Кон стр. XXXIX. — Сепак спротивноста меѓу отсуството на сопственост и сопственоста претставува уште рамнодушна спротивност; таа уште не се зема во нејзиниот дејствен однос, во нејзиниот внатрешен меѓуоднос, и уште не се разбира како противречност, додека не е разбрана како спротивност меѓу трудот и капиталот. Таа спротивност може да се изразува во прва форма и без развиено движење на приватната сопственост (во Стариот Рим, во Турција итн.). Во таков вид таа спротивност уште не се јавува како условена од самата приватна сопственост. Но трудот, субјективната сушност на приватната сопственост, како нешто што ја исклучува сопственоста, и капиталот, објективиран труд, како нешто што го исклучува трудот, — ја прават приватната сопственост како до степен на противречност развиена форма на укажаната спротивност, и затоа како енергична, напрегната форма, што поттикнува кон решавањето на таа противречност.
Кон истата страница. — Укинувањето на самоотуѓувањето поминува по истиот пат по кој и самоотуѓувањето. Отпрвин приватната сопственост се разгледува само од нејзината објективна страна — но трудот сепак се разгледува како нејзина сушност. Затоа нејзина форма на постоење е капиталот, што подлежи на уништување „како таков“ (Прудон). Или пак посебниот карактер на трудот — нивелиран, расцепкан и затоа неслободен труд — се сфаќа како извор на погибелноста на приватната сопственост и нејзиното од човекот отуѓено постоење — Фурие, којшто, слично на физиократите, сепак го смета земјоделскиот труд барем како најдобар вид на трудот, додека според Сен Симон, напротив, сушноста на работата се состои во индустрискиот труд како таков, и тој соодветно на тоа бара исклучителна власт на индустријалците и подобрување на положбата на работниците. И најпосле, комунизмот е позитивен израз на укинувањето на приватната сопственост; првин тој истапува како општа приватна сопственост. Земајќи го односот на приватната сопственост во неговата општост, комунизмот
1) во својата прва форма претставува само воопштување и довршување на приватната сопственост. Како такво довршување тој има двоен вид: прво, госпотствувањето на предметната сопственост над него е толку големо над него, што тој се стреми да го уништи сето она што врз основата на приватната сопственост не можат да го поседуваат сите; тој сака насилно да се апстрахира од талентот итн. Непосредното физичко поседување му се чини единствена цел на животот и постоењето; категоријата на работникот не се укинува, туку се проширува на сите луѓе; односот на приватната сопственост останува однос на сето општество спрема предметниот свет; најпосле, тоа движење, што се стреми на приватната сопственост да ѝ притивстави општа приватна сопственост, се изразува во сосем животинска форма, кога на бракот (што навистина се јавува како некаква форма на исклучива приватна сопственост) му противставува заедница на жени, каде што, значи, жената станува општествена и општа сопственост. Може да се рече дека таа идеја за заедница на жените ја издава тајната на тој уште сосем груб и необмислен комунизам. Како што тука жената преминува од брак кон општа проституција[*] така и сиот свет на богатството, т.е. предметната сушност на човекот, преминува од исклучив брак со приватниот сопственик кон универзална проституција со сето општество. Тој комунизам, што насекаде ја одречува личноста на човекот, е само доследен израз на приватната сопственост, којашто е самата таква негација. Општата завист што се конституира како сила, ја претставува онаа скриена форма што ја зема стрвноста за печалба и во која таа само на инаков начин се задоволува. Секоја приватна сопственост како таква чувствува — барем во однос кон побогатата приватна сопственост — завист и жед за нивелирање, така што последниве претставуваат дури сушност на конкуренцијата. Грубиот комунизам е само довршување на таа завист и тоа нивелирање, што произлегува од претставата за некаков минимум. Тој има определена, ограничена мерка. Дека таквото укинување на приватната сопственост ни најмалку не претставува нејзино вистинско присвојување, се гледа токму од апстрактната негација на сиот свет на културата и цивилизацијата, од враќањето кон неприродната едноставност на човекот сиромав и што нема потреби, кој што не само не се извишил над рамништето на приватната сопственост, но уште и не дораснал до неа.
