Содржина
1. — Тајната на првобитната акумулација
2. — Експропријација на селското население од земјата
3. — Крваво законодавство против експроприраните од крајот на 15 век. Закон за снижување на наемнината
4. — Генеза на капиталистичките закупници
5. — Обратно дејство на земјоделската револуција врз индустријата. Создавање на внатрешниот пазар за индустрискиот капитал
6. — Генеза на индустрискиот капиталист
7. — Историска тенденција на капиталистичката акумулација
Ние видовме како се претвораат пари во капитал, како се прави со капитал вишок на вредноста, а од вишок на вредноста, повеќе капитал. Притоа акумулацијата на капиталот го има за претпоставка вишокот на вредноста, а вишокот на вредноста капиталистичкото производство, а ова има за претпоставка постојност на големи маси капитал и работна сила во рацете на производителите на стоки. Според тоа целово ова движење изгледа како да се врти наоколу во некој погрешен кружен тек, од кој ние можеме да излеземе само ако претпоставиме некоја „првобитна“ акумулација („previous accumulation” кај Адам Смит) што ѝ претходела на капиталистичката акумулација, една акумулација што не е резултат на капиталистичкиот начин на производство, туку негова излезна точка.
Оваа првобитна акумулација во политичката економија игра приближно онаква ролја каква што игра првиот грев во теологијата. Адам гризна од јаболкото, и со тоа падна гревот на човечкиот род. Нејзиното потекло се објаснува со тоа што се раскажува за него како за анегдота од минатото. Во едно одамна минато време имало на едната страна една елита од вредни, интелигентни и пред сѐ штедливи луѓе, а на другата мрзливи безделници што растуриле сѐ што имале, дури и нешта повеќе. Теолошката легенда за првиот грев секако ни раскажува како бил за тоа човекот проколнат да го јаде својот насушен леб во потта од лицето свое; но историјата за економскиот прв грев ни открива нам како може да има луѓе што никако не треба да се потат. Но сеедно. Така се сторило, што првите натрупале богатство, а последните најпосле немале ништо да продадат освен својата сопствена кожа. И од овој прв грев почнува сиромаштијата на големите маси, кои сѐ уште, и покрај сиот свој труд, немаат ништо друго да продадат освен самите себе, и богатството на малцината, што постојано расте, иако тие многу одамна престанале да работат. Вакви блуткави детинштини, уште со државничка сериозност, ги преџвакува г. Тјер пред некогаш толку остроумните Французи, а во одбрана на propriété [сопственоста]. Но штом се работи околу прашањето за сопственоста, тогаш станува света должност да се потврди гледиштето на детскиот буквар како единствено правилно за стари и млади и за сите степени во развитокот. Како што се знае, во вистинската историја освојувањето, подјармувањето, убиството со грабеж, кусо речено, насилството игра голема ролја. Но во кротката политичка економија царувала од време идилата. Правото и „трудот“ од памтивек биле единствени средства за збогатување, се разбира, со секогашната одземка за „оваа година“. Всушност, пак, методите на првобитната акумулација се сѐ друго, само не се идилични.
Парите и стоката не се однапред сами од себе капитал, исто онака како што не се ни средствата за производство и средствата за живот. Тие треба да се претворат во капитал. Но самото ова претворање може да се изврши само под определени околности, што се сведуваат на ова: двајца стопани на сосем различни сорти стоки мораат да застанат еден спроти друг и да влезат во контакт, — на една страна сопственици на пари, на средства за производство и на средства за живот, кои треба да купат туѓа работна сила за да ја оплодат со неа сумата на вредноста што ја присвоиле тие; на друга страна слободни работници, продавачи на сопствената работна сила, и според тоа продавачи на труд. Слободни работници во двојствена смисла: што тие самите не принадлежат непосредно ни кон средствата за производство како робовите, крепосниците, итн., ни пак ним им припаѓаат средствата за производство, како што е случај кај самостојното стопанство на селанецот итн., туку напротив, тие треба да се од сѐ тоа ослободени, лишени. Со оваа поларизација на стоковниот пазар се дадени основните услови за капиталистичкото производство. Капиталистичкиот однос го претпоставува разделувањето меѓу работниците и сопственоста врз условите за реализирањето на трудот. Штом ќе стапи капиталистичкото производство еднаш на свои назе, тогаш тоа не само што го одржува ова разделување, туку го препроизведува во сѐ поголем размер. Значи, процесот што го создава капиталистичкиот однос не може да биде друго освен процес на разделување на работникот од сопственоста врз условите за својот труд — процес што ги претвора од една страна општествените средства за живот и средствата за производство во капитал, а од друга страна ги претвора непосредните производители во наемни работници. Според тоа, таканаречената првобитна акумулација не е ништо друго туку историски процес на разделување на производителите од средствата за производство. Тој се пројавува како „првобитен“, зашто тој ја образува предисторијата на капиталот и нему соодветниот начин на производство.
Економската структура на капиталистичкото општество произлезе од економската структура на феудалното општество. Распаѓањето на последново ги ослободи елементите од првото.
Непосредниот производител, работникот, можеше дури тогаш да располага со својата личност, откога престана да биде врзан за земјата, и кога престана да му биде на некое друго лице крепосник или подложник. За да стане слободен продавач на работната сила, за да ја носи својата стока насекаде каде што ќе најде за неа пазар, тој мора потака да се откине од власта на еснафот, од неговите правила за ученици и калфи, и од ограничувањето на прописите за трудот. Така историското движење, со кое производителите се претвораат во наемни работници, се појавува, од една страна, како нивно ослободување од феудалните тегоби и еснафската стега; за нашите буржоаски историчари суштествува само оваа страна. Но, од друга страна, овие новоослободени стануваат продавачи на самите себе дури кога ќе им се земат сите нивни средства за производство и сите гаранции за нивното суштествување што им ги даваа старите феудални установи. А историјата на оваа нивна експропријација е запишана во аналите на човештвото со крв и оган.
Индустриските капиталисти, овие нови силници, мораа, од своја страна, не само да ги изместат еснафските занаетчиски мајстори туку и феудалните господари, што ги поседуваа изворите на богатството. Од оваа страна нивното воздигање се претставува како плод на една победоносна борба против феудалната власт и нејзините омразени привилегии, како и против еснафите и оковите што му ги поставиле овие на слободниот развиток на производството и на слободната експлоатација на човека од човек. Но пак рицарите на индустријата можеа да ги истиснат рицарите на мечот само благодарение на тоа што ги исползуваа настаните, за кои тие сосем ништо не беа придонеле. Тие се издигнаа со истите оние ниски средства, со какви што некогаш се беа послужиле римските ослободени робови за да станат господари над своите патрони.
Излезната точка на развитокот, што го создаде како наемниот работник така и капиталистот, беше ропството на работникот. Напредокот се состоеше во измена на формата на ова ропство, во претворањето на феудалната експлоатација во капиталистичка. За да се разбере текот на овој процес, ние дури и не треба да навлегуваме далеку назад во минатото. Иако првите почетоци на капиталистичкото производство спорадично се среќаваат во некои градови на Средоземно Море уште во 14 и 15 век, сепак капиталистичката ера почнува од 16 век. Таму каде што настапува таа, укинувањето на крепосното право веќе одамна било завршено, а сјајната точка на средновековјето — суверените градови — веќе одамна потемнела.
Во историјата на првобитната акумулација епохални се сите преврати што служеле како лост при образувањето на капиталистичката класа; но пред сѐ епохални се моментите во кои големи човечки маси биле ненадејно и насилно откинувани од средствата за нивното суштествување и биле фрлани на пазарот на трудот како незаштитени пролетери. Експропријацијата на земјоделскиот производител, на селанецот, од земјата ја прави основата на целиот процес. Нејзината историја во разни земји добива различни нијанси и врви низ различни фази во различни редоследи и во разни историски епохи. Таа има класична форма само во Англија, поради што и ја земаме неа за пример.[189]
Крепосното право во Англија фактички исчезна во последниот дел од 14 век. Огромното мнозинство од населението[190] тогаш, а уште повеќе во 15-от век, се состоеше од слободни селани со самостојно стопанство, па зад каква и да било феудална фирма да се затскривала секојпат нивната сопственост. Од покрупните господарски имоти слободниот закупник го истиснува bailiff-от (управникот) што некогаш и сам беше крепосник. Земјоделските наемни работници се состоеја делум од селани што го употребуваа своето слободно време на работа при крупните земјишни сопственици, делум од една самостојна, релативна и апсолутно малубројна класа на вистински наемни работници.
Но и последниве фактички беа едновремено селани со самостојно стопанство, за тоа дека им е давана заедно со котеџот освен нивната наемнина и работна земја во износ од 4 и повеќе екери. Освен тоа, тие заедно со вистинските селани се ползуваа со општинската земја каде што пасеше нивниот добиток и откаде што едновремено добиваа средства за горење, дрва, торф итн.[191] Во сите земји во Европа феудалното производство се карактеризира со расподелба на земјата меѓу колку што е можно поголем број зависни селани. Моќта на феудалните господари, како и на секој суверен, не се определувала од големината на нивната рента, туку од бројот на нивните поданици, а последниов зависи од бројот на селаните со самостојно стопанство.[192] Поради тоа, иако англиската земја по норманското освојување беше расподелена на гигантски баронства, од кои често само едно вклучува 900 стари англосаксонски лордства, сепак таа беше посеана со ситни селски стопанства, и само овде-онде испречена со крупни господарски имоти. Таквите односи, при едновремено цветање на градскиот живот, со кој е обележан 15 век, го овозможија она народно богатство што канцеларот Фортескју така слаткоречиво го опиша во своите „Laudibus Legum Angliae“, но овие односи го исклучуваа капиталистичкото богатство.
Предиграта на превратот, што ја создаде основата на капиталистичкиот начин на производство, се изврши во последната третина од 15 и во првата деценија од 16 век. Со растурањето на феудалните дружини беше фрлена на пазарот на трудот маса беззаштитни пролетери кои, како што забележува токму сер Џемс Стјуарт, „насекаде бесполезно ги исполнувале куќите и дворовите“. Иако кралската власт, и самата производ на буржоаскиот развиток, во својот стремеж кон апсолутната власт го забрза насилно растурањето на овие дружини, сепак таа никако не беше единствената причина. Напротив, крупните феудални господари што стоеја во најостра спротивност спроти кралската власт и парламентот, создадоа несразмерно поголем пролетаријат со насилно изгонување на селаните од земјата на која овие имаа исто феудално право како и самиот феудалец, и со узурпирањето на нивната општинска земја. Непосреден тласок за ова даде во Англија особено расцветувањето на фландриската волнена мануфактура и соодветното повишување на цената на волната. Големите феудални војни ги голтнаа старите феудални благородници, а новите беа рожба на своето време, а за кое парите беа сила над силите. Затоа претворањето на ораницата во пасиште за овци стана нивни лозунг. Харисон во својата “Description of England, prefixed to Holinshed’s Chronicles,” опишува како ја упропасти земјата експропријацијата на ситните селани. “What care our great encroachers?” („Што им е грижа за тоа на нашите големи узурпатори!“) Живеалиштата на селаните и котеџите на работниците насилно се разрушуваат или се оставаат да се распаднат.
„Ако сакаме — вели Харисон — да ги споредиме старите инвентари на секој рицарски имот, ќе видиме дека исчезнале безброј куќи и ситни селски стопанства, дека земјата храни многу помалку луѓе, дека пропаднале многу градови, иако неколку нови се расцветале... Јас би можел понешто да ви раскажам за градови и села што се разрушени за да пасат овци, и каде што стојат само уште господарските куќи.“
Жалбите на овие стари хроники секогаш се претерани, но тие токму го одразуваат впечатокот на револуцијата во производствените односи на самите современици. Од една споредба меѓу делата на канцеларот Фортескју и на Томас Мор станува очевидна пропаста меѓу 15 и 16 век. Од нејзиниот златен век, како што вели токму Торнтон, англиската работничка класа падна без никакви постепени преоди во својот железен век.
Законодавството се уплаши од овој преврат. Тоа уште не стоеше на онаа височина на цивилизацијата, на која wealth of the nation [националното богатство], т.е. создавањето на капиталот и безобѕирната експлоатација и осиромашувањето на народните маси важи како ultima Thule [крајно, врвно постигање] на сета државничка мудрост. Бекон, во својата историја на Хенри VII, вели:
„Во она време (1489) се множеа жалбите поради претворањето на орната земја во пасишта за пасење на овци итн., кои лесно се чуваат од неколку овчари; а времените закупи, доживотните закупи и закупите со годишен отказ (од кои живееше голем дел од yeomen-ите [слободни земјоделци], се претворија во господарски имоти. Ова предизвика пропаѓање на народот а, поради тоа и пропаѓање на градовите, црквите, десетокот... Кралот и парламентот, со мудрост достојна за чудење во она време, се стремеа да го спречат ова зло... Така, зедоа мерки против оваа узурпација на општинските земји која го истребуваше населението (depopulating enclosures) и против ширењето на пасишното стопанство што го смалуваше населението (depopulating pasture) што следува по стапките на оваа узурпација“.
Еден закон од Хенри VII, во 1489, чл. 19 го забранува рушењето на сите селски куќи на кои им припаѓа барем 20 екери земја. Со актот 25, Хенри VIII го обновува истиот закон. Таму, меѓу другото, се вели дека:
„многу закупи и големи стада добиток, особено овци, се натрупаа во малку раце, поради што земјишната рента мошне нарасна, а земјоделството (tillage) сосем пропадна, дека црквите и куќите се разрушени, и дека „се онеспособени страшно големи маси народ да се издржуваат сами и своите фамилии“.
Затоа Законот наредува да се изградат наново западнатите селски стопанства, го определува односот меѓу житните култури и пасишта итн. Еден акт од 1533 се жали дека понекои сопственици имаат 24.000 овци и го ограничува нивниот број на 2.000.[193] Народните жалби и законодавството против експропријацијата на дробните закупници и селани, кое траеше почнувајќи од Хенри VII наваму 150 години, си останаа без успех. Тајната на нивните неуспеси пак ни ја оддава Бекон, без да знае и самиот тој.
