваа концепција е еден од аспектите на хуманистичкото општество, зашто во општеството во кое човекот навистина е човек, човек на човекот му е другар.
Но, каква е потесната смисла на вака сфатениот комунизам кој е процес на настанување на хуманизмот? Нејцелосен одговор Маркс дава во „Економско-филозофските ракописи“ во фрагментот „Приватната сопственост и комунизмот“.[10] Таму Маркс меѓу останатото подробно зборува за три фази на комунизмот, но ми се чини дека тоа расчленување на фазите не е од важно значење. Најважно е што Маркс тука општо зборува за комунизмот. А тука тој општо зборува за комунизмот дури и тогаш кога наизглед се занимава со одделните фази. Така, во врска со првите две фази пишува: „Во двата облици комунизмот веќе се покажува како реинтеграција или повраток на човекот кон себеси, како укинување на човековото самоотуѓување, но бидејќи сè уште не ја сфатил позитивната суштина на приватната сопственост и бидејќи исто така малку ја сфатил човечката природа на потребите, тој сè уште е опседнат и инфициран од нив.“[11]
Така, расправајќи за фазите на комунизмот, Маркс укажува и на неговата хуманистичка суштина: на укинувањето на човековото самоотуѓување, на реинтеграцијата или повратокот на човекот кон себе. Расправајќи за „третата фаза“, тој го продлабочува ова свое одредување кога тврди дека религијата, семејството, државата, моралот, правото, науката, уметноста итн. се само посебни начини на производство и дека „позитивното укинување на приватната сопственост како присвојување на човечкиот живот е позитивно укинување на секое отуѓување, значи, повраток на човекот од религијата, семејството, државата итн. во своето човечко т.е. општествено постоење.[12]
Ако би сакале да го сумираме Марксовиот одговор на прашањето што е комунизмот и хуманизмот, би можеле да кажеме дека тоа е присвојување на човечкиот живот преку укинување на човековото самоотуѓување, а пред сè преку укинување на расцепеноста на човекот на меѓусебно независни сфери кои стојат во односи на надворешно одредување. Значи, комунизмот не е едноставно нова општествено-економска формација, туку, меѓу останатото, е укинување на приматот на економската сфера, па според тоа и на доминацијата на економските критериуми при разликувањето на човечките заедници.
Од изложеното сфаќање на комунизмот, социјализмот и хуманизмот произлегува каков може и треба да биде односот помеѓу филозофијата и политиката во општеството кое е комунистичко, социјалистичко или хуманистичко (тие трите не се сосема исти, но не се ниту суштински различни, зашто, како што кажав, комунизмот е - настанување на хуманизмот, а социјализмот - еден аспект на комунизмот и хуманизмот). Сепак, претходно е потребно да кажам нешто за филозофијата и политиката до комунизмот, односно социјализмот.
Не сакам да давам некоја прецизна дефиниција било на филозофијата било на политиката. Познато е дека има безброј различни дефиниции на филозофијата и споровите околу тоа која е најдобрата веројатно никогаш нема да завршат. Своето сфаќање за суштината на филозофијата го имам изложено во повеќе наврати, па не е потребно сето тоа овде да го повторувам или образложувам. Само ќе спомнам дека филозофијата не ја сметам за гранка на науката или уметноста, туку за засебен облик на духовна дејност преку која човекот не само што ја открива својата суштина и својата положба во светот, своите можности за менување на светот и за збогатување на сопствената природа, туку исто така го поттикнува делото на преобразување на светот и во тоа учествува како творец.
Исто така е познато дека постојат најразлични дефиниции на политиката, од оние потесни кои ја одредуваат политиката како дејност или начин на управување со државата, преку пошироките, кои гледаат на политиката како на начин на управување со општеството во целина, до оние најшироките, кои ја идентификуваат политиката со насочено човеково делување или со начин на живот на луѓето. Ниту во овие спорови за најдобрата дефиниција на политиката овде не можам да навлегувам. Во овој контекст само ќе спомнам дека под политика не мислам ниту на секое насочено човеково делување, ниту само на дејствијата на управување со државата. Под политика овде мислам на секое делување насочено кон управување со општите општествени работи, без оглед на тоа дали тоа управување се врши преку државата или во некоја недржавна форма.