За таквиот вид комунизам, заедницата е само заедница на трудот и еднаквост на надницата, исплатувана од заедничкиот капитал т.е. заедницата како општ капиталист. Обете страни на односот се издигнати до степенот на замислена општост: трудот — како предназначеност за секој, а капиталот — како призната општост и сила на сето општество.
Во однос спрема жената како спрема плен и слугинка на општественото сладострастие е изразена онаа бескрајна деградација во која човек се наоѓа во однос на самиот себе, бидејќи тајната на тој однос го наоѓа својот несомнен, решителен, отворен, јавен израз во односот на мажот спрема жената, и во тоа како се разбира непосредниот природен генерички однос. Непосреден, природен, нужен однос на човекот спрема човек претставува односот на мажот спрема жената. Во тој природен генерички однос, односот на човекот спрема природата е на непосреден начин негов однос спрема човекот, а неговиот однос спрема човекот е на непосреден начин негов однос спрема природата, негово сопствено природно предназначување.
Во тој однос се покажува значи, во сетивен вид, во вид на очигледен факт тоа до колку човечката сушност станала за човекот природа или до колку природата станала човечка сушност на човекот. Врз основа на тој однос, може, значи, да се суди за степенот на општата култура на човекот. Од карактерот на тој однос се гледа во колкава мерка човекот станал за себе генеричко суштество, станал за себе човек и се сфаќа себе како таков. Односот на мажот спрема жената е најприродниот однос на човекот спрема човекот. Затоа во него се открива во колкава мерка природното однесување на човекот станало човечко, или во колкава мерка човечката сушност станала за него природна сушност, во колкава мерка неговата човечка природа станала за него природа. Од карактерот на тој однос исто така се гледа во колкава мера потребата на човекот станала човечка потреба, т.е. во колкава мерка друг човек кака човек станал за него потреба, во колкава мерка самиот тој, во своето најиндивидуално битие, претставува истовремено и општествено суштество.
На тој начин првото позитивно укинување на приватната сопственост, грубиот комунизам, е само форма на пројава на гнасноста на приватната сопственост, што сака да се утврди како позитивна заедница.
2) Комунизмот α) уште со политички карактер, демократски или деспотски; β) со укинување на државата, но истовремено уште недовршен и сѐ уште под влијанието на приватната сопственост, т.е. отуѓувањето на човекот. И во едната и во другата форма комунизмот веќе се смета како реинтеграција или враќање на човекот кон самиот себе, како уништување на човечкото самоотуѓување; но бидејќи уште не си ја разјаснил самиот на себе позитивната сушност на приватната сопственост и уште не ја разбрал човечката природа на потребите, тој уште се наоѓа во плен на приватната сопственост и е инфициран од неа. Вистина, тој го разбрал поимот за приватната сопственост, но уште не си ја објаснил нејзината сушност.
3) Комунизмот како позитивно укинување на приватната сопственост — тоа самоотуѓување на човекот — и поради тоа како вистинско присвојување на човечката сушност од човекот и за човекот; а затоа како потполно, на свесен начин и со запазување на сето богатство од достигнатиот развиток, настанато враќање на човекот кон самиот себе како човек општествен, т.е. човечен. Таквиот комунизам, како довршен натурализам = хуманизам, а како довршен хуманизам = натурализам; тоа е вистинско решение на противречноста меѓу човекот и природата, човекот и човекот, вистинско решение на спорот меѓу постоењето и сушноста, меѓу опредметувањето и самопотврдувањето, меѓу слободата и нужноста, меѓу индивидот и родот. Тој е решение на загатката на историјата и тој знае дека тој е тоа решение.
Затоа сето движење на историјата е, од една страна, стварен акт на пораѓањето на тој комунизам — раѓање на неговото емпириско постоење — а од друга страна, за свеста што мисли, на комунистите, тоа преставува сфатено и свесно движење на неговото настанување. А погоре споменатиот, уште недовршен комунизам, бара за себе историски доказ во одделни историски видови, што ѝ противстојат на приватната сопственост, бара доказ во постојното со тоа што истргнува одделни моменти од движењето (особено сакаат да јаздат на тој коњ Кабе, Вилгардел и др.), и ги фиксира за доказ на својата историска чистокрвност; но со тоа тој само докажува дека неспоредбено поголем дел од историското движење им противречи на неговите тврдења и дека, ако тој постоел некогаш, тогаш токму тоа негово минато постоење ја негира неговата претензија за сушност.