„Актот на Хенри Седми — вели тој во своите “Essays, Civil and Moral,” sect. 29 — беше длабок и достоен за чудење, зашто тој создаваше селски стопанства и земјоделски куќи со определена нормална големина, т. е. им осигуруваше такво количество земја, што ги оспособуваше да можат да даваат поданици со достатно богатство, а не потчинети на ропска зависност, а плугот да го држат рацете на сопственик, а не на наемник“ (to keep the plough in the hands of the owners and not mere hirelings).[193a]
Она што го бараше капиталистичкиот систем беше, напротив, ропска положба на народните маси, нивно претворање во наемници и претворање на нивните средства на трудот во капитал. Во време на овој преоден период законодавството се обидуваше да задржи при котеџот на земјоделскиот наемен работник барем 4 екери земја, и му забрануваше да прима во својот котеџ кираџии. Уште во 1627, под Џемс I е осуден Роџер Крокер од Фронтмил поради правење еден котеџ на својот имот во Фронтмил без 4 екери земја, како постојан придаток кон него; уште во 1638, под Чарлс I, беше назначена една кралска комисија што требало да ги спроведе старите закони, а особено оние за 4 екери земја; уште Кромвел забрануваше да се ѕидаат куќи на далечина од 4 милји околу Лондон, ако нема кон неа 4 екери земја. Уште во првата половина на 18 век се креваат поплаки оти котеџот на земјоделскиот работник немал придаток ни од 1 до 2 екери. Денеска тој е среќен ако има мала бавчичка или ако може и подалеку да земе под наем некое парченце земја.
„Земјопоседниците и закупниците“ — вели Д-р Хантер — работат овде за рака. Неколку екери кон котеџот би го направиле работникот премногу независен.“[194]
Процесот на насилната експропријација на народните маси во 16 век доби еден страшен тласок со реформацијата и со колосалното разграбување на црковните имоти што идеше по неа. Во времето на реформацијата католичката црква беше феудален сопственик на голем дел од англиската земја. Уништувањето на манастирите итн. ги фрли нивните жители во пролетаријатот. Самите црковни имоти им беа во поголемиот дел подарени на лакомите кралски фаворити или продадени во бесценост на шпекулантските закупници и граѓани, кои масовно ги истераа старите наследни заседнати селани и ги растурија нивните стопанства. Законски гарантираната сопственост на осиромашените земјоделци на еден дел од црковниот десеток им беше молчешкум конфискувана.[195] “Pauper ubique jacet” [насекаде сиромаштија],[1*] извикна кралицата Елизабета по едно патување низ Англија. Во 43-та година од нејзиното управување владата беше најпосле присилена да го признае пауперизмот официјално со воведување на данокот во полза на бедните.
„Творците на овој закон се срамеа јавно да ги кажат причините за неговото донесување и затоа, противно на сите обичаи, му го објавија на светот без никакво „preamble“ (уводно образложение).[196]
Со законот 16, од Чарлс I, 4 [4-от закон од 16-та година од владеењето на Чарлс I], тој се прогласува за постојан, и всушност тој доби дури во 1834 нова построга форма.[197] Овие непосредни последици од реформацијата и не беа нејзини најтрајни резултати. Црковната сопственост беше религиозната крепост на традиционалните односи во земјишната сопственост. Со падот на оваа крепост не можеа да се задржат ни овие односи.[198]
Уште во последната деценија на 17 век yeomanry [независно селанство], беше помногубројна класа од класата на закупниците. Таа беше главната сила на Кромвел и, дури и по признавањата на Меколеј, стоела во поблагопријатен контраст спроти пијаните јункери и нивните слуги, селските попови, што морале да ги венчаваат господарските „љубовници-слугинки“. Дури и земјоделските наемни работници беа уште сопственици на општинската земја. Приближно во 1750 исчезнува јоменријата,[199] а во последната деценија од 18 век исчезнува последната трага од општинската сопственост на земјоделците. Ние овдека ќе ги земеме во предвид чисто економските причини на аграрната револуција. Нас нѐ интересираат само нејзините насилни средства.
Под реставрацијата на Стјуартовците земјопоседниците законски ја спроведоа узурпацијата, која насекаде на континентот се сврши и без законски обиколки. Тие ги укинаа феудалните земјишни односи, т.е. тие ги сметнаа од себе сите тегоби во однос на државата, ѝ „отплатија“ на државата со оданочување на селанството и другите народни маси, си го присвоија модерното приватно право врз земјата, на која имаа само феудално право, и најпосле им ги наметнаа на англиските земјоделски работници оние закони за населување („laws of settiement”), кои mutatis mutandis [со нужната измена] извршија на нив такво дејство, какво што извршил указот на Татарот Борис Годунов на руското селанство.[2*]
„Glorious Revolution” (славната револуција) заедно со Вилијам III Орански[200] ги доведе на власт и земјопоседничките и капиталистичките профитери. Тие ја посветија новата ера со тоа што разграбувањето на државните имоти фатија да го прават во огромни размери, кое досега го правеа само во помала мера. Овие земји беа подарувани, продавани во бесценост или со директна узурпација приклучувани кон приватните имоти.[201] Сево ова се вршеше без најмало запазување на законската форма. Вака арамиски присвоените државни имоти заедно со крадењето на црковните имоти, до колку него не го снема уште во време на републиканската револуција, ја образуваат основата на денешните кнежевски имоти на англиската олигархија.[202] Буржоаските капиталисти ја поткрепуваа операцијата, меѓу другото, и затоа да се претвори земјата во чист трговски артикал, за да се прошири областа на крупното земјоделско производство, за да се зголеми приливот на незаштитени пролетери од селото итн. Освен тоа, новата земјишна аристократија ѝ беше природен сојузник на новата банкократија, на високите финансиери, кои штотуку се беа испилиле од јајцето, и на крупните мануфактуристи што тогаш се опирале на заштитните царини. Англиската буржоазија овдека работеше за своите интереси токму така правилно како и шведските граѓани, кои обратно, одеа рака за рака со својата економска тврдина, со селанството што ги поткрепуваше кралевите во насилното враќање на крунските земји што ги беше грабнала олигархијата (од 1604, подоцна под Карло Х и Карло ХI).
Општинската сопственост — сосем различна од тукушто разгледуваната државна сопственост — беше една стара германска институција, што продолжи да живее под покривот на феудализмот. Ние веќе видовме како почна насилната узурпација над неа, најчесто следена со претворањето на орната земја во пасишта, при крајот на 15 век и продолжи во 16 век. Но тогаш овој процес се развиваше како индивидуална насилба, против кој законодавството залудно се бореше 150 години. Напредокот од 18 век очевидно се состои во тоа, што сега самиот закон станува орудие за грабеж на народната земја, иако крупните закупници одозгора на тоа ги применуваат и своите мали самостојни приватни методи.[203] Парламентарната форма на грабежот е формата што ја дадоа „Bills for Enclosures of Commons“ (законите за заградување на општинската земја), со други зборови, форма на декрети, со кои лендлордовите сами себеси си ја подаруваа народната земја како приватна сопственост — декрети за експропријација на народот. Сер Ф. М. Идн си противречи на своето итро адвокатско пледоаје во кое се обидува да ја претстави општинската сопственост како приватна сопственост на крупните земјишни сопственици што настапиле на местото на феудалците, со тоа што самиот тој бара еден и општ „парламентарен акт за заградувањето на општинските земјишта“, значи признава дека е нужен еден парламентарен државен удар за нивното претворање во приватна сопственост, а од друга страна бара од законодавството „државна отплата“ за експроприраните сиромаси.[204]
Додека наместо независните јомени стапија ситни закупници со едногодишен отказ, еден куп луѓе ропски приврзан и наполно зависен од каприците на лендлордовите, — дотогаш систематски спроведуваното разграбување на општинската сопственост, покрај грабежот на државните имоти, особено помогна за зголемувањето на оние крупни закупи што се викаа во 18 век капиталистички — закупи[205] или трговски закупи,[206] и сето тоа го „ослободуваше“ селскиот народ како пролетери за индустријата.
Сепак 18-от век сѐ уште не го сфати идентитетот меѓу националното богатство и народната беда онака како 19-от век. Оттука крајно жестоката полемика во економската литература од она време за „enclosure of commons“ [заградување на општинската земја]. Од масата материјали, што лежат пред мене, јас давам само неколку места, зашто со нив живо се илустрира тогашната состојба.
„Во многу парохии на Хертфордшир“ — пишува едно возбудено перо — „24 закупи, што средно имаат 50-150 екери се слеале во 3“.[207] „Во Нортхемптоншир и Линколншир мошне тргнало напред заградувањето на општинските земји, повеќето од новите лордства, произлезени од заградувањето, се претворени во пасишта; поради тоа сега многу лордства немаат и 50 екери под плуг, каде што понапред се орале 1.500... Разурнатините од некогашните куќи, амбари, плевни итн.“ се единствените траги од некогашните жители. Во некои места од сто куќи и фамилии се дошло на... 8 или 10... Во повеќето парохии каде што е заградувањето вршено дури во последниве 15 или 20 год., земјишните сопственици се мошне малку во споредба со бројот на оние што ја обработуваа земјата пред да биде заградена. Не е ништо необично да се види како 4 или 5 богати сточари узурпирале големи, штотуку заградени грофовства што порано се најдувале во рацете на 20 до 30 закупници и во исто толку ситни сопственици и жители. Сиве овие се исфрлени од своите поседи заедно со своите фамилии и заедно со други фамилии што работеа кај нив и така се издржуваа.“[208]
Под изговор на заградување лендлордовите не си ги присвојувале само необработените соседни земји, туку често и земјите што ги обработувале самите општинари или лица што ѝ плаќале за тоа определена такса на општината.
„Јас зборувам и овдека за заградувања на отворени полиња и земји што се веќе обработени. Дури и писателите што ги бранат заградувањата признаваат дека благодарение на нив се засилува монополот на крупните закупници, што ги повишуваат цените на средствата за живот, и го смалуваат населението... дури и заградувањето на пустите земји што се спроведува сега граба од сиромасите еден дел од нивните средства за живот и ги зголемува закупите што се веќе и така преголеми.“[209] „Кога ќе падне земјата во рацете на неколцина крупни закупници — вели др. Прајс — тогаш ситните закупци (порано од него обележани како „маса од ситни сопственици и закупници што себеси и своите фамилии ги издржуваат со производот од земјата што ја обработуваат, од овците, од домашните птици, од свињите итн. што ги пуштаат на општинската земја, така што ним малку им треба да купуваат средства за живот) се претвораат во луѓе што мораат да ги добиваат своите средства за суштествување со труд за други и се присилени за сѐ што им треба да одат на пазар... Можеби ќе се врши повеќе труд, зашто има поголема присила за тоа... Градовите и мануфактурите ќе порастат, бидејќи во нив се тераат повеќе луѓе што бараат работа. Таа е патот по кој природно води концентрацијата на закупите, и по кој таа веќе од многу години навистина дејствувала во ова кралство.“[210]
Тој вака го резимира целокупното дејство на заградувањата:
„Главно положбата на долните народни класи се лоши речиси во секој поглед, поситните земјопоседници и закупници се паднати во состојба на надничари и наемници; и во исто време при оваа состојба стана потешко да се добијат средства за живот.“[211]
Навистина узурпацијата на општинската земја и револуцијата во земјоделството што ја следеше неа дејствуваа така остро на земјоделските работници, што, според самиот Идн, нивната наемнина меѓу 1765 и 1780 почна да паѓа под минимумот и да се дополнува од официјалната поткрепа за бедните. Нивната наемнина — вели тој — „достасувала уште само за апсолутните животни потреби“.
Да слушнеме уште за момент еден бранител на заградувањето и противник на Д-р Прајс:
„Не е точен заклучокот дека имаме смалување на населението, бидејќи не се гледале повеќе на отворените полиња луѓе што си го растураат својот труд... Ако по претворањето на дробни селани во луѓе што мораат да работат за други, се става повеќе труд во движење, тогаш тоа е едно предимство што мора да се сака за нацијата“ (во која, се разбира, не припаѓаат претворените)... „Производот ќе биде поголем ако се примени нивниот комбиниран труд на еден закуп: така се создава придаден производ за мануфактурите, а со тоа мануфактурите, еден од златните рудници на оваа нација, ќе се умножат во споредба со произведеното количество жито.“[212]
Стоичкото спокојство на душата, со кое политичкиот економист го разгледува најбезобразното нарушување на „светото право на сопственоста“ и најгрубото насилство против личноста, штом тоа се сака за да се воспостават основите на капиталистичкиот начин на производство, ни го покажува меѓу другите и Сер Ф. М. Идн што е притоа уште и ториевски обоен, а и „филантроп“. Бесконечниот ред грабежи, грозотии и народни страдања што ја следеа насилната експропријација на народот од последната третина на 15 до крајот на 18 век, го натера него само до следнава „утешна“ заклучна рефлексија.
„Мораше да се воспостави точната (due) пропорција меѓу ораниците и пасиштата. Уште во целиот 14 и во последниот дел од 15 век на 1 екер пасишта идеше 2,3 и дури 4 екери ораница. Во средината на 16 век пропорцијата се претвори во 2 екери пасишта спроти 2 екери ораница, подоцна на 2 екери пасишта 1 екер ораница, додека најпосле не се дојде до точната пропорција од 3 екери пасишта спроти 1 екер ораница.“
Во 19 век најпосле исчезна дури и споменот за врската меѓу земјоделецот и општинската сопственост. Дури и да не говориме за подоцнежното време, т.е. дали прими селското население кога било барем една пара како отплата за 3.511.770-те екери општинска земја, што му се ограби нему меѓу 1801 и 1831, а која лендлордовите по парламентарен пат им ја подарија на лендлордовите?