И покрај тоа што филозофијата и политиката секогаш биле и до денес останале две различни работи, тие секогаш имале и некои заеднички карактеристики. И филозофијата и политиката досега беа посебни општествени дејности, напоредно со многу други (економската, уметничката, научната, религиозната, правната итн.), јасно одвоени од останатите и една од друга, а поврзани преку надворешни односи на меѓусебно делување и условување. Исто така, двете дејности во текот на целата досегашна историја беа врзани за посебни општествени слоеви, политичари и филозофи. Иако во тие дејности делумно учествуваат или барем со интерес ги пратат и други луѓе (речиси нема ниту еден човек кој би бил целосно политички незаинтересиран или кој сосема не би имал никакви свои, макар и целосно „аматерски“ филозофски концепции) и иако активноста на „масите“ во тие дејности, особено во онаа политичката, во некои периоди (особено во револуциите) може да постигне и многу висок степен, во основа тие дејности беа и останаа во рацете на мал круг луѓе, во рацете на политичарите и филозофите. Иако многу филозофи и политичари во историјата не беа само тоа, туку исто така беа робовладетели, земјопоседници, капиталисти, трговци, адвокати итн., со развојот на класното општество и со развојот на овие дејности, сè повеќе јакнеше и во развиениот капитализам достигна силен развој тенденцијата на професионализација на овие дејности, тенденција филозофите и политичарите да се претворат во два засебни слоеви на луѓе кои се издржуваат преку тие дејности, си обезбедуваат себеси средства за живот. Бирократскиот, или, со Марксови зборови, „грубиот и неумен комунизам“ не се спротивставува на оваа тенденција, туку и некаде ја доведува до апсурд, претворајќи ги политичарите во политиканти, а филозофите во школники [учителчиња]. Оригиналноста на таквиот комунизам околу ова прашање е што тој „дијалектички“ ја укинува спротивноста помеѓу овие два слоја, претворајќи ги едните („филозофите“) во слуги на другите („политичарите“).
Но ако тоа така се случува, мора ли тоа така и да биде? Дали таквиот однос произлегува од суштината на комунизмот, филозофијата и политиката? Или од суштината на овие феномени произлегува сосема поинаков однос, при што тој поинаков однос не е само идеална замисла ниту беспомошна желба, туку реална можност и веќе присутна тенденција на историскиот развој, но таква можност чие остварување го претпоставува нашето делувачко ангажирање?
Значи, што би можело и би требало да се случи со филозофијата и политиката во комунизмот, односно хуманизмот? Согласно со скицираната концепција на комунизмот, филозофијата во комунизмот и хуманизмот би требало да исчезне како посебна дејност строго одвоена од сите останати. Но таа би морала да остане и да се развива како критичка рефлексија на човекот за самиот себе, како авторефлексија која го проникнува целиот човечки живот и служи како координирачка сила на неговата севкупна дејност, како една од основните „средства“ со помош на кои тој ја остварува вкупноста на својата личност. Исто така, филозофијата би морала да престане да биде професионална должност и привилегија на еден слој на луѓе. Тоа, се разбира, не значи дека сите луѓе можат или дури дека мораат да станат големи филозофи, но значи дека филозофијата мора да ја разбие својата затвореност, дека таа не само што мора да се сврти кон важните човечки прашања на своето време, туку исто така мора да се развива преку слободната и рамноправна дискусија на сите оние кои мислат околу тие прашања.