Не е тешко да се увиди нужноста од тоа што сето револуционерно движење си наоѓа како емпириска така и теоретска основа во движењето на приватната сопственост, во економиката.
Таа материјална, непосредно сетивна приватна сопственост претставува материјален, сетивен израз на отуѓениот човечки живот. Нејзиното движење, производството и потрошувачката — е сетивно пројавување на движењето на сето производство што претходело, т.е. тоа претставува остварување или стварност на човекот. Религијата, семејството, државата, правото, моралот, науката, уметноста итн. се само посебни видови на производството и подлежат на неговиот општ закон. Затоа позитивното укинување на приватната сопственост како присвојување на животот на човекот, е позитивно укинување на секакво отуѓување, т.е. враќање на човекот од религијата, семејството, државата итн. кон своето човечко, т.е. општествено битие. Религиозното отуѓување како такво станува само во сферата на свеста, во сферата на внатрешниот свет на човекот, но економското отуѓување е отуѓување на стварниот живот, — затоа неговото укинување ги опфаќа обете страни. Се разбира дека ако кај различни народи тоа движење започнува било во едната било во другата од тие области, тоа зависи од тоа дали вистинскиот признаен живот на даден народ се одвива предимно во сферата на свеста, или пак во сферата на надворешниот свет, дали претставува тој повеќе идеален или пак реален живот. Комунизмот уште веднаш започнува со атеизмот (Овен), а атеизмот отпрвин уште е оддалеку од тоа да биде комунизам; бидејќи и тој атеизам, со кој започнува комунизмот, е уште првенствено апстракција. Затоа филантропијата на атеизмот е отпрвин само филозофска, апстрактна филантропија, додека филантропијата на комунизмот уште веднаш се јавува како реална и е готавна непосредно за дејство.
Ние видовме како при претпоставката за позитивно укинување на приватната сопственост човекот го произведува човекот — самиот себе и друг човек; како предметот што се појавува како непосреден производ од дејноста од неговата индивидуалност, истовремено се покажува како сопствено битие за друг човек, битие на тој друг човек и битие на последниот за првиот. Но токму на ист начин и материјалот на трудот и човекот како субјект претставуваат и резултат и појдовна точка на движењето (во тоа што тие мора да бидат таа појдовна точка, во тоа и се состои историската нужност на приватната сопственост). На тој начин општествениот карактер му е својствен на сето движење; како што самото општество го произведува човекот како човек, така и тој го произведува општеството. Дејноста и користењето на нејзините плодови, како по својата содржина така и според начинот на постоење, имаат општествен карактер: тие се општествена дејност и општествено користење. Човечката сушност на природата постои само за општествениот човек; бидејќи само во општеството природата претставува за човекот сврзна алка, што го сврзува човекот со човекот, неговото постоење за другиот и постоењето на другиот за него, како животен елемент на човечката стварност; само во општеството природата истапува како основа на неговото сопствено човечко постоење. Само во општеството неговото природно постоење претставува за него негово човечко постоење и природата станува за него човек. На тој начин општеството е довршено суштинско единство на човекот со природата, вистинско воскреснување на природата, остварен натурализам на човекот и остварен хуманизам на природата.
Општествената дејност и општественото користење ни најмалку не постојат само во форма на непосредно колективна дејност и непосредно колективно користење, иако колективната дејност и колективното користење, т.е. таквата дејност и таквото користење што се пројавуваат и се потврдуваат непосредно во стварното општување со други луѓе, ќе се покажат присутни насекаде, каде што погоре споменатиот непосреден израз на општеството е заснован врз самата содржина на таа дејност, или тоа користење, и одговара на неговата природа.