Најпосле, последниот голем процес на експропријацијата над земјоделците од земјата е таканареченото „clearing of estates” (чистење на имотите, всушност исчистување на луѓето од нив). Сите досега разгледувани англиски методи ја најдоа својата кулминациона точка во „чистењето“. Како што видовме при опишувањето на модерната состојба во минатиот оддел, сега, кога веќе нема повеќе независни селани за метење, продолжува „чистењето“ на котеџите, така што земјоделскиот работник не може повеќе да го најде нужниот простор за сопственото живеалиште дури ни на земјата што ја обработува. Но што значи „clearing of estates” во вистинската смисла на зборот, тоа можеме да го научиме во ветената земја на современите романи, во горна Шкотска. Таму процесот се одликува со својот систематски карактер, со големиот размер, при што е тој извршен на еден удар (во Ирска им се здало на лендлордовите едновремено да исчистат повеќе села; во горна Шкотска се работи за земјишни површини големи како германските херцогства) — и најпосле со особената форма на разграбуваната земјишна сопственост.
Келтите од горна Шкотска се состоеја од кланови, од кои секој беше сопственик на земјата што ја населил. Претставникот на кланот, главатарот или „големиот човек“ беше само титуларен сопственик на оваа земја, токму така како што е англиската кралица титуларен сопственик на вкупната национална земја. Кога успеа англиската влада да ги задуши внатрешните војни меѓу овие „големи луѓе“ и нивните постојани налети во долношкотските рамнини, тогаш главите на клановите никако не се оставија од својот стар разбојнички занает; тие ја изменија само формата. Со својот сопствен авторитет тие го претворија своето титуларно право на сопственост во приватно право на сопственост, и бидејќи наидоа на отпор кај членовите на кланот, чијашто крв веќе немаа нужда да ја пролеваат, тие решија да ги растераат членовите на кланот со отворена сила.
Со истото право би можел некој англиски крал да претендира да ги турне своите поданици в море“, вели професор Њуман.[213]
Оваа револуција, што почна во Шкотска по последното востание на претендентот,[4*] може да се следи во нејзината прва фаза кај сер Џемс Стјуарт[214] и Џемс Андерсон.[215] Во 18 век на Гелите[5*] едновремено со изгонувањето од земјата им се забранува и иселувањето за да се натераат насилно кон Глазгов и кон други фабрички градови.[216] Како пример за методот што владеел во 19 век[217] доста е овде да ги споменеме „чистењата“ на херцогињата од Садерленд. Оваа економски школувана личност, веднаш штом стапила на власт, решила да преземе радикално економско лекување и целото грофовство, чиешто население веќе со понапрежни слични процеси се смали на 15.000 души, да го претвори во пасиште за овци. Од 1814 до 1820 ова 15.000-тно население, приближно 3.000 фамилии, систематски се истерува и истребува. Сите нивни села беа разрушени и запалени, сите нивни ниви претворени во пасишта. За извршувањето на ова беа испратени британски војници и дојде до борби со месните жители. Една стара жена изгоре во пламенот од колибата, која откажа да ја напушти. Така оваа мадам си присвои 794.000 екери земја што од памтивек му припаѓаа на кланот. На истераните жители таа им дала на морскиот брег околу 6.000 екери, по 2 екери на фамилија. 6.000-те екери досега лежеле пусти и не им носеле на сопствениците никаков доход. Херцогињата отишла толку далеку во своето благородно чувство, што им ја изнајмила земјата за средна рента од 2 шил. и 6 пенси на екер на истите членови од кланот, кои со векови ја леале својата крв за нејзината фамилија. Целата награбана земја ја раздели таа на 29 големи овчарски закупи (за пасење на овци), на секој од нив живеела една единствена фамилија, најчесто момци од англиските закупи. Во 1825 година тие 15.000 Гели веќе биле надоместени со 131.000 овци. Делот од aborgines [домородци] фрлен на морскиот брег се обиде да живее од риболов. Тие станаа амфибии и живееја, како што вели еден англиски писател, половина наземи половина во вода, на при сето тоа тие и од обете живееја само наполу.[218]
Но вредните Гели требаше уште потешко да испатат за својот планинско-романтичен почит пред „големите луѓе“ од кланот. Рибната миризба им влезе на големите луѓе во носот. Тие надушија оти тука има нешто профитоносно и им го изнајмија морското крајбрежје на крупните рибарски трговци од Лондон. Гелите беа вторпат истерани.[219]
Но најпосле еден дел од пасиштата за овци, од своја страна, беше претворен во парк за лов. Познато е дека во Англија нема вистински шуми. Дивечот во парковите на големците е конституционална домашна стока, згоена како лондонските „aldermen” [членови на општинскиот совет]. Затоа Шкотска е последното убежиште на „благородните страсти.“
„Во горните области“ — вели Сомерс во 1848 г. шумите мошне се раширија. Овде на едната страна од Гек ја имате новата шума на Гленфеш, а таму на другата страна новата шума на Ардверик. Во истата линија го имате Блек Маунт-от, грамадна пустина, новопошумена. Од исток кон запад, од меѓите на Абердин сѐ до гребенот на Обон, имате сега една непрекината линија од шума, додека во другите делови од горните земји се најдуваат нови шуми Лох Арчег, Гленгари, Гленмористон итн... Претворањето на нивните земји во пасишта за овци... ги истера Гелите на понеплодна земја. Сега црвената дивеч почнува да ги заместува овците, а тоа ги фрла Гелите во уште поочајна беда... Шумите за дивеч219a и народот не можат да суштествуваат едно покрај друго. Едното или другото секако мора да го отстапи местото. Пуштете ги нека порастат ловиштата во следнава четвртина од овој век по број и обем како и во минатото, и вие нема повеќе да најдете ни еден Гел на неговата родна земја. Ова движење меѓу сопствениците на планинските земји донекаде се должи на модата, на аристократските каприци, на страста за лов итн., но делум тие тераат трговија со дивеч исклучиво за профит. Бидејќи е факт, дека една парче планинска земја приспособена за ловиште во многу случаи несрамнено е попрофитоносно отколку ако е пасиште за овци... љубителот, кој бара едно ловно место, се ограничува во своето предлагање само од длабочината на неговото ќесе... Страдањата што се спуштија над горна Шкотска ништо не се помалку грозни од оние што се спуштија врз Англија со политиката на норманските кралеви. Црвената дивеч доби пошироко поле за движење, додека луѓето се стеснија во сѐ потесен и потесен круг... На народот му се граба една слобода по друга... А потиснувањето од ден на ден уште расте. Сопствениците го спроведуваат чистењето и разгонувањето на народот како утврден принцип, како една земјоделска нужност, токму онака како што се требат во дивите предели на Америка и Австралија дрвјата и грмушките и операцијата врви со нејзиниот спокоен и работен тек.[220]
Грабежот на црковните имоти, арамиското отуѓување на државните имоти, кражбата на општинската сопственост, узурпаторското и со безобѕирен терор спроведуваното претворање на феудалната сопственост и сопственоста на клановнте во модерна приватна сопственост — ете тоа се многу идиличните методи на првобитната акумулација. Тие го освоија полето за капиталистичкото земјоделство, ја присоединија земјата кон капиталот и го создадоа за градската индустрија нужниот прилив од незаштитен пролетаријат.
Луѓето, изгонети поради растурањето на феудалните дружини и поради жестоката, насилна експропријација на земјата, овој оголен пролетаријат не беше можно да се апсорбира од мануфактурата што беше во почетокот на својот развиток онака брзо како што се јавуваше тој на светот. Од друга страна, овие луѓе, ненадејно исфрлени од својот вообичаен животен тек не можеа веднаш да се снајдат во дисциплината на својата нова состојба. Тие масовно се претворија во питачи, разбојници, скитници, делум од наклоност, а во повеќето случаи по силата на околностите. Поради тоа при крајот на 15 и преку целиот 16 век во цела Западна Европа се јавува едно крваво законодавство против скитништвото. Татковците на сегашната работничка класа отпрво беа казнети затоа што беа насила претворени во скитници и паупери. Законодавството ги третираше како „доброволни“ престапници и претпоставуваше дека од нивна добра волја зависи да продолжат натаму да работат под старите околности што веќе не суштествуваа.
Во Англија ова законодавство почна од Хенри VII.
Хенри VIII 1530: Старите и неспособни за работа питачи добиваат дозвола за питање. Јаките скитници напротив се бичуваат и затвораат. Тие треба да се врзат одзади за некоја кола и да се бичуваат сѐ додека не протече крв од нивното тело, после ќе земат клетва оти ќе се вратат назад во своето родно место, или таму каде што живееле во последните три години и дека „ќе се фатат за работа“ („to put himself to labour“) Каква грозна иронија! Со актот 27 од Хенри VIII[7*] предниов закон се обновува, но заострен со нови придатоци. Кој ќе се фати вторпат во скитање, бичувањето треба да се повтори и да му се отсече половина уво, а при третиот пат тој се осудува на смрт како тежок престапник и непријател на општеството.
Едвард VI: еден закон од првата година на неговото царување, 1547, наредува ако избегнува некој да работи, да му се предаде како роб на лицето што го поткажало него оти бил безделник. Стопанот треба да го храни робот со леб и вода, со слаб пијалак и со такви отпадоци од месо, што му се згодни. Тој има право да го тера со камшик и со пранги на секоја, па дури и на најгнасна работа. Ако се оддалечи робот за 14 дена, тој ќе се осуди на доживотно ропство и на челото и на образот треба да му се удри нажежан печат со буквата Ѕ [почетната буква на зборот „slave“ (роб)], а ако и трет пат избега се осудува на смрт како државен предавник. Стопанот може него да го продаде, да го даде како завет, да го даде под наем како роб, токму како и секој друг подвижен имот или добиток. Ако преземат нешто робовите против господарот, тогаш треба исто така да се погубат. Поротниците треба да ги прогонуваат вагабонтите по пријава на господарите. Ако некаде некој скитник се скитал три дена горе-долу без работа, тогаш треба да се одведе во неговото родно место, да му се удри на градите печат од усвитено железо со буквата V [почетната буква на зборот „vagabond“ (скитник)] и таму во пранги да се употребува за работа на патиштата или за слични служби. Ако скитникот покаже некое лажно родно место, тогаш треба за казна да стане доживотен роб на тоа место, на жителите или на некоја корпорација, и му се удира печат со буквата Ѕ. Секое лице има право да им ги земе на скитниците нивните деца и да ги држи како чираци, машките до 24 години, девојчињата до 20 години. Ако избегаат, тогаш треба да му бидат до оваа возраст робови на мајсторот, кој може нив да ги стави во окови, да ги шиба итн., како што сака. Секој стопан може да му стави на својот роб железна алка околу вратот, околу раката или ногата, за да може со тоа подобро да го познава и да биде посигурен.[221] Последниот дел од овој закон предвидува дека местата на индивидуите, што им даваат на извесни сиромаси да јадат и да пијат, а сакаат да им најдат работа, можат да ги земат нив на работа. Овој род парохиски робови се додржа во Англија до длабоко во 19 век под името „roundsmen“ (луѓе што одат наоколу).
Елизабета, 1572: Питачи без дозвола и постари од 14 години треба жестоко да се бичуваат и да ми се удира печат на ресата од левото уво, ако не сака никој да ги земе во служба за две години; во повторен случај, и ако се постари од 18 години — да се погубат. Ако не сака никој да ги земе на служба за две години, но при третпат без милост да се погубат како државни предавници. Слични се законите: 18 од Елизабета чл. 3 и Законот од 1597.[221a]
Џемс I: Секој што се скита наоколу и пита се прогласува за скитник и вагабонт. Поротниците во „petty sessions“ [мали судски заседанија] се ополномоштени да накажуваат такви скитници при првиот пат на јавно бичување и на 6 месеци затвор, а на 2 години при вторпат. Во време на затворот тие треба да бидат толку често и толку многу бичувани колку ќе најдат за потребно поротните судии... На непоправливите и опасните скитници треба да им се удри на левото рамо нажежан печат со буквата R [почетната буква на зборот „rioter“ (бунтовник)] и да се пратат на присилна работа, а ако се фатат повторно на питање, безмилосно да се погубат. Овие прописи што законски важеа до почетокот на 18 век, беа укинати дури со актот 12 од Ана чл. 23.
Слични закони беа донесени и во Франција, каде што во средината на 17 век беше основано во Париз едно т.н. кралство од скитници („royaume des truands“) . Уште во почетокот на царувањето на Луј XVI (Ордонанса од 13 јули 1777) секој здрав развиен човек од 16 до 60 години, ако немал средства за суштествување и ако бил без определена професија, се праќал на кораби. Сличен е законот на Карло V од октомври 1537 за Холандија, првиот едикт на државите и градовите на Холандија од 19 март 1814, „Plakaat“-от на Соединетите Провинции од 1649 итн.
Така селскиот народ, насилно експроприран од земјата, испаден и претворен во скитници, беше втеруван со чудовишните терористички закони, со бичување, жигосување и мачење, во една дисциплина нужна за системот на наемниот труд.
Не е доста да стапат на едниот полус условите на трудот како капитал, а на другиот полус луѓето што немаат ништо за продавање освен својата работна сила. Исто така не е доста ни тие да се присилат да се продаваат доброволно. Во натамошниот тек на капиталистичкото производство се развива таква работничка класа која по своето воспитание, по својата традиција и по навика ги признава барањата на тој начин на производство како очевидни природни закони. Организацијата на оформениот капиталистички процес на производство крши секаков отпор, постојаното производство на релативната пренаселеност го држи законот за барање и предлагање на трудот, а со тоа и наемнината, во рамките што им одговараат на потребите за оплодување на капиталот; немиот натиск на економските односи ја запечатува власта на капиталистот над работникот. Навистина, уште се применува неекономско, непосредно насилство, но тоа е само исклучително. За обичниот тек на работите работникот може да им се остави на „природните закони на производството“, т.е. на неговата зависност од капиталот, зависност што произлегува од самите услови на производството, со кои таа се осигурува и овековечува. Инаку е во време на историското изникнување на капиталистичкото производство. На буржоазијата што почнува да се подига ѝ е потребна државна сила, та и ја употребува неа за да ја „регулира“ наемнината, т.е. да ја натера присилно во граници благопријатни за правење профити, за да го продолжува работниот ден и за да го држи самиот работник во нормален степен на зависност. Тоа е битен момент на таканаречената првобитна акумyлација.