Политиката, според моето мислење, во комунизмот и хуманизмот би требало да се развива во слична насока. Таа би морала да исчезне како посебна дејност на еден привилегиран слој, спротивставена на останатите, а одредена во прв ред од економските интереси на одредени класи (и на самиот тој слој) и би морала да прерасне во дејност која не е во рацете на професионалните политичари, во дејност со која севкупната општествена заедница врз основа на критичка рефлексија за своите проблеми ги решава сите важни прашања на својот живот.
Според тоа, ако станува збор за односот на филозофијата и политиката во комунизмот (социјализмот, хуманизмот), мислам дека филозофијата како човекова критичка авторефлексија би требало да го насочува целото негово дело, па и она политичкото. Но, не мислам дека политичкото дело би можело или би требало да биде пропишано од каква било филозофија или филозофски форум, туку тоа би морало да биде работа на демократска и слободна одлука на сите заинтересирани.
Ако на ваков начин се скицира, од една страна, во каков однос досега биле филозофијата и политиката и, од друга страна, каков би требало да биде нивниот однос во социјализмот, може да се постави прашањето за патиштата на остварување на таквиот однос. Во врска со тоа, пред сè треба да се истакне дека таквиот однос помеѓу филозофијата и политиката не може да се оствари така што најпрво ќе тргнеме во спротивна насока, на пример, така што филозофијата „привремено“ ќе ја направиме слугинка на политиката или наместо демократските облици ќе ги развиваме бирократските. Не чекајќи да „дојде времето“ за развој на хуманистичката суштина на комунизмот (оние што го чекаат времето обично не го дочекуваат), мораме веќе денес да настојуваме максимално да го оствариме она што според нашето уверување може и треба да биде.
Не чекајќи ја пасивно „иднината“, филозофијата мора да го направи реалниот свет, помеѓу останатото и политиката, предмет на својата критика. На прашањето дали треба филозофски да се расправа за политиката во весниците, младиот Маркс одговори дека весниците не само што смеат, туку и мораат да пишуваат за политичките прашања, а филозофијата како „мудрост на светот“ мора да се грижи за државата како „царство“ на тој свет. „Тука не се прашува дали да се филозофира за државата, се прашува дали треба за државата да се филозофира добро или лошо, филозофски или нефилозофски, со предрасуди или без предрасуди, со свест или без свест, консеквентно или неконсеквентно, сосема рационално или полурационално.“[13]
Филозофијата мора да го направи реалниот свет па и неговата политика предмет на својата критика. Но тоа не е доволно. Филозофијата исто така мора да ги разбие тесните граници на дискусијата во рамките на тесниот круг на професионални филозофи, таа мора самата да се сврти и кон нефилозофите, и тоа не само кон научниците, уметниците, политичарите, туку и кон сите оние кои мислат околу живите проблеми на своето време.
За да се воспостави поинаков однос помеѓу филозофијата и политиката, и политиката мора да се развива во дадена насока. Таа мора да станува сè повеќе работа не на оваа или онаа група поединци, туку на целата заедница. Иста така, таа мора да станува сè повеќе функција на критичката мисла и на дискусиите за спорните прашања, а не само на случајните и произволни одлуки. Одејќи во тој правец, филозофијата и политиката можат да го постигнат тоа да се укинат како посебни „сектори“ или „сфери“ на распарчениот општествен живот, а да се остварат и да се развиваат како важни „аспекти“ или „моменти“ на потполниот човек.
На ваквиот пат можат да настанат разни потешкотии. Меѓу останатото, тие можат да настанат и затоа што носители на процесот на надминување на филозофијата и политиката единствено можат да бидат самите филозофи и политичари, а тие тоа можат да бидат само доколку се во состојба да се издигнат над гледиштето кое им го сугерираат егоистичките интереси на нивниот слој и доколку можат да застанат на гледиштето на севкупното човештво и на онаа општествена класа која денес може да биде носител на општествената преобразба, а тоа е работничката класа.