Но дури и тогаш кога јас се занимавам со научна и дp. сл. дејност, — дејност што само во ретки случаи можам да ја остварам во непосредно општување со други, — дури и тогаш јас сум зафатен со општествена дејност, затоа што дејствувам како човек. Мене ми е даден, како општествен продукт, не само материјалот за мојата дејност — дури и самиот јазик со кој се служи мислителот — туку и моето сопствено битие е општествена дејност; а затоа и она што ќе го сторам од мојата личност, јас го правам од себе за општеството, свесен за себе како општествено суштество.
Мојата општа свест е само теоретска форма на она што е жива форма реалната колективност, општественоста, но во наши дни општата свест претставува апстракција на стварниот живот и, како таква апстракција, непријателски и e противставена. Затоа и дејноста на мојата општа свест како таква претставува мое теоретско постоење како општествено суштество.
Особено треба да се избегнува одново да се спротивставува „општеството“, како апстракција, на индивидот. Индивидот е општествено суштество. Затоа секоја пројава на неговиот живот — дури кога тоа и не истапува во непосредна форма на колективна, со други правена пројава на животот — претставува пројава и потврдување на општествениот живот. Индивидуалниот и генеричкиот живот на човекот не претставуваат нешто различно, иако нужно начинот на постоењето на индивидуалниот живот е или повеќе посебна, или повеќе општа пројава на генеричкиот живот, а генеричкиот живот е или повеќе посебен, или поопшт индивидуален живот.
Како генеричка свест човекот го потврдува својот реален општествен живот, и само го повторува во мислењето своето реално постоење, како што и обратно, генеричкото постоење се потврдува во генеричката свест и во својата општост постои за себе како суштество што мисли.
Затоа, ако човекот е некаков посебен индивид и токму неговата посебност го прави него индивид и стварно индивидуално општествено суштество, тогаш тој е во исто толкава мера исто така и тоталност, индивидуална тоталност, за себе субјективно постоење на замислено и доживувано општество, како што и во стварноста тој постои од една страна како перцепција на општественото постоење и вистинско негово користење, а од друга страна — како тоталитет на човечката пројава на животот.
На тој начин, иако мислењето и битието и се различни едно од друго, тие се наоѓаат истовремено во меѓусебно единство.
Смртта се чини како сурова победа на родот над определен индивид, и навидум како да му противречи на нивното единство; но определен индивид е само некое определено генеричко суштество, и како такво тој е смртен.
4) Како што приватната сопственост претставува само сетивен израз на тоа што човекот истовремено станува за себе предметен и заедно со тоа за себе самиот туѓ и бесчовечен предмет, што неговата пројава на животот се покажува како негово отуѓување од животот, неговото приклучување кон стварноста — негово исклучување од стварноста, за него туѓата стварност, — така и позитивното укинување на приватната сопственост, т.е. сетивното присвојување од човекот и за човекот на човечката сушност и човечкиот живот, предметниот човек и човечките дела, треба да се разбира не само во смисла на непосредно, еднострано користење со предметот, не само во смисла на поседување, имање. Човекот си ја присвојува својата сестрана сушност на сестран начин, т.е. како целосен човек. Секој од неговите човечки односи спрема светот — видот, слухот, мирисот, вкусот, допирот, мислењето, перципирањето, осетот, волјата, дејноста, љубовта, — со еден збор, сите органи на неговата индивидуалност, како и оние органи што непосредно, според својата форма, постојат како општествени органи, — претставуваат во својот предметен однос, или во својот однос спрема предметот, присвојување на последниот, присвојување на човечката стварност. Нивниот однос спрема предметот е остварување на дело на човечката стварност,[**] — тоа е човечка дејност и човечко страдање, затоа што страдањето, разбирано во човечка смисла, е еден од начините на кои човекот го прима своето „јас“.
Приватната сопственост нѐ направила толку глупави и еднострани, што некој предмет станува наш само тогаш кога ние ќе го имаме, т.е. кога тој постои за нас како капитал, или кога непосредно го поседуваме, го јадеме, пиеме, носиме на својата снага, живееме во него итн. — со еден збор, кога го употребуваме, — иако самата приватна сопственост ги разгледува сите тие видови на непосредно остварување на поседувањето само како средство за живот, а тој живот, за кој тие служат како средство, е живот на приватната сопственост — труд и капитализирање.