Класата наемни работници што изникна во последната половина на 14 век, сочинуваше тогаш и во следниот век само еден сосем мал дел од народот, и нејзината положба најдуваше јака поткрепа во самостојното земјоделско стопанство во селото и во еснафската организација во градот. И во селото и во градот мајсторот и работникот социјално си стојат близу еден до друг. Потчинетоста на трудот под капиталот беше само формална, т.е. самиот начин на производство сѐ уште немаше специфичен капиталистички карактер. Променливиот елемент на капиталот многу го надминуваше неговиот постојан елемент. Затоа барањето наемен труд бргу растеше со секоја акумулација на капиталот, додека предлагањето наемен труд само бавно ја следеше. Еден голем дел од националниот производ, подоцна претворен во акумулационен фонд на капиталот, тогаш сѐ уште влегуваше во фондот за потрошувачка на работникот.
Законодавството за наемниот труд, што беше уште од своето изникнување насочено кон експлоатацијата на работникот, и во својот натамошен развиток секогаш остануваше исто така непријателско спроти него,[222] започна во Англија во 1349 со Statute of Labourers (Статут за работниците) од Едвард III. Франција нему му одговара со ордонансата од 1354 г., издадена од името на кралот Жан. Англиското и француското законодавство одат паралелно и по содржината се идентични. До колку работничките статути се обидуваат насила да го продолжат работниот ден, јас на тоа овдека нема да се враќам, бидејќи оваа точка е разгледана порано (осма глава, 5).
Statute of Labourers е издаден поради упорните жалби на Долниот дом.
„Понапред,“ — вели наивно еден ториј — „сиромасите бараа толку висока наемнина, што ги загрозува индустријата и богатството. Сега е нивната наемнина толку ниска што тоа исто така ги загрозува индустријата и богатството, но поинаку и можеби поопасно отколку тогаш.“[223]
Утврдена е законска тарифа за наемнината за градот и селото, за труд од парче и од ден. Земјоделските работници треба да се изнајмуваат годишно, а градските „на слободен пазар“. Се забранува со казна затвор да се плаќа повисока наемнина отколку што е законски предвидено, но примањето за повисока наемнина ќе се казни поостро отколку нејзиното плаќање. Така уште во оддел 18 и 19 од Елизабетиниот Статут за работниците се предвидувала десетдневна казна со затвор за оној што ќе плати повисока наемнина, а напротив дваесет и еден ден казна затвор за оној што ќе ја прими неа. Еден статут од 1360 ги заострил казните и дури ги ополномоштува господарите физички да го присилат работникот да работи за наемнина по законската тарифа. Сите здружувања, договори, клетви итн. со кои се поврзуваа еден со друг ѕидарите и дрводелците, се објавија за неважечки и се поништија. Работничката коалиција [здружување] се третираше како тежок престап од 14 век до 1825, до годината кога се укинаа законите против коалицијата. Духот на Статутот за работниците од 1349 и на статутите што иделе по него, јасно произлегува од тоа, што државата диктира една максимална наемнина, но никако не и минимална.
Во 16 век, како што се знае, положбата на работниците мошне се влоши. Паричната наемнина се повиши, но не сразмерно со паѓањето на цената на парите и со соодветното повишување на цените на стоките. Според тоа, наемнината навистина спаднала. Сепак законите донесени со цел за нејзино снижување продолжуваа да дејствуваат едновремено со отсекувањето на ушите и со удирањето печат на оние „што никој не сакаше да ги земе на служба“. Со законот за чираците 5 од Елизабета, чл. 3, се ополномоштуваат поротниците да утврдуваат извесни наемнини и да ги изменуваат според годишните времиња и стоковните цени. Џемс I го рашири ова регулирање на трудот и на ткајачите, предачите и на сите можни категории работници,[224] а Џорџ II го рашири законот против работничката коалиција на сите мануфактури.
Во вистинскиот мануфактурен период капиталистичкиот начин на производство толку ојакна за да може да го направи законското регулирање на наемнината и неизводливо и излишно, но и покрај тоа се сакаше да не се лишат во случај на нужда од оружјето од стариот арсенал. Уште актот 8 од Џopџ II забранува за шивачките помошници во Лондон и околијата повисока надница од 2 шил. 7 1/2 пенси, освен во случај на општа жалост; уште актот 13 од Џopџ III чл. 68 им го предаде на мировните судии регулирањето на наемнината на свиларските работници; уште во 1796 беа нужни две пресуди од повисоките судови за разрешување, дали наредбите на мировните судии за наемнина имаат важност и за неземјоделските работници; уште во 1799 се потврди со еден парламентарен акт дека наемнината на рударските работници од Шкотска се регулира со еден статут од Елизабета и со два шкотски акта од 1661 и 1671. Каков длабок преврат настанал меѓувремено во односите, докажува еден нечуен случај во англискиот Долен дом; овдека, каде што повеќе од 400 години се фабрикувале закони за максимумот, над кој наемнината во никој случај не смеела да премине, Хвајтбред предложи во 1796 еден законски минимум за наемнината на земјоделските надничари. Пит се спротиви, но призна дека „положбата на сиромасите е ужасна“ („cruel”) најпосле во 1813, законите за регулирање на наемнината беа укинати. Тие станаа смешна аномалија откога капиталистот ја регулира фабриката со свое приватно законодавство и откога наемнината на земјоделскиот работник се дополнуваше до неопходниот минимум од данокот за бедните. Сѐ до овој час се во полна важност определбите на работничките статути, за договор меѓу господарите и наемните работници, за отказните рокави итн., кои допуштаат само една граѓанска тужба против господарот што крши договор, напротив работникот што крши договор, допуштаат кривична тужба.
Свирепите закони против коалицијата паднаа во 1825 пред застрашувачкото држење на пролетаријатот, но сепак тие паднаа само делум. Неколку красни заостанки од старите статути исчезнаа дури во 1859. Најпосле парламентарниот акт од 29 јуни 1871 требаше да ги отстрани со законското признавање на тредјунионите, и последните траги од ова класно законодавство. Но еден парламентарен акт од истиот датум („An act to amend the criminal law relating to violence, threats, and molestation“) [акт за дополнување на кривичното законодавство за насилство, застрашување и обеспокојување] всушност пак ја воспостави поранешната состојба во нова форма. Со оваа парламентарна итроштина, средствата со кои работникот би можел да се послужи при некој штрајк или локаут (штрајк на здружените фабриканти со едновремено затворање на нивните фабрики) се одземени од обичното право и се потчинети под едно исклучително казнено законодавство чие толкување им припаѓа на самите фабриканти во својство на мировни судии. Две години пред тоа истиот Долен дом и истиот господин Гледстон на познат благороден начин предложи еден законски проект за укинување на сите исклучителни казнени закони против работничката класа. Но тој никогаш не можел да дојде потака од второто читање, и така работата се растегнувала сѐ додека најпосле „големата либерална партија“ во сојуз со ториевците не насобра смелост решително да се сврти против истиот пролетаријат што ја доведе неа на власт. „Големата либерална партија“ не се задоволи со ова предавство, а им дозволи на англиските судии, кои секогаш ѝ се подлизувале и биле во служба на владеачката класа, пак да ги откопаат старите закони против „Konspirationen“[8*] и да ги применуваат против работничките коалиции. Се гледа дека англискиот парламент само против својата волја и под натискот на масите се одрекол од законите против штрајковите и тредјунионите, откако самиот тој низ пет векови со бесрамен егоизам го заземал местото на постојан тредјунион на капиталистите против работниците.
Исто така француската буржоазија се осмели во почетокот на револуционерната бура да им го земе на работниците назад тукушто извојуваното право на асоцијација. Со декрет од 14 јуни 1791 ги прогласи таа сите работнички коалиции за „атентат врз слободата и врз Декларацијата за правата на човекот“ што ќе се казнува со 500 ливри и со одземање на активните граѓански права за една година.[225] Овој закон, кој насилно со државно-полициски мерки ја притиснува конкурентската борба меѓу капиталот и трудот во граници угодни за капиталот, ги преживеа сите револуции и династички смени. Дури и владата на теророт го остави него негибнат. Тој дури во ново време е сосем избришан од „Code Pénal” [казнен закон]. Ништо не е покарактеристично за овој буржоаски државен удар отколку неговиот изговор. „Иако — вели известувачот Шапелје — е за сакање да се крене повисоко наемнината отколку што е сега, за да излезе оној, што ја прима неа, надвор од апсолутната зависност, што е речиси ропска зависност условена од недостигот на нужните средства за живот, сепак работниците не смеат да се договоруваат меѓу себе за своите интереси, нити заеднички да дејствуваат и со тоа да ја ублажат својата „апсолутна зависност што е речиси ропска“, зашто тие токму со тоа ја нарушуваат „слободата на нивните ci-devant maîtres [бивши господари], а сегашни претприемачи“, (слободата за да ги држат работниците во ропство!), и бидејќи една коалиција против деспотијата на некогашните еснафски мајстори значи — што мислите? — воспоставување на еснафите укинати со француската конституција.[226]
Откако ги разгледавме насилното создавање на незаштитениот пролетаријат, крвавата дисциплина што го претвори него во наемен работник, гнасната високо државна акција што со полициски мерки го повишува степенот на експлоатацијата на трудот, а со тоа му ја зголемува акумулацијата на капиталот, сега се праша: од кај првобитно дошле капиталистите? Зашто експропријацијата на селското население создава непосредно само крупни земјосопственици. Што се однесува за потеклото на закупникот, ние можеме тукуречи со рака да го фатиме, бидејќи е тоа еден долг процес што се провлекува низ многу векови. Самите крепосници, а покрај нив и слободните ситни земјосопственици, се најдуваа во сосем различни сопственички односи, та затоа и се ослободија под сосем различни економски услови.
Во Англија првата форма на закупник е bailiff [управник на господарскиот имот], кој и самиот беше крепосник. Неговата положба е слична со положбата на староримскиот vilicus, но со потесна сфера на дејство. Во втората половина на 14 век него го заменува некој закупник, кого лендлордот ги снабдува со семе, добиток и земјоделски орудија. Неговата положба не е многу различна од положбата на селанецот. Само што тој експлоатира повеќе наемен труд. Тој набргу станува metayer, исполџија. Тој вложува еден дел од земјоделскиот капитал, лендлордот другиот. Обата го делат целокупниот производ според определените пропорции во договорот. Во Англија оваа форма бргу исчезнува и му прави места на вистинскиот закупник, кој со примена на наемни работници го оплодува својот сопствен капитал, а еден дел од вишокот на производот, во пари или во натура, му го плаќа на лендлордот како земјишна рента.
Во 15 век, сѐ додека независниот селанец и земјоделскиот момок, кој покрај наемната служба едновремено водеше и самостојно стопанство, сами себе се богатеа со својот труд, условите на закупникот си остануваа средни, како и полето на неговата производство. Земјоделската револуција во последната третина од 15 век, што продолжи скоро низ целиот 16 век (сепак со одземка на неговата последна деценија), го збогати него исто така бргу, како што го осиромаши селскиот народ.[227] Узурпацијата на општинските пасишта итн. му дозволи нему да го зголеми многу своето добиточно стада скоро без трошоци, а едновремено добитокот му дава богат материјал за гној при обработувањето на земјата.
Во 16 век иде уште еден решавачки важен момент. Тогаш договорите за закуп беа долготрајни, често на 99 години. Непрекинатиот пад на вредноста на благородните метали, а со тоа и на парите, им носеше на закупниците златни плодови. Тоа, и да не ги земеме предвид сите порано изложени околности, ја смали наемнината. Еден дел од неа помина кон профитот на закупникот. Непрекинатото повишување на цените на житото, волната, месото, со еден збор на сите земјоделски производи, го зголеми паричниот капитал на закупникот без негово содејство, додека земјишната рента што имал да ја плаќа била договорена по застарената вредност на парите.[228] Така тој едновремено се богатеше за сметка на неговиот наемен работник и неговиот лендлорд. Оттука не е никакво чудо што Англија имаше при крајот на 16 век една класа „капиталистички закупници“ богати за тогашните услови.[229]
Експропријацијата и изгонувањето на селското население кое постојано се обновува и кое се врши удар по удар, ѝ доставува, како што видовме, на градската индустрија сѐ нови и нови маси пролетери што стоеја сосем надвор од еснафските односи — една мудра околност што го натера стариот А. Ендерсон (да не се замени со Џемс Ендерсон) да допушти во неговата „Историја на трговијата“ да се разбере како да е тоа директна интервенција на провидението. Ние мораме да се запреме уште еден момент на овој елемент на првобитната акумулација. На проретчувањето на независното селско население со самостојно стопанство не му одговара само згустувањето на индустрискиот пролетаријат, како што го објаснува Жофроа Сент Илер згустувањето на светската материја на една место со нејзиното проретчување на друго.[230] Земјата, и покрај смалениот број на нејзините обработувачи, донесува и сега исто толку или повеќе производ отколку понапред, бидејќи револуцијата во односите на земјишната сопственост беше следена од посовршени методи во обработката, од поголема кооперација, концентрација на средствата за производство итн. и бидејќи земјоделските наемни работници не само што беа присилувани на поинтензивно напрегнување,[231] туку и производното поле што тие го работеа за себеси сѐ повеќе и повеќе се смалуваше. Според тоа, со ослободениот дел од селското население се ослободуваат исто така и понапрежните средства за неговата исхрана. Тие сега се претвораат во материјален елемент на променливиот капитал. Истераниот на улица селанец мора да ја откупува нивната вредност од својот нов господар, од индустрискиот капиталист, во форма на наемнина. Како што стана со средствата за живот, така стана и со домашните земјоделски суровини на индустријата. Тие се претворија во елемент на постојаниот капитал.