Колку и да се професионалните филозофи и професионалните политичари заинтересирани за зачувување на општествените привилегии на своите слоеви, што може да стане пречка (во никој случај не непремостлива!) за да застанат зад револуционерното гледиште, мислам дека сепак постои значителна разлика помеѓу филозофите и политичарите како општествени слоеви. Разликата не е само според видот и количеството на општествени привилегии, иако таа разлика може да биде многу голема и лесно воочлива. Уште од поголемо значење е следната фундаментална асиметрија: за работата на управување со општеството да стане општа, слојот на политичари, кој во името на општеството управува со целото општество, мора да го ограничи своето делување при управувањето со општеството. За сите да можат да управуваат, оние кои управуваа досега мораат да управуваат помалку. Меѓутоа, за да можат сите критички да мислат во врска со основните проблеми на современиот свет и човек, ниеден филозоф не мора да се одрекне од своето право и должност критички да мисли, зашто „просторот“ за тоа е доволно широк за сите. Уште повеќе, колку повеќе ги има оние што мислат и расправаат за филозофските прашања толку постимулативна е атмосферата за филозофската мисла, толку поголема е можноста секој поединец максимално да го развиваат своето филозофско мислење.
Наведената асиметрија во положбата на филозофите и политичарите може да доведе до тоа на почетокот на изградбата на комунизмот и хуманизмот да дојде до извесни недоразбирања во односите помеѓу припадниците на овие два слоја. На пример, може да се случи некои политичари, кои се неспособни да се издигнат на општо-општественото гледиште, да настојуваат да ја зачуваат својата привилегирана положба на управувачи со општеството и со таа положба поврзаните материјални привилегии, да почувствуваат опасност од филозофијата и од нејзината насоченост кон укинување на своите сопствени, но и на сите други привилегии. Таквите политичари ќе имаат принципиелно негативен став кон филозофијата и филозофите, но ќе ја избегнуваат отворената дискусија околу спорните проблеми и одбраната на своите материјални интереси и привилегии ќе ја прикажуваат како одбрана на социјализмот од „несоцијалистичките“ настојувања.
Ваквите судири и напнатости можно е да се избегнат или решат на различни начини. Еден начин би бил да се ликвидира филозофијата или да се претвори во слугинка на политиката. Тоа во некои социјалистички земји во голема мерка и успеа. Во други (а таква во прв ред е нашата) мислам дека таа опасност ја нема. Но таму каде што нема реални услови за претворање на филозофијата во слугинка на политиката, може да постои опасноста политичарите, отстапувајќи дел (поточно, делче) од својата власт, да ги поткупат филозофите и евентуално со научниците како со трет слој да ја поделат (се разбира, не на еднакви делови) својата власт над целото општество. Тоа е онаа најопасната замка која, според моето мислење, филозофите во социјализмот мораат да ја избегнат. Должност на филозофите-марксисти е да ја развиваат критичката свест, насочена и кон самите себе како посебен слој и кон политичарите и кон секој друг што сака да ја одржи или да постигне привилегирана положба во општеството. Во ова настојување, филозофите марксисти можат да најдат најдобри сојузници помеѓу политичарите-марксисти кои не стојат на гледиштето на својот општествен слој, туку на гледиштето на општеството како целина.
Фусноти
[1] K. Marx "Kritika gotskog programa", "Kultura", 1948, 35 str.
[5] Веројатно се работи за печатна грешка. Треба да стои: распределба според потребите (заб. на прев.).
[7] K. Marx, F. Engels "Rani trudovi", "Kultura", Zagreb, 1953, 237 str. (Види „Економско-филозофски ракописи од 1844“, Приватната сопственост и комунизмот - заб. на прев.).
[8] Op. cit. 275 str. (Види "Economic and Philosophical Manuscripts of 1844", Critique of Hegel's Philosophy in General - заб. на прев.).
[13] K. Marx, F. Engels "Werke", Band 1. Dietz Verlag, Berlin, 1957, S. 100-101 (Види Karl Marx The Leading Article in No. 179 of the Kölnische Zeitung - заб. на прев.).