Затоа на местото на сите физички и духовни осети е застапено простото отуѓување на сите тие осети — осетот на поседувањето. Еве до каква апсолутна сиромаштија морало да биде доведено човечкото суштество, за да може од себе да го породи своето внатрешно богатство. (За категоријата на поседувањето в. ја статијата на Хес во зборникот „Дваесет и еден лист“).
Затоа укинувањето на приватната сопственост означува полна еманципација на сите човечки осети и својства; но тоа претставува таква еманципација токму затоа што тие осети и својства станале човечки, како во субјективна така и во објективна смисла. Окото е станато човечко око исто онака како што неговиот објект станал општествен, човечки објект, создаден од човекот за човекот. Затоа сетивата непосредно во својата практика станале теоретичари. Тие имаат однос спрема нешто заради самото нешто, на самото нешто е предметен човечки однос спрема самото себе и спрема човекот,[***] и обратно. Поради тоа потребата или користењето со нешто ја изгубиле својата егоистичка природа, а природата ја загубила својата гола корисност, бидејќи користа станала човечка корист.
Токму исто така сетивата и насладувањата на другите луѓе станале мое сопствено имање. Затоа, освен тие непосредни органи се создаваат општествени органи, во форма на општество. Така на пример дејноста во непосредното општување со други итн. станала орган на пројава на мојот живот и еден од начините за присвојување на човечкиот живот.
Јасно е дека човечкото око перципира и се насладува инаку одошто грубото нечовечко око, човечкото уво — инаку одошто грубото неразвиено уво итн.
Видовме дека човекот не се губи самиот себе во својот предмет само во случај кога тој предмет станува за него човечки предмет, или опредметен човек. Тоа е можно само тогаш кога тој предмет станува за него општествен предмет, а самиот тој станува за себе општествено суштество, а општеството станува за него сушност во дадениот предмет.
Затоа, од една страна, доколку предметната стварност насекаде во општеството станува за човекот стварност на човечки суштински сили, човечка стварност и спрема тоа стварност на неговите сопствени суштински сили, сите предмети стануваат за него опредметување на самиот себе, потврдување и остварување на неговата индивидуалност, стануваат негови предмети, а тоа значи дека предметот станува тој самиот. Како тие стануваат за него негови предмети, зависи од природата на предметот и од природата на нејзе соответната суштинска сила; бидејќи токму определеноста на тој однос создава посебен стварен начин на потврдување. Предметот се перципира инаку од окото одошто увото, и предметот на окото е инаков одошто предметот на увото. Своевидноста на секоја суштинска сила е токму нејзината своевидна сушност, значи и своевидниот начин на нејзиното опредметување, нејзиното предметно — стварно живо битие. Затоа не само во мислењето, но и со сите сетива човекот се потврдува себе во предметниот свет.
Од друга страна, од субјективна страна; само музиката го пробудува музикалното чувство на човекот; за немузикалното уво најпрекрасната музика нема никаква смисла, таа за него не претставува предмет, затоа што мојот предмет може да биде само потврдување на една од моите суштински сили, т.е. тој може да постои за мене само така како што постои за себе мојата суштинска сила како субјективна способност, затоа што смислата на некој предмет за мене (тој има смисла само за нему соодветно сетиво) се простира токму дотолку доколку се простира моето сетиво. Еве зошто сетивата на општествениот човек се инакви сетива одошто сетивата на неопштествениот човек. Само благодарејќи на предметното развиено богатство на човечкото суштество се развива, а делум и за првпат се породува, богатството на субјективната човечка сетивност: музикалното уво, окото што ја чувствува убавината на формите, — накусо, такви сетива што се способни за човечки насладувања и што се потврдуваат себе како човечки суштински сили. Зашто не само петте сетива, но таканаречените духовни сетива, практични сетива (волјата, љубовта итн.), — со еден збор, човечкото сетиво, човечноста на сетивата, — настануваат само благодарејќи на постоењето на соответен предмет, благодарејќи на очовечената природа. Создавањето на петте сетива е работа на сета досегашна светска историја. Сетивото што се наоѓа во плен на грубата практична потреба има само ограничена смисла. За гладниот човек не постои храна во човечка форма, туку постои само нејзиното апстрактно постоење како храна: еднакво успешно таа може да има најгруба форма, и не може да се рече со што се разликува оваа исхрана од исхраната на животното. Измачен од грижи сиромав човек нема смисла дури и за најпрекрасна глетка; трговецот со минерали ја гледа само меркантилната вредност, а не убавината или особената природа на минералот; тој нема минералошка смисла. На тој начин, неопходно е опредметување на човечката сушност — како во теоретски така и во практичен однос — за да се очовечат сетивата на човекот од една страна, а од друга страна да се создаде човечко сетиво, што одговара на сето богатство на човечката и природната сушност.