Да претпоставиме на пр. дека еден дел од вествалските селани, што во времето на Фридрих II сите предеа, ако не коприна[9*] барем лен, беше насилно експроприран и изгонет од земјата, а дека другиот преостанат дел е претворен во надничари на крупните закупници. Едновремено се подигнуваат крупни предилници и ткајачници за лен, во кои „ослободените“ работат сега како наемни работници. Ленот изгледа токму како и понапред. Ниедно влакно на него не се изменило, но во неговото тело му влегла една нова социјална душа. Тој сега образува еден дел од постојаниот капитал на господарите на мануфактурата. Понапред тој беше разделен меѓу маса ситни производители што сами го обработувале и го пределе во мали количества со своите фамилии. Сега тој е концентриран во рацете на еден капиталист, кој ги пушта другите да му предат и да ткаат за него. Придадениот труд потрошен во предачниците на лен понапред се реализирал во екстра доход на безбројните селски фамилии или, во време на Фридрих II и во даноци „pour le roi de Prusse“ [за прускиот крал]. Сега тој се реализира во профит на малцина капиталисти. Вретената и разбоите, порано разделени по селата, сега се начичкани во малку крупни работни касарни, исти онака како и работниците, како и суровините. И вретената, и разбоите, и суровините се претворени отсега од средства на независна егзистенција на предачот и ткајачот во средства за командување[232] над нив и за исцицување од нив неплатен труд. Не може да се види на крупните мануфактури, како на крупните закупи, дека се тие составени од многу мали производни единици и дека се образувани со експропријацијата на многу ситни независни производители. Сепак, непристрасниот набљудувач нема да се излаже. Во времето на Мирабо, лавот на револуцијата, крупните мануфактури сѐ уште се вика manufactures réunies [соединети мануфактури] како што зборуваме ние денеска соединети ораници.
„Ги гледаме“, вели Мирабо, „само крупните мануфактури каде што работат стотини луѓе под еден директор и кои обично се викаат соединети мануфактури (manufactures réunies). Напротив, никој не ги удостојува ни со еден поглед оние каде што работат сосем голем број работници растурено и секој за своја сметка. Тие се оставаат сосем на заден план. Тоа е сосем голема заблуда, бидејќи само тие го прават вистинскиот важен составен дел од народното богатство... Соединетата фабрика (fabrique réunie) може премногу да збогати еден или двајца претприемачи, но работниците се само подобро или полошо платени надничари и не земаат никаков дел од благосостојбата на претприемачот. Во одделената фабрика (fabrique séparée) напротив никој не станува богат, но маса работници се најдуваат во благосостојба... Бројот на вредните стопански работници ќе расте, зашто тие во разумниот начин на живеење, во дејноста гледаат средство за да се подобри суштествено нивната положба, наместо да добијат едно мало повишување на наемнината, што никогаш не може да има поважни последици за иднината, туку во најдобар случај им дава на луѓето можност да живеат во моментот нешто подобро. Одделените индивидуални мануфактури, најчесто поврзани со мало селско стопанство, единствено се слободни.“[233]
Експропријацијата и истерувањето на еден дел од селското население не ги ослободуваат за индустрискиот капитал заедно со работниците само нивните средства за живот и нивниот материјал за работа, туку тие му создаваат нему и внатрешен пазар.
Навистина, настаните што ги претвораат дробните селани во наемни работници, а нивните средства на трудот и средства за живот во материјални елементи на капиталот, едновремено му го создаваат на последниов и неговиот внатрешен пазар. Порано селската фамилија сама ги произведуваше и ги преработуваше средствата за живот и суровините, што таа потоа во поголемиот дел сама ги трошеше. Овие суровини и средства за живот станаа сега стоки; крупниот закупник ги продава нив, во мануфактурите тој го најдува нивниот пазар. Преѓа, платно, груби волнени производи, предмети чиишто суровини ги имаше на свое располагање секоја селска фамилија и што беа ткаени и предени за нејзините потреби, се претвораат сега во мануфактурни артикли, а пазарот што ги троши нив го прават баш земјоделските околии. Безбројните расеани клиенти, условени досега од една маса ситни производители што работат за своја сметка, сега се концентрираат во еден крупен пазар што го снабдува индустрискиот капитал.[234] И така рака за рака со експропријацијата на порано самостојните селани — стопани и со нивното разделување од нивните средства за производство оди и уништувањето на земјоделската странична индустрија, процесот на разделување на мануфактурата од земјоделството. И само уништувањето на селската домашна индустрија може да му ја даде на внатрешниот пазар на една земја онаа широчина и онаа цврста стабилност што му е нужна на капиталистичкиот начин на производство.
Сепак, вистинскиот мануфактурен период не доведува до радикално преобразување. Ние се сеќаваме дека мануфактурата само постепено го овладува националното производство и секогаш се опира врз градскиот занает и врз домашно-селската странична индустрија, како врз широка база. Ако ги уништува таа последниве во некоја форма, во посебни производни гранки, на извесни точки, таа одново предизвикува други, зашто тие нејзе ѝ се нужни за обработување на суровините до еден определен степен. Затоа таа произведува една нова класа дробни селани, што се занимава со обработката на земјата како со странична гранка — а главното занимање ѝ е индустрискиот труд за подготвување на производи за продажба на мануфактурата директно или преку трговецот. Ова е една од причините, иако не е главната причина на една појава каја пред сѐ може да го сплетка секој оној што ја проучува англиската историја. Од последната третина на 15-от век тој постојано се среќава со одземка на извесни куси периоди, со жалби против непрекинатото ширење на капиталистичкото стопанство на село и против прогресивното уништување на селанството. Од друга страна тој пак одново ќе го најдува ова селанство, иако во сѐ посмален број и постојано во сѐ посложена форма.[235] Главната причина за ова е: Во Англија преовладува во еден период житно стопанство, во друг сточарско стопанство, а со овие периоди се колеба обемот на селските стопанства. Дури крупната индустрија ја дава со машинеријата постојаната основа на капиталистичкото земјоделство, радикално го експропира грамадното мнозинство од селското население и ја довршува разделбата меѓу земјоделството и домашната селска индустрија, таа ги раскинува корењето на оваа индустрија — на предењето и ткаењето.[236] Затоа дури таа му го освојува на индустрискиот капитал целиот внатрешен пазар.[237]
Генезата на индустрискиот[238] капиталист не одеше толку постепено како генезата на закупникот. Несомнено е дека по некој ситен еснафски мајстор, а уште повеќе некој ситен самостоен занаетчија или дури и наемен работник се претвораат отпрво во мали капиталисти, а потоа со постојаното раширување на експлоатацијата над наемниот труд и со соодветната акумулација стануваа капиталисти ѕаns phrase [без приговор]. Во детинскиот период на капиталистичкото производство, одело многупати исто така како и во детинскиот период на средновековниот градски живот, каде што прашањето кој треба од избеганите крепосници да биде мајстор а кој слуга, во повеќето случаи се решаваше со поранешниот или подоцнежниот датум на нивното бегање. Туку полжавскиот ȏд на овој метод не им одговараше по никаков начин на трговските потреби на новиот светски пазар што го создадоа големите откритија во крајот од 15 век. Но Средниот век остави во наследство две различни форми на капитал, што узреваа во најразлични општествено-економски формации и кои, пред ерата на капиталистичкиот начин на производство, важат за капитал quand même [воопшто] а имено, лихварскиот капитал и трговскиот капитал.
„Во сегашново време сето богатство на општеството оди прво во рацете на капиталистот... тој му плаќа на земјопоседникот рента, на работникот наемнина, на собирачите на данок и десеток нивните барања, и си задржува за себеси еден голем, всушност најголем и што станува од ден на ден сѐ поголем дел од годишниот производ на трудот. Капиталистот сега може да се разгледува како сопственик од прва рака на целото општествено богатство, иако ниеден закон не го пренесол на него правото врз оваа сопственост... Оваа измена во сопственоста се изврши со земањето интерес на капиталот, и не е ништо помалку за чудење, што законодавците од цела Европа сакаа да го спречат тоа со законите против лихварството... Власта на капиталистите над целото богатство на земјата е полна револуција во правото на сопственоста, но со кој закон или со која редица закони беше таа предизвикана?“[239]
Писателот требаше да знае дека револуциите не се прават со закони.
Феудалниот строј на село и еснафскиот строј во градот го пречеа претворањето на паричниот капитал, создаден со лихварство и трговија, во индустриски капитал.[240] Овие пречки отпаднаа со растурањето на феудалните дружини, со експропријацијата и со изгонувањето на еден дел од селското население. Новата мануфактура изникна во морските експортни пристаништа или во оние точки по селата што се најдуваа надвор од контролата на старите градови и нивниот еснафски строј. Затоа во Англија има огорчена борба на corporate towns [градови со еснафски корпоративен строј] против овие нови индустриски расадници.
Откривањето на златните и сребрените земји во Америка, истребувањето, поробувањето и закопувањето на домородното население во рудниците, првите чекори во освојувањето и разграбувањето на Источна Индија, претворањето на Африка во ловиште за трговски лов на црнокожите, ете со што е обележана зората на ерата на капиталистичкото производство. Овие идилични процеси се главните моменти на првобитната акумулација. По стапалките по нив иде трговската војна на европските нации, со Земната топка како бојно поле. Таа почнува со отцепувањето на Холандија од Шпанија, добива гигантски размери во антијакобинската војна на Англија, и сѐ уште продолжува да трае, како што е во Опиумската војна против Кина итн.
Различните моменти на првобитната акумулација сега се распределуваат горе-долу во временски редослед, имено на Шпанија, Португалија, Холандија, Франција и Англија. Во Англија при крајот на 17 век тие систематски се соединуваат во колонијален систем, во систем на државни долгови, во модерен даночен систем и во протекционистички систем. Овие методи почиваат делум на најбрутална сила, на пр. колонијалниот систем. Но тие ја исползуваат државната власт, концентрираната и организираната сила на општеството за да го забрзаат процесот на претворањето на феудалниот начин на производство во капиталистички и за да ги скусат преодите. Силата е бабица на секое старо општество кога е бремено со ново. И самата сила е економска потенција.
За христијанскиот колонијален систем В. Ховит, човек што од христијанството направил своја специјалност, вели:
„Варварството и безбожните грозотии на таканаречените христијански раси во сите делови на светов и против секој народ што можеле да го подјармат, немаат никаква паралела во која било ера од светската историја, кај која било раса, па дури колку и да е таа дива и необразована, немилосрдна и бесрамна“.[241]
Историјата на холандското колонијално стопанство — а Холандија беше во 17 век пример за капиталистичка нација — „дава ненадмината слика од предавства, поткупи, подли убиства и гадости.“[242] Ништо не е покарактеристично од нивниот систем на кражби на луѓе во Целебес, за да добијат робови за Јава. За оваа цел се подготвувале крадци на луѓе. Крадецот, толкувачот и трговецот беа главните агенти на оваа трговија, а домородните принцови главните продавачи. Украдената младина била заклучувана во тајните затвори на Целебес, додека узрее за испраќање на бродовите за робови. Еден официјален извештај вели:
„На пр. овој град Макасар е полн со тајни затвори, еден поужасен од друг, нагнетени со бедници, со жртви на ненаситноста и тиранијата, оковани во вериги, насила откинати од своите фамилии.“
За да ја завладеат Малака, Холанѓаните го поткупиле португалскиот гувернер. Во 1641 тој ги пуштил во градот. Тие веднаш побрзале кон неговата куќа и подло го убиле за да се „одречат“ од плаќањето поткуп во сума од 21.875 ф. ст. Секаде каде што стапиле со нога Холанѓаните, следело опустошување и обезлуѓување. Банјуванги, една провинција во Јава, во 1750 имала 80.000 жители, во 1811 уште само 8.000. Тоа е „doux commerce“ [мирна трговија].
Како што е познато, Англиската источно-индиска компанија, освен политичката власт во Источна Индија, го доби исклучивиот монопол над трговијата со чај, како и трговијата со Кина воопшто како и над транспортот на стоки за Европа и од Европа. Но крајбрежната пловидба на Индија и меѓу островите, како и трговијата во внатрешноста на Индија станаа монопол на високите чиновници на компанијата. Монополите на сол, опиум, бетел и на други стоки, беа неисцрпни извори на богатство. Самите чиновници ја утврдуваа цената и произволно ги дереа кутрите Индуси. Генералниот директор учествуваше во оваа приватна трговија. Неговите миленици добиваа договори под такви услови, со кои, поумни од алхемичарите, од ништо правеа злато. Крупни имоти изникнуваа за еден ден како печурки по дожд, и првобитната акумулација се вршеше без да се авансира ни еден шилинг. Судските процеси на Ворен Хестингс вријат од такви примери. Еве еден случај. Еден опиумски договор му беше даден на некојси Саливен, во моментот кога требаше да отпатува — по официјален налог — во еден дел од Индија, сосем оддалечен од афионските околии. Саливен му го продаде својот договор за 40.000 ф. ст. на некојси Бин, Бин го продаде договорот истиот ден за 60.000 ф. ст., а последниот купец и исполнителот на договорот изјави дека тој и покрај тоа истерал од него огромна печалба. Според една листа поднесена до парламентот Компанијата и нејзините службеници дозволија да земат од Индијците за време од 1757 до 1766 дарови во вредност од 6 мил. ф. ст.! Меѓу 1769 и 1770 Англичаните исфабрикувале глад со тоа што го откупија целиот ориз и го препродадоа за баснословни цени.[243]
Однесувањето со домородците се разбира беше најужасно во плантажите определени само за експортна трговија, како Западна Индија, и во богатите и густонаселените земји предадени на разбојниците, како Мексико и Источна Индија. Сепак и во вистинските колонии христијанскиот карактер на првобитната акумулација не откажа да дејствува. Пуританците од Нова Англија, овие трезвени виртуози на протестантизмот, определија во 1703 со решение на нивното Аѕѕеmbly [законодавно собрание] премија од 40 ф. ст. за секој индијански скалп и за секој фатен црненокожец, во 1720 премија од 100 ф. ст. за секој скалп, во 1744 Масачусетс Беј, откако прогласи едно племе за бунтовно, ги определи следниве цени: за машки скалп над 12 години 100 ф. ст., во нова валута, за запленет маж 105 ф. ст., за уловена жена и дете 55 ф. ст., за скалп од жена и дете 50 ф. ст.! Неколку децении подоцна колонијалниот систем им се одмазди на потомците на побожните pilgrim fathers [аџии], кога станаа и тие бунтовни. Поттикнувани и плаќани од страна на Англичаните, Индијанците ги касапеа нив со томахавки. Британскиот парламент ги прогласи крволочните пси и скалпирањата за „средства што му се дадени од бога и од природата.“
Колонијалниот систем силно го забрза развитокот на трговијата и паробродството. „Gesellschaften Monopoliа“ [монополските здруженија] (Лутер) беа силни лостови за концентрацијата на капиталот. На мануфактурите што насекаде изникнуваа колониите им осигуруваа потрошувачки пазар, а монополското овладување на пазарот им осигури една потенцирана акумулација. Благото добивано надвор од Европа непосредно со грабеж, со поробувања и убиства дотекуваше во метрополата и се претвораше овде во капитал. Холандија која најпрво наполно го разви колонијалниот систем, уште во 1648 ја достигна врвната точка на својата трговска величина.