Како што благодарејќи на движењето на приватната сопственост, нејзиното богатство и беда — материјалното и духовно богатство и материјалната и духовна беда — општеството што настанува наоѓа пред себе вкупен материјал за тој процес на создавање, така настанатото општество произведува како своја постојана стварност човек со сето она богатство на неговото суштество, произведува богат и сестран човек, длабок во сите негови осети и перцепции.
Ние гледаме дека само во општествена состојба субјективизмот и објективизмот, спиритуализмот и материјализмот, дејноста и страдањето, ја загубуваат својата спротивност едни на други, а со самото тоа и своето постоење во својство на таква спротивност; ние гледаме дека разрешувањето на теоретските спротивности се покажува можно само практично, само преку практичната енергија на луѓето и дека затоа нивното решавање ни најмалку не претставува задача само на спознанието, туку претставува стварна животна задача, што филозофијата не можеше да ја реши токму поради тоа што во неа гледала само теоретска задача.
Ние гледаме дека историјата на индустријата и настанатото предметно постоење на индустријата претставува отворена книга на човечките суштински сили, сетивно претставена пред нас човечка психологија, што досега не ја разгледувале во нејзината врска со сушноста на човекот, туку секогаш само од становиштето на некаков надворешен однос на корисноста, зашто — движејќи се во рамките на отуѓувањето — луѓето ја разбирале стварноста на човечките суштински сили и човечката родова дејност само во општото постоење на човекот, во религијата, или пак во историјата, во нејзините апстрактно-општи форми, како политиката, уметноста, литературата итн. Во обичната, материјална индустрија (којашто во исто толкава мерка може да се разгледува како дел на погоре споменатото општо движење, како што самото тоа движење може да се разгледува како посебен дел на индустријата, бидејќи сета човечка дејност досега претставувала труд, т.е. индустрија, од самата себе отуѓена дејност), ние имаме пред себе под вид на сетивни, туѓи, корисни предмети, под вид на отуѓување, опредметени суштински сили на човекот. Таквата психологија, за која таа книга, т.е. токму сетивно најдостапниот дел на историјата, е затворена, не може да стане стварно содржајна и реална наука. Што може воопшто да се мисли за таа наука, којашто високомерно се апстрахира од тој голем дел на човечкиот труд и не ја чувствува својата сопствена непотполност, кога сето тоа богатство на човечката дејност не ѝ кажува ништо друго освен тоа што може да се изрази само со терминот „потреба“, „проста потреба“.
Природните науки развиле колосална дејност и натрупале материјал што непрекинато расне. Но филозофијата остана за нив, исто толку туѓа колку што и тие остануваат туѓи за филозофијата. Нивното кратковремено обединување со филозофијата беше само фантастична илузија. Постоеше само желбата за обединување, а способноста отсуствуваше. Дури историографијата ги зема под внимание природните науки само меѓу другото, како фактор на просвета, корисност, одделни големи пронајдоци. Но затоа дотолку повеќе практично природните науки навлегле преку индустријата во човечкиот живот, го преобликувале и ја подготвиле човечката еманципација, иако тие непосредно биле принудени да го довршат обесчовечувањето на човечките односи. Индустријата претставува стварен историски однос на природата, а тоа значи и односот на природните науки спрема човекот. Затоа ако ја разгледуваме неа како егзотеричко откривање на човечките суштински сили, тогаш ќе стане разбирлива и човечката сушност на природата, или природната сушност на човекот; во резултат на тоа природните науки ќе го загубат својот апстрактно материјален или дури и идеалистички правец и ќе станат основа на човечката наука, како што се веќе уште сега — иако и во отуѓена форма — станати основа на стварно човечкиот живот, а да се земе една основа на животот, а друга за науката — тоа значи да се допушта лага уште од самиот почеток. Природата што настанува во човечката историја — во актот на настанувањето на човечкото општество — е стварна природа на човекот; затоа природата, каква што станува — иако во отуѓена форма — благодарејќи на индустријата, е вистинска антрополошка природа.
Сетивноста (в. Фоербах) мора да стане основа на секоја наука. Науката претставува стварна наука само во случај кога тргнува од сетивноста во нејзиниот двоен вид: од сетивната свест и од сетивната потреба: значи, само во случај кога науката тргнува од природата. Сета историја претставува подготовка за тоа „човекот“ да стане предмет на сетивното спознавање и потребата „човекот како човек“ да стане [природна, сетивна] потреба. Самата историја претставува стварен дел од историјата на природата, претворањето на природата во човек. Подоцна природните науки ќе ја вклучат во себе науката за човекот во исто толкава мерка, во колкава што науката за човекот ќе ги вклучи во себе природните науки: тоа ќе биде една наука.
Човекот е непосреден предмет на природните науки; бидејќи непосредна сетивна природа за човекот непосредно претставува човечката сетивност (тоа е идентичен израз), непосредно како друг сетивно од него перципиран човек; бидејќи неговата сопствена сетивност постои за самиот него, како човечка сетивност, само преку друг човек. А природата е непосреден предмет на науката за човекот. Првиот човеков предмет — човекот — е природата, сетивноста; а посебните човечки сетивни суштински сили, што го наоѓаат своето предметно остварување само во предметите на природата, можат да се здобијат со свое самоспознавање само во науката за природата воопшто. Дури елементот на самото мислење, елементот во кој се изразува животот на мислата — јазикот — има сетивна природа. Општествената стварност на природата и човечките науки за природата, или природна наука за човекот — тоа се идентични изрази.
Гледаме како на местото на политичко-економското богатство и политичко-економската беда стапуваат богат човек и богата човечка потреба. Богатиот човек — истовремено е човек што има потреба од сета потполност на човечките пројави на животот, човек во кого неговото сопствено остварување истапува како внатрешна нужност, како потреба. Не само богатството на човекот, туку и неговата сиромашност во социјализмот добиваат во еднаква мерка човечко и затоа општествено значење. Тоа е пасивна врска што го принудува човекот да го чувствува како потреба најголемото богатство, другиот човек. Госпотствувањето на предметната сушност во мене, сетивниот изблик на мојата суштинска дејност е страста, која на тој начин станува дејност на моето суштество.
5) Некое суштество е за себе самостојно дури тогаш кога стои на свои сопствени нозе, а на свои сопствени нозе стои само тогаш кога своето постоење го должи на самото себе. Човек што живее од милоста од друг се смета за зависно суштество. Но јас во целост живеам од милоста на друг ако му го должам не само одржувањето на мојот живот, туку освен тоа уште и тоа што тој го создал мојот живот, кога тој е извор на мојот живот; а мојот живот бездруго има таква причина надвор од себе, ако тој не е мое сопствено дело. Затоа создавањето е таква претстава што може мошне тешко да се потисне од народната свест. На народната свест ѝ е несфатливо постоењето на природата и човекот со помошта на самите себе, затоа што тоа им противречи на сите евидентни факти на практичниот живот.
Претставата за создавањето на земјата доби уништувачки удар од страна на геогнозијата, т.е. науката што го претставува создавањето на земјата, настанувањето нејзино како некој процес, како самопораѓање. Generatio aequivoca [самопородување, самосоздавање] е единствена практична негација на теоријата за создавањето.