„Таа речиси исклучиво ја имаше источно-индиската трговија и транспортот меѓу европскиот југозапад и североисток. Нејзиното рибарство, поморство, мануфактури немаа на себеси еднакви во ниедна друга земја. Капиталите на републиката беа можеби позначајни отколку сите зaeднo од целата преостаната Европа.“
Гилих, авторот на горните редови, заборави да додаде дека народните маси во Холандија уште во 1648 повеќе страдаа од претеран труд, беа поосиромашени и побрутално потиснувани отколку сите заедно од преостанатата Европа.
Во денешно време индустриската хегемонија ја повлекува по себе трговската хегемонија. Во вистинскиот мануфактурен период, напротив трговската хегемонија е таа што го осигурува индустриското господство. Затоа колонијалниот систем ја играше тогаш претежната ролја. Тој беше „туѓински бог“ што се намести во олтарот покрај старите идоли на Европа и во еден прекрасен ден ги исфрли сите нив заедно со една клоца надвор. Тој го прогласи профитирањето како последна и единствена цел на човештвото.
Системот на општествениот кредит, т.е. на државните долгови, чијшто почеток го откриваме во Џенова и Венеција уште во Средниот век, ја зафати во мануфактурниот период цела Европа. Колонијалниот систем со својата поморска трговија и со своите трговски војни му послужи нему како топла леа. Така тој најпрво се утврди во Холандија. Државниот долг, т.е. отуѓувањето на државата — било да е таа деспотска, уставна или републиканска — ѝ дава на капиталистичката ера свој печат. Единствениот дел на т.н. национално богатство што навистина влегува во заедничкиот посед на модерните народи е — нивниот државен долг.[243a] Оттука е наполно доследна модерната доктрина дека еден народ е толку побогат колку е подлабоко задолжен. Државниот кредит станува вјерују на капиталот. А со изникнувањето на државното задолжување, наместо гревот против Духа светаго, за кого нема прошка, стапува вероломството спроти државниот долг.
Државниот долг станува еден од најенергичните лостови на првобитната акумулација. Како со удар на волшебно стапче ги надарува тој непроизводните пари со производна сила и така ги претвора во капитал, притоа без да се изложува на тешкотии и опасности што се неминовно сврзани со вложувањето во индустријата, па дури и во приватното лихварство. Државните кредитори всушност и не даваат ништо, бидејќи зајмената сума се претвора во државна лесно пренослива облигација што продолжува да фигурира во нивните раце наполно така како да се тие исто толку готови пари. Но и без оглед на така создадената класа од безделни рентиери и на импровизираното богатство на финансиерите што играат ролја на посредници меѓу владата и нацијата — како и без оглед на закупниците на даноци, трговците, приватните фабриканти, на кои добар дел од секој државен заем им врши служба како некој капитал што им паднал од небо — државниот долг ги создаде акционерските друштва, трговијата со вредносни хартии од секој вид, ажиотажата, со еден збор: берзанската игра и модерната банкократија.
Големите банки, искитени со национални титули, уште од нивното раѓање беа друштва на приватни шпекуланти што се ставија на страната на владите и, благодарение на нивните привилегии, биле во состојба да им зајмуваат пари. Затоа нема понепогрешлива мерка за акумулацијата на државните долгови одошто сукцесивното повишување на акциите на овие банки, чии полн расцвет датира од основањето на Англиската банка (1694 г.). Англиската банка почна со таа, што ѝ ги даде на заем на владата своите пари со 8%; едновремено таа беше ополномоштена од парламентот да искова пари од истиот капитал, при што таа него уште еднаш ѝ го зајми на јавноста во форма на банкноти. Таа можеше со овие банкноти да дисконтира меници, да дава заеми на стоки и да откупува благородни метали. Не потраја долго, и овие кредитни пари исфабрикувани од самата банка станаа монета во која Англиската банка ѝ даваше заем на државата и ги исплатуваше за сметка на државата интересите од државниот долг. И не е доста тоа што таа со една рака даваше за да земе со другата повеќе назад; туку таа остануваше, дури и кога примаше, вечен кредитор на нацијата сѐ до последната дадена пара. Малку по малку таа стана неизбежен чувар на металното благо на земјата и гравитационен центар на целокупниот трговски кредит. Во истото време кога во Англија престанаа да ги палат вештиците, почнаа таму да ги бесат фалсификаторите на банкноти. Каков впечаток предизвика на современиците ненадејната појава на овие накотени банкократи, финансиери, рентиери, маклери, шпекуланти и берзански волци, ни покажуваат делата од она време, како на пр. од Болингброкс.[243б]
Заедно со државните долгови изникна и еден интернационален кредитен систем под кој често се прикрива еден од изворите на првобитната акумулација кај овој или кај оној народ. Така нискостите на венецијанскиот грабежен систем сочинуваат една таква прикриена основа на капиталистичкото богатство на Холандија, на која Венеција што се наоѓаше во опаѓање, ѝ даваше на заем големи парични суми. Ист таков однос имаше меѓу Холандија и Англија. Веќе во почетокот на 18 век холандските мануфактури се далеку надминати и Холандија веќе престанала да биде владеачка трговска и индустриска нација. Затоа во периодот од 1701-1776 една од нејзините главни зделки беше давањето на заем огромни капитали, специјално на својот силен конкурент — Англија. Слично е денеска меѓу Англија и Соединетите Држави. Многу капитали, што денеска настапуваат во Соединетите Држави без крштелно, се тукушто капитализираната вчера детска крв во Англија.
Бидејќи државниот долг се опира на државните приходи со кои мораат да се покриваат годишните интереси и други плаќања, модерниот даночен систем стана неминовно дополнување во системот на националните заеми. Заемите им овозможуваат на владите да ги покриваат извонредните расходи, без да го сетат веднаш тоа данокоплатците, но сепак тие на крајот на краиштата имаат за резултат повишени даноци. Од друга страна, повишувањето на данокот, причинето со натрупување на долгови заклучени еден по друг, ја присилува владата при нови вонредни расходи, постојано да зема нови заеми. Поради тоа, модерните државни финансии, чиј стожер се даноците на најнеопходните средства за живот (значи нивното поскапување), носат во самите себе никулец на автоматско повишување. Претераниот облог не е случаен отклон туку напротив принцип. Оттука во Холандија, каде што најпрво е воведен овој систем, великиот патриот Де Вит го прослави него во своите максими како најдобар систем за да се направи наемниот работник покорен, послушен, вреден и... пренатоварен со труд. Сепак разорното влијание што го врши овој систем на положбата на наемните работници, нас овде не нѐ интересира толку, колку што условената од него присилна експропријација на селаните, занаетчиите, накратко на сите составни делови на дробните средни класи. За ова нема две мненија, дури ни кај буржоаските економисти. Неговото експропријаторско дејство се зајакнува уште со протекционистичкиот систем, што е еден од неговите неделиви составни делови.
Големата ролја што му се паѓа на државниот долг и нему соодветниот даночен систем во капитализацијата на богатствата и во експропријацијата на масите довела во заблуда мнозина писатели, како што се Кобет, Дабледеј и други, да ја бараат овдека основната причина за бедата кај модерните народи.
Протекционистичкиот систем беше едно вештачко средство за фабрикување на фабриканти, за експропријација на независни работници, за капитализирање на националните средства за производство и средствата за живот, за насилно скусување на преминот од старовремскиот во модерен начин на производство. Европските држави се грабале за патентот на овој изнајдок, а штом еднаш ќе стапеле во служба на профитерите, тие веќе не се запирале само на тоа да го дерат сопствениот народ, посредно со заштитни царини, непосредно со извозни премии итн. Тие насилно искоренуваа во независните второстепени земји секаква индустрија, како на пр. ирската мануфактура на волна од страна на Англија. На европскиот континент процесот беше, по примерот на Колбер, уште сосем поупростен. Првобитниот капитал на индустријалците дотекува овдека делум директно од државната каса.
„Зошто“, извикува Мирабо, „да се оди толку далеку да се бара причината за расцветот на мануфактурата во Саксонија пред Седумгодишната војна? Се направија 180 милиони државни долгови?“[244]
Колонијален систем, државни долгови, даночен натиск, протекционизам, трговски војни итн., овие фиданки на вистинскиот мануфактурен период гигантски се разраснаа во време на детинскиот период на крупната индустрија. Раѓањето на оваа индустрија беше прославено со огромно иродовско колење деца. Фабриките, како и кралската флота, си вршат регрутација насила. Колку и да е Сер Ф. М. Идн нечувствителен за ужасите на експропријацијата на селското население од земјата почнувајќи од последната третина на 15 век сѐ до неговото време, до крајот на 18 век, макар со какво самозадоволство да го поздравува овој процес, „нужен“ за да се создаде капиталистичко земјоделство и „да се воспостави правилен однос меѓу ораниците и пасиштата“, сепак тој не ја покажува истата рамнодушност кон економската нужност да се грабаат и поробуваат деца за да се претвори мануфактурното производство во фабричко производство и да се воспостави правилен однос меѓу капиталот и работната сила. Тој вели:
„Можеби вреди публиката да поразмисли дали која и да било мануфактура која за нејзиното успешно функционирање мора да ги граба сиромашките деца од котеџите и работните домови, за да ги тера да се кинат од работа на групи во смени поголем дел од ноќта без починка; мануфактура, која освен тоа трупа заедно на еден куп лица од обата пола, од различни возрасти и склоности, во која заразата на примерот мора да води кон расипаност и неморалност, дали една таква мануфактура може да ја зголеми сумата на националната и индивидуалната среќа?“[245]
„Во Дербишир, Нотингемшир, а особено во Ланкашир“, вели Филден, „беше применета скоро пронајдената машинерија во големи фабрики, поставени до самите реки, способни да го вртат колцето. На овие места, оддалечени од градовите, ненадејно затребаа илјадници раце; а особено на Ланкашир, неплодороден и сѐ до ова време и релативно ретко населен, сега пред сѐ му требаше поголемо население. Особено големо барање беше за дробни и пргави прсти. Веднаш влезе во обичај да се влечкаат чираци (!) од различни парохиски работни домови од Лондон, Бирмингем и од други места. Многу, многу илјади од овие мали беспомошни креатури од 7 до кон 13 или 14 години, се експедираа кон север. Стана обичај за мајсторот (т.е. за крадецот на деца) да ги облекува своите чираци, да ги храни и да им дава живеалиште во еден дом за чираци покрај самата фабрика. Биле поставени надзорници за да го надгледуваат нивниот труд. Им било во интерес на овие робовски терачи, децата да 'ргаат до крајност, бидејќи нивната плата зависеше од размерата на количеството производ, што можеа да го исцедат од децата. Суровоста беше природна последица... Во многу фабрички околии, особено во Ланкашир, овие беспомошни и невини созданија, предадени во власт на фабричките господари, беа изложени на најгрозни маки. Тие беа терани во смрт со претеран труд... тие беа бичувани, оковувани и мачени со најистанчена и најрафинирана грозотија, тие беа во многу случаи направени кожа и коска од глад, додека камшикот ги присилуваше кон труд... Да, во некои случаи тие беа терани во самоубиство!... Прекрасните и романтични долини на Дербишир, Нотингемшир, и Ланкашир, затворени од очите на општеството, станаа грозни пустини за мачење, а често и за смрт... Профитите на фабрикантите беа огромни. Тоа само ја раздразнуваше нивната волчја глад. Тие почнаа со практиката на ноќен труд, т.е. откога ќе исцрпеа една група раце во дневна работа, држеа готова една друга група за ноќна работа; дневната група си легнуваше во постела која штотуку ја оставаше ноќната група и vіce versa [обратно]. Во Ланкашир е народна традиција постелите никогаш да не истинуваат.“[246]
Со развитокот на капиталистичкото производство во време на мануфактурниот период, општественото мнение на Европа го загуби последниот остаток од чувство за срам и совест. Нациите цинично се фалеа со секоја гнасотија што можеше да биде средство за акумулација на капиталот. Нека се читаат на пример наивните трговски анали од лесниот филистер А. Ендерсон. Овдека се труби дека е триумф за англиската државничка мудрост тоа што Англија со мирот во Утрехт ја присили Шпанија со договорот Asiento[10*] на привилегија за трговија со Негри, трговија која смее сега да ја води и меѓу Африка и шпанска Америка, а што досега ја водеше само меѓу Африка и англиската западна Индија. Англија доби право да доставува во шпанска Америка до 1743 по 4.800 Негри годишно. Со тоа едновремено се создаде еден официјален превез за британската контрабанда. Ливерпул израсна врз базата на трговијата со робови. Тоа е неговиот метод на првобитната акумулација. И сѐ до ден денешен си останаа ливерпулските „благородници“ Пиндари на трговијата со робови, која — спореди со цитираното погоре дело на Др. Ејкин од 1795 — го распалува „трговскиот претприемачки дух во страст, создава славни поморски луѓе и донесува огромни пари.“ Во 1730 Ливерпул им давал работа во трговијата со робови на 15 пароброди, во 1751: 53, во 1760: 74, во 1770: 96, и во 1792: 132.