Лесно е, се разбира, да му се рече на одделен индивид она што го зборувал уште Аристотел: ти си роден од твојот татко и твојата мајка; значи, поради соединување на две човечки суштества, т.е. генеричкиот акт на луѓето произвел човек. Ти гледаш, значи, дека човекот и физички го должи своето постоење на човекот. Значи, ти си должен да ја имаш во предвид не само едната страна — бескрајниот прогрес, поради што ти продолжуваш да прашуваш: кој го родил татко ми? кој го родил дедо му? итн. Ти мораш да го имаш предвид и она кружно движење што на сетивно нагледен начин е дадено во тој бескраен прогрес, — кружното движење поради кое човекот во раѓањето на детето се повторува самиот себе и, значи, секогаш субјект останува човекот. Меѓутоа ти ќе одговориш: јас го признавам тоа кружно движење, тогаш и ти признај го споменатиот бескраен прогрес, што ме тера сѐ понатаму и понатаму, додека не запрашам кој го родил првиот човек и природата воопшто. Но јас можам да ти одговорам само вака: самото твое прашање е производ на апстракцијата. Запрашај се како си дошол до тоа прашање; запрашај се не е ли твоето прашање продукт од такво гледиште, на кое јас не можам да одговорам, зашто е тоа од корен неправилно. Запрашај се постои ли за разумното мислење споменатиот бескраен прогрес како таков. Поставувајќи го прашањето за создавањето на природата и човекот, ти со самото тоа се апстрахираш од човекот и природата. Ти ги сметаш како непостојни и сепак сакаш јас да ти го докажам нивното постоење. Јас ти велам: откажи се од својата апстракција, и ти ќе се откажеш од своето прашање; а ако сакаш да се придржуваш кон својата апстракција, тогаш биди доследен, и кога ги сметаш човекот и природата како непостоечки, тогаш сметај се и самиот себе како да не постоиш, бидејќи и ти исто така си и природа и човек. Не мисли, не прашувај ме, зашто штом почнеш да мислиш и да прашуваш, твоето апстрахирање од битието на природата и човекот губи секаква смисла. Или, можеби, ти си таков егоист па претпоставуваш дека ништо не постои, а самиот сакаш да постоиш?
Ти тогаш можеш да ми одговориш: јас воопшто не претпоставувам дека природата не постои; јас те прашувам за актот на нејзиното настанување, како што го прашуваат анатомот за формирањето на коските кај ембрионот итн.
Но бидејќи за човекот социјалист сета таканаречена светска историја не е ништо друго освен раѓање на човекот со помошта на човечкиот труд, ништо друго освен настанување на природата за човекот, тогаш тој има очевиден, беспорен доказ за своето раѓање од самиот себе, за процесот на своето настанување. Бидејќи за човекот социјалист суштинската реалност на човекот и природата се здобила со практичен, сетивен, нагледен карактер, при што човекот очевидно, станал за човекот битие на природата, а природата очевидно станала за него битие на човекот, тогаш практички станало невозможно прашањето за некакво туѓо суштество, за суштество што стои над природата и човекот; — прашање што во себе содржи признавање на непостојноста на природата и човекот. Атеизмот како негација на таа непостојност нема веќе никаква мисла, зашто атеизмот е негација на бога и го потврдува битието на човекот токму преку таа негација; но социјализмот како социјализам, веќе нема потреба од такво опосредување; тој започнува од теоретски и практично сетивната свест на човекот и природата како сушности. Социјализмот е позитивна самосвест на човекот, којашто веќе не е посредувана од негацијата на религијата, како што стварниот живот е позитивна стварност на човекот, што веќе не е посредувана од негирањето на приватната сопственост, комунизмот. Комунизмот е позиција, позитивно потврдување како негација на негацијата, и затоа тој е стварен, за најблиската следна етапа на историскиот развиток нужен момент на човековата еманципација и враќањето на човекот кон самиот себе. Комунизмот е нужна форма и енергичен принцип на најблиската иднина. Но комунизмот како таков, не е цел на човечкиот развиток, не е форма на човечкото општество.
Забелешки на авторот
[*] Проституцијата претставува само извесен посебен израз на општото проституирање на работникот, а бидејќи тоа проституирање претставува таков однос во кој попаѓа не само проституираниот туку и оној што проституира, при што гнасноста на последниов е уште многу поголема, — тогаш и капиталистот итн. потпаѓа под оваа категорија.
[**] Затоа човечката стварност е исто толку многуобразна како што се многуобразни определбите на човечката сушност и човечката дејност.
[***] Јас можам во практиката да се однесувам спрема нештата човечки само тогаш, кога нешто човечки се однесува спрема човекот.