Додека памучната индустрија во Англија воведуваше детско ропство, таа едновремено даваше поттик за претворање на понапрежното повеќе или помалку патријархално робовско стопанство во Соединетите Држави во трговски систем на експлоатација. Општо на прикриеното ропство на наемниот труд во Европа му требаше за основа ропството sans phrase [отворено] во Новиот Свет.[247]
Tantae molis erat [чинеше толку труд][11*] за да се разврзат „вечните природни закони“ на капиталистичкиот начин на производство, за да се изврши процесот на одделувањето меѓу работниците и условите за труд, за да се претворат на едниот полус општествените средства за производство и средствата за живот во капитал, а на спротивниот полус народните маси да се претворат во наемни работници, во слободни „работни сиромаси“, овој вештачки производ на модерната историја.[248] Ако парите, како што вели Ожие, „идат на светов со природни крвави дамки на едниот образ“,[249] тогаш капиталот иде на светов пуштајќи крв и гнасотија од сите свои пори од глава до петици.[250]
На што се сведува првобитната акумулација на капиталот, т.е. нејзиното историско потекло? До колку таа не е непосредно претворање на робови и крепосници во наемни работници, значи до колку не е гола измена на форми, таа ја означува само експропријацијата на непосредните производители, т.е. распаднувањето на приватната сопственост што почива врз сопствен труд.
Приватната сопственост, како спротивност на општествената, колективната сопственост, суштествува само таму каде што им припаѓаат средствата на трудот и надворешните услови на трудот на приватни луѓе. Но според тоа дали овие приватни луѓе се работници или неработници се изменува и самиот карактер на приватната сопственост. Безбројните нијанси што ни ги дава притоа на прв поглед приватната сопственост ги одразуваат само преодните состојби што лежат меѓу овие две крајности.
Приватната сопственост на работникот над неговите средства за производство е основата на дробното производство, а дробното производство е нужен услов за развитокот на општественото производство и на слободната индивидуалност на самиот работник. Секако овој начин на производство суштествува и во рамките на ропството, крепосништвото и во другите односи на личната зависност. Но тој добива полн расцвет, ја развива целата своја енергија, ја освојува адекватната класична форма само таму, каде што е работникот слободен приватен сопственик над условите на трудот што ги применува самиот тој, каде што ги има селанецот нивјето што ги обработува, занаетчијата алатот со кој се служи како виртуоз.
Овој начин на производство има за претпоставка раздробеност на земјата и на другите средства за производство. Тој ја исклучува како концентрацијата на последниве така и кооперацијата, поделбата на трудот во рамките на истите процеси на производство, општественото овладување и управување над природата, слободниот развиток на општествените производни сили. Тој е возможен само во тесните, традиционалните граници на производството и општеството. Да се сака да се овековечи тој, тоа би значело, како што вели со право Пекер „да се декретира општата просечност“. Но кога ќе дојде до извесен степен во развитокот, тој ги создава материјалните средства за неговото сопствено уништување. Од овој момент во пазувите на општеството се раздвижуваат сили и страсти што се чувствуваат оковани во овој начин на производство. Последниов мора да се уништи, и тој бива уништен. Неговото уништување, претворањето на индивидуалните и раздробените средства за производство во општествено концентрирани, а според тоа претворањето на кепечката сопственост на мнозина во гигантска сопственост на малцина, а оттука и експропријацијата на големи маси народ од земјата и средствата за живот и орудијата на трудот, онаа ужасна и тешка експропријација на народните маси ја сочинува предисторијата на капиталот. Таа опфаќа редица насилни методи, од кои ние ги разгледавме како методи на првобитната акумулација само најепохалните. Експропријацијата над непосредните производители се извршува со најбеспоштеден вандализам и под нагон на најподли, најгнасни, најниски и најзлобни страсти. Приватната сопственост, што е добиена со сопствен труд, и што почива, така да се рече, врз срастувањето на одделната, независната работна индивидуа со нејзините услови за труд, се истиснува од капиталистичката приватна сопственост што почива врз експлоатацијата на туѓ, но формално слободен труд.[251]
Штом овој процес на преобразување достатно го разорил стаpото општество во ширина и длабочина, штом се претворени работниците во пролетери, а нивните услови за труд во капитал, штом капиталистичкиот начин на производство ќе застане на свои нозе, тогаш натамошното поопштествување на трудот и натамошното претворање на земјата и сите средства за производство во општествено експлоатирани, значи во заеднички средства за производство, а со тоа и натамошната експропријација на приватните сопственици добива нова форма. Она што е сега за експроприрање не е веќе работникот со самостојно стопанство, туку капиталистот што експлоатира многу работници.
Оваа експропријација се врши со играта на внатрешните закони на самото капиталистичко производство, со централизацијата на капиталот. Еден капиталист истепува мнозина. Рака за рака со оваа централизација или со експропријацијата на мнозина капиталисти од страна на малцина се развива во сѐ поголем и поголем размер кооперативната форма на процесите на трудот, свесната техничка примена на науката, планската експлоатација на земјата, претворањето на средствата на трудот во средства на трудот што можат само заеднички да се употребуваат, економијата во сите средства за производство со нивната употреба како средства за производство на комбинираниот општествен труд, вплеткувањето на сите народи во мрежата на светскиот пазар, а со тоа и интернационалниот карактер на капиталистичкиот режим. Заедно со постојаното смалување на бројот на магнатите на капиталот што ги узурпираат и што ги монополизираат сите предности на овој процес на преобразување, расте масата на бедата, натискот, ропството, одродувањето, експлоатацијата, но исто така расте и револтот на работничката класа што постојано нараснува и која со самиот механизам на капиталистичкиот процес на производството се учи, се соединува и се организира. Монополот на капиталот станува оков за начинот на производство што расцвета заедно со него и под него. Централизацијата на средствата за производство и поопштествувањето на трудот достасуваат до една точка, каде што стануваат несовместиви со нивната капиталистичка лушпа. Таа бива разбиена. Бие часот на капиталистичката приватна сопственост. Експропријаторите биваат експроприрани.
Капиталистичкиот начин на присвојување, кој произлегува од капиталистичкиот начин на производство, а со тоа и капиталистичката приватна сопственост, е првата негација на индивидуалната приватна сопственост заснована врз сопствен труд. Но капиталистичкото производство ја произведува со неопходноста на еден природен процес својата сопствена негација. Тоа е негација на негацијата. Таа не ја воспоставува пак приватната сопственост, туку ја воспоставува индивидуалната сопственост врз основа на придобивките на капиталистичката ера, врз основа на кооперацијата и заедничкиот посед на земјата и на средствата за производство што ги произвел самиот труд.
Претворањето на раздробената приватна сопственост што почива врз сопствениот труд на индивидуата во капиталистичка сопственост, природно, е процес неспоредливо подолготраен, мачен и тежок отколку претворањето на капиталистичката сопственост која фактички веќе почива врз општествениот начин на производство, во општествена сопственост. Таму се работеше за експропријацијата на народните маси од страна на малцина узурпатори, овде се работи за експропријацијата на малцина узурпатори од страна на народните маси.[252]
Фусноти
[189] Во Италија, каде што најрано се развило капиталистичкото производство, најдобро се разложени и крепосничките односи. Крепосникот е овде ослободен, пред да си осигурил некое право на застарување на земјата. Неговото ослободување го претвори, значи, него веднаш во гол пролетер надвор од законот, кој притоа најде негови готови господари по градовите повеќето преостанати уште од римското време. Кога револуцијата на светскиот пазар од крајот на 15 век ја уништи трговската надмоќ на северна Италија, настана едно движење во обратен правец. Работниците масовно се тераа од градовите на село и ѝ дадоа таму на ситната земјоделска култура, водена на градинарски начин, невиден полет.
[190] „Ситните земјопоседници што ги обработуваа своите ниви со свои раце и кои живееја во скромна благосостојба... сочинуваа тогаш многу поважен дел од нацијата отколку сега... Не помалку од 160.000 земјосопственици, кои со своите фамилии секако сочинувале повеќе од 1/7 од целокупното население, живееја од обработувањето на своите ситни freehold парцели (freehold е полна сопственост). Средниот доход на овие ситни земјишни сопственици се цени на 60 до 70 ф. ст. Пресметано е дека бројот на оние што го обработуваа својот сопствен посед бил поголем од закупниците на туѓа земја.“ Macaulay: “History of England,” etc., 10 изд., London 1854, том I, стр. 333, 334. — Уште во последната третина од 17 век 4/5 од англиската народна маса се занимавала со земјоделство. (Исто, стр. 413.) — Го цитирам Меколеа, зашто тој како систематски фалсификатор на историјата ги „поткаструва“ фактите од овој род колку што е возможно повеќе.
[191] Не смее никогаш да се заборави дека дури и крепосникот не бил само сопственик на парцелите земја што припаѓаат кон неговата куќа, т. е. сопственик задолжен со плаќање данок: — туку бил и совласник на општинската земја. „Селанецот е таму (во Шлезија) крепосник.“ Сепак овие serfs [крепосници] поседуваа општинска земја. „Селаните ва Шлезија сѐ уште никој не успеа да ги натера на делба на општинската земја, додека во Нојмарк одвај да има некое село каде што делбата не е извршена со најголем успех.“ (Mirabeau: „De la Monarchie Prussienne.“ Londres 1788, том II, стр. 125, 126.)
[192] Јапонија, со својата чисто феудална организација на земјишната сопственост и со своето развиено ситно земјоделско стопанство, ни дава многу поверна слика за европскиот Среден век отколку сите наши историски дела диктирани најмногу од буржоаските предрасуди. Секако поугодно е да е човек „либерален“ за сметка на Средниот век.
[193] Во својата „Утопија“ Томас Мор говори за чудната земја каде што „овците ги јадат луѓето“. („Utopia,” превел Robinson, изд., Arbor. London 1869, стр. 41.)
[193a] Бекон ја разјаснува врската меѓу едно слободно имашливо селанство и добра пешадија. „За моќта и одржувањето на кралството беше мошне важно да има закупи достатно големи, за вредните луѓе да не бидат во неволја, и еден голем дел од земјата на кралството да им биде сигурен посед на јомените или на луѓето што се на средина меѓу благородниците и куќарите (cottagers) [земјоделски работници наместени во куќарки] и селските момци... зашто општото мнение на најкомпетентните воени познавачи е... дека главната сила на една армија се состои во инфантеријата или пешадијата. Но за да се создаде добра пешадија, потребни се луѓе што не се израснати во ропство и немаштина, туку во слобода и во благосостојба. И поради тоа, ако некоја држава премногу се претвори во благородници и фини господа, додека земјоделците и орачите се само нивни работници и момоци, или и куќари, т. е. сместени во живеалишта, вие можете да имате добра коњаница, но никогаш добра, издржлива пешадија... Тоа може да се види во Франција и Италија и уште во неколку други земји каде што се сите навистина или благородници или бедни селани... во таква мера, што се присилени да употребуваат за своите пешадиски баталјони наемнички банди од Швајцарци и ним слични, оттука и произлегува, што овие нации имаат многу народ, а малку војници.“ („The Reign of Henry VII etc, Verbatim Reprint from Kеnnet's England, изд. 1719.“ London 1870, стр. 308.)
[194] Др. Хантер во PHR, VII, 1864, London 1865, стр. 134. — „Количеството земја што е определено (по старите закони) денеска би се сметало за работниците преголемо, и побргу би било причина да се претворат тие луѓе во закупници (farmers)“ (George Roberts: „The Social History of the People of the Southern Counties of England in past centuries.“ London 1865, стр. 184, 185.)
[195] „Правото на сиромасите на еден дел од црковниот десеток е утврдено со текстот од старите статути.“ (J. D. Tuckett: „A History etc.,“ том II, стр. 804, 805.)
[196] Wiliam Cobbett: “A History of the Protestant Reformation,” § 471.
[197] Протестантскиот „дух“ се гледа, меѓу другото, и од следново. Неколку земјопоседници и многу закупници од Јужна Англија ги здружија мозоците и поставија 10 прашања за точното толкување на Елизабетиниот закон за сиромасите. Овие прашања му ги поднесоа на мнение на еден прославен јурист од она време, Сержант Синг (подоцна судија, под Џемс I). „Деветото прашање: Неколку богати закупници од парохијата измислиле еден мудар план, со кој би можеле да се отстранат сите бркотии при спроведувањето на актот. Тие предлагаат да се направи во парохијата еден затвор. На секој сиромав што не би сакал да се затвори во речениот затвор, би требало да му се откаже помошта. Тогаш би требало да се објави на соседните населби дека секое лице што сака да зема во наем сиромаси од оваа парохија треба да даде во еден определен ден запечатен предлог со назначена најниска цена по која сака да ги земе нив од нас. Творците на овој план претпоставуваат дека во соседните грофовии има лица, што не сакаат да работат, а се без имот или кредит за да заземат некој закуп или некој кораб, за да можат да живеат без труд („so as to live without labour”). Таквите луѓе ќе мораат да бидат склони да ѝ направат на парохијата сосем полезни предлози. А ако се случи овде-онде сиромасите, дадени под закрила на наемателите, да пропаднат, тогаш гревот ќе падне на главата на последниве, зашто парохијата си ја исполнила својата должност спроти истите сиромаси. Сепак ние се плашиме дека сегашниов акт не дозволува ваква разумна мерка („prudential measure“); но вие морате да знаете дека остатокот од „freeholders” [слободни ситни сопственици] од ова грофовство и тие од околните грофовства ќе ни се приклучи за да ги присилат своите претставници во Долниот дом да поднесат еден законски предлог што дозволува да се затворат сиромасите и да се тераат на присилен труд, така што секое лице што ќе се противставува на затворањето не треба да има право на поткрепа. Ова, се надеваме, ќе направи лицата што се најдуваат во беда да се откажат да бараат поткрепа („will prevent persons in distress from wanting relief“). — (R. Blakey: „“The History of Political Literature from the Earliest Times.” London 1855, том II, 84, 85.) — Во Шкотска укинувањето на крепосното право е извршено со векови подоцна одошто во Англија. Уште во 1698 Фелчер од Салтоум изјавил во шкотскиот парламент: „Бројот на питачите во Шкотска се цени на не помалку од 200.000. Единственото средство што можам да го предложам јас, како републиканец по принцип, е да се воспостави старата состојба на крепосно право и да се претворат во робови сите оние што не се способни да се грижат за своето издржување.“ Така и Идн во „The State of the Poor,“ кн. I, гл. 1. стр, 60, 61 вели: „Изгледа дека укинувањето на крепосните односи нужно довело до пауперизам... Мануфактурата и трговијата се вистинските родители на нашите национални сиромаси.“ Идн, како и оној шкотски републиканец по принцип, греши само во тоа што не укинувањето на крепосните односи, туку укинувањето на сопственоста на селаните над земјата ги направи пролетери, односно паупери. — На англиските закони за сиромасите им одговараат во Франција, каде што експропријацијата се развиваше на друг начин, ордонансата издадена во Мулен во 1571, и едиктот од 1656.
[198] Г. Роџерс, иако тогаш беше професор по политичка економија на универзитетот во Оксфорд, во центарот на протестантското правоверие го потцртува во својот предговор кон „History of Agriculture“ пауперизирањето на народните маси поради peформaцијата.
[199] “A Letter to Sir T. C. Bunbury, Bart., on the High Price of Provisions. By a Suffolk Gentleman.” Ipswich, 1795, стр. 4. Дури и фанатичниот заштитник на крупните закупи, авторот на книгата “Inquiry into the Connexion between the Present Price of Provisions,” London 1773, стр. 139, вели: „Мошне ја жалам пропаста на нашата јоменрија, на таа група луѓе кои навистина ја одржуваа независноста на нашиот народ, и тешко ми е сега да ја гледам нивната земја во рацете на лордовите монополисти, изнајмена на ситните закупници, чие што право на закуп е сврзано со такви услови, што одвај се нешто подобри од слугите кои при секоја незгода мораат да бидат готови за отпуштање.“
[200] За приватниот морал на овој буржоаски јунак ќе го споменам, меѓу другото, и следново: „Приличните доделувања земја на Леди Оркнеј во Ирска во 1695 г. се отворен пример за кралската склоност и влијанието на оваа дама... Се смета дека драгоцените услуги на Леди Оркнеј биле — foeda labiorum ministeria [нечисти љубовни услуги] (Во Sloane Manuscript Collection, од Британскиот музеј Бр. 4.224. Ракописот има заглавие: “The character and behaviour of King William, Sunderland, etc., as represented in Original Letters to the Duke of Shrewsbury from Somers Halifax, Oxford, Secretary Vernon, etc.” Тој е полн со куриозитети.)
[201] „Незаконското отуѓување на крунските земји, делум со продажба, делум со подароци, е скандалозно заглавие во англиската историја... една гигантска измама над нацијата („gigantic fraud on the nation“). (F. W. Newman: „Lectures on Political Economy. London 1851, стр. 129. 130.) — (Како дошле денешниве англиски крупни земјопоседници до своите поседи види поподробно во “Our Old Nobility. By Noblesse Oblige.” London 1879. — Ф. Е.)
[202] Видете го на пр. памфлетот на Е. Берк за херцеговиот дом од Бедфорд, чие колено е Лорд Џон Paceл, “tomtit of Liberalism” [славеј на либерализмот].
[203] „Закупниците им забрануваат на котеџите (куќарките) да држат какво било живо суштество освен самите себе, под изговор дека, ако држат добиток или домашни птици, тие ќе крадат храна од амбарите. Тие уште и велат: ако ги држите котеџерите во сиромаштијата, ќе ги држите вредни. Но всушност работата е во тоа што закупниците на тој начин ги узурпираа сите права на општинската земја.“ (“A Political Inquiry into the Consequences of Enclosing Waste Lands.” London 1785 стр. 75.)
[204] Eden: „The State of the Poor,“ предговор [стр. XVII, XIX.]
[205] „Capital-farms.“ („Two letters on the Flour Trade and the Dearness of Corn. By a person in business.“ London 1767, стр. 19, 20.)
[206] „Merchant-farms.“ („An Enquiry into the Causes of the Present High Price of Provisions.“ London 1767, стр. 11, бел.) Авторот на ова добро дело, излезено анонимно, е свештеникот Натанаил Форстер.
[207] Thomas Wright: „A Short Address to the Public on the Monopoly of Large Farms”. 1779, стр. 2, 3.
[208] Свештеникот Addington: „Inquiry into the Reasons for or against Enclosing Open Fields.” London 1772, стр. 37-43 и натаму.
[209] Dr. R. Prico: „Observations etc.,“ том II, стр. 155. треба да се чита Форстер, Едингтон, Кент, Прајс и Џeмc Ендерсон и да се спореди со нив бедното сикофантско брборење на Мекелек во неговиот каталог: „The Literature of Political Economy.“ London 1845.
[210] Исто, стр. 147 [148].
[211] Исто, стр. 159. Тоа напомнува на стариот Рим. „Богаташите беше си го приграбиле најголемиот дел од нерасподелената земја. Тие верувале дека условите по тоа време биле такви, што ним повеќе нема да им биде земена земјата назад и затоа ги накупувале околните парцели од сиромасите, делум со нивната волја, делум одземајќи им ги со сила, така што сега се обработуваа само мошне опширни пространства наместо одделни ниви. Притоа тие употребуваа за поледелство и сточарство робови, зашто слободните луѓе би им ги земале од работа за воена служба. Поседувањето робови им носеше и уште толку голема полза, бидејќи тие ослободени од воената служба можеа да се умножуваат без пречки и да добијат маса деца. Така силниците си го привлекоа целото богатство, а целата земја вриеше од робови. Италците, напротив, стануваа сѐ помалку, бидејќи беа уништувани од сиромаштијата, од даноци и воена служба. Но и кога настапи мирно време, и тогаш тие беа осудени на целосно безделништво, бидејќи богаташите беа господари на целата земја, и за земјоделството наместо слободни луѓе им требаа робови.“ (Апијан: Римски граѓански војни, кн. I, 7.) Ова место се однесува за времето на Лициниевиот закон.[3*] Воената служба, која толку ја забрза пропаста на римските плебејци, исто така беше главно средство со чија помош Карло Велики го забрза претворањето на слободните германски селани во зависни селани и крепосници.
[212] “An Inquiry into the Connexion between the Present Price of Provisions etc.,“ стр. 124, 129. Слично, но со противна тенденција: „работниците се изгонуваат од котеџите и се тераат во градовите да побараат таму работа; — но на овој начин се добива поголем вишок и така се зголемува капиталот.“ (“The Perils of the Nation,” 2 изд. London 1843, стр. XIV.)
[213] F. W. Newman: „Lectures on Political Economy.“ London 1851, стр. 132.
[214] Стјуарт вели: „Рентата од овие земји“ (тој погрешно ја пренесува оваа економска категорија — земјишната рента врз трибутот што го плаќале taskmen [должниците][6*] на главата од кланот) „е сосем незначителна во споредба со нивниот обем, но што се однесува за бројот на лицата, кои ги исхранува еден закуп, тоа може да се покаже, дека едно парче земја во планинските краишта на Шкотска прехранува десетпати повеќе луѓе отколку земја од истата вредност во најбогатата провинција.“ („Works etc.,“ ed. by General Sir Steuart, his son, London 1801, том I, гл. 16, стр. 104.)
[215] James Anderson: „Observations etc.“ Edinburgh 1777.
[216] Во 1860 насилно експроприраните беа извезени со лажни ветувања во Канада. Некои побегнаа во планините или на соседните острови. Тие беа прогонувани од полицајци, дојде до борба гуша за гуша и тие избегаа.
[217] „Во планинските краишта“, вели во 1814 г. Бјукенен, коментаторот на А. Смит, „секојден насилно се врши преврат во стариот систем на сопственоста... Лендлордот, без оглед на наследниот закупник (и ова е овде погрешно употребена категорија), „му ја дава земјата на оној што ќе даде за неа највисока кирија, а ако е овој некој што подобро ја обработува земјата (improver), тогаш веднаш воведува некој нов систем на култури. Земјата порано начичкана со дробни селани, била населена сразмерно според нејзиниот производ; под новиот систем на подобрени култури и зголемени ренти, се настојува да се добие максимум производ со колку што е возможно помали трошоци и поради тоа сега се отстрануваат рацете што станале бесполезни... Изгонетите од родната земја бараат средства за суштествување во фабричките градови итн.“ (David Buchanan: „Observations on etc. А. Smith'ѕ Wealth of Nations.“ Edinburgh. 1814, том IV, стр. 144.) „Шкотските големци ги експроприрале фамилиите, како што се плеви бypeн, со селата и со нивното население тие постапувале како што постапуваат Индијците во нивната одмазда со бројот на дивите ѕверови... Човекот се продава за едно овчо руно или за еден овчи бут, дури и за помалку... При упадот во северните провинции на Кина, падна предлог во советот на Монголците, да се истребат жителите и нивната земја да се претвори во пасиште. Овој предлог многу лендлордови од планинските области на Шкотска го спровеле во својата земја против своите сопствени земјаци.“ (George Ensor: “An Inquiry Concerning the Population of Nations.” London 1818, стр. 215, 216.)
[218] Кога сегашната херцогиња од Садерланд ја прими со голем раскош во Лондон r-ѓа Бичер Стоу, авторот на „Uncle Тоm'ѕ Cabin“ [„Чичо Томината колиба“], за да ги покаже своите симпатии за негарските робови во американските републики, — што таа, заедно со своите аристократки, разумно попушти да го стори во време на Граѓанската војна, кога секое „нобл“ англиско срце тупаше за господарите на робовите — јас ги изнесов во „New-York Tribune” условите на садерлендските робови. (Делови од оваа статија цитира Carey „The Ѕlаvе Trade.“ London 1853, cтp. 202, 243) „Мојата статија беше препечатена во еден шкотски весник и предизвика остра полемика и меѓу последниов и сикофантите на Садерленд.
[219] Интересни податоци за оваа рибарска трговија се најдуваат кај Давид Уркарт: „Portfolio. New Series.“ Насау В. Сениор, во неговото погоре цитирано посмртно дело: „Journals, Conversations and Essay relating to Ireland.“ London 1868, ја окарактериса „процедурата во Садерлендшир како едио од најблаготворните чистења (clearings) откако се памети.“
[219a] Во Шкотска „deer forests" (шуми за дивеч) немаат ни едно дрво. Се истеруваат овците, а се дотеруваат елените на голи ридишта, и тоа се вика „deer forests“. Значи нема ни култура ни шума!
[220] Robert Somers: „Letters from the Highlands; or, the Famine of 1874“ London 1848, стр. 12-28 и натаму. Овие писма најнапред се појавија во „Тајмс“. Се разбира, англиските економисти го објаснуваа гладот на Гелите од 1847 со нивната пренаселеност. Во секој случај тие вршеле „притисок“ на нивните средства за исхрана. — Во Германија „clearing of estates“ [терање на селаните од имотите] или како што се вика тоа овде „Bauernlegen“ се развило особено силно по Триесетгодишната војна и предизвика уште во 1790 г. селански востанија во изборното кнежевство Саксонија. Тоа особено преовладува во источна Германија. Во повеќето пруски провинции дури Фридрих II им осигури на селаните право на сопственост. По освојувањето на Шлезија тој ги присили велепоседниците да ги обноват колибите, кошевите итн. и да ги снабдат селските стопанства со добиток и орудија. Нему му требаа војници за неговата армија и даночни обврзници за неговата државна каса. Инаку каков удобен живот живееле селаните под финансискиот систем на Фридрих и под негово владеење, кое претставува мешавина од деспотизам, бирократизам и феудализам, може да се види од следново место на неговиот запален поклоник Мирабо: „Ленот е едно од најголемите богатства на земјоделецот во северна Германија. Но, за несреќата на човечкиот род, ленот е само средство за одбрана од крајната мизерија, а не извор на благосостојба. Непосредните даноци, кулакот и разнородни други служби го дават германскиот селанец, кој и освен тоа плаќа данок на сѐ што купува... а за да му биде пропаста целосна, тој не смее своите производи да ги продава таму каде што сака и така како што сака. Притоа тој не смее ни да купува кај трговецот што би му ја давал стоката поевтино. Сиве овие причини него го упропастуваат незабележано, и кога не би се занимавал со предење, тој не би можел да ги плаќа непосредните даноци; предењето му спомогнува, зашто им дава работа на неговата жена, на неговите деца, на неговата дружина, на момците и на самиот него. Но колку бедно живее дури и со оваа помош! Преку летото тој работи како робијаш на гемија, во време на орањето и жетвата. Легнува во 9 часот навечер, а станува во двата наутро, само и само сѐ да изработи. Преку зимата поправо би требало повеќе да си починува за да се закрепи, но нему не би му останало жито ни за леб ни за семе, кога би морал да ја продаде жетвата за да дојде до пари за данок. Затоа тој мора да преде за да ја затне оваа дупка... и мора да запнува со сета сила. И така селанецот преку зимата легнува околу полноќ или во 1 часот, а станува во 5-те или 6-те, или легнува во 9, а станува во 2; и тоа така врви секој ден, освен во недела, преку целиот негов живот. Ова прекумерна бдеење и работа ги исцрпува луѓето, и затоа мажите и жените побргу стареат на село отколку во градот.“ (Mirabeau: „De lа Monarchie Prussienne.“ Londres 1788, том III, стр. 212 и натаму.)
Придаток кон второто издание. Во април 1866, 18 години по публикувањето на погоре цитираното дело од Роберт Сомерс, професорот Леон Леви држеше во Society of Arts едно предавање за претворање на пасиштата во шуми за дивеч, во кое тој го прикажа напредокот на опустошувањето во планинските области на Шкотска. Меѓу другото, тој вели: „Изгонувањето на населението и претворањето на земјата само во пасишта го дадоа најзгодното средство за да се дојде до приход без трошоци... Во планинските области сега стана обично да се претвораат пасиштата во „deer forest“ [шума за дивеч]. Овците се изгонуваат од дивите ѕверови, како што пред тоа се изгонуваа луѓето, за да им се направи место на овците... Од имотот на грофот од Далхауси во Форфаршир може да се оди да имотот од Џoн О'Гротс без да се излезе од шума. — Во многу „(од овие шуми)“ одамна живеат лисици, диви мачки, куни. творови, невестулки и алпински зајаци; а пак од скоро време овдека си го нашле местото и питоми зајаци, верверици и ставорци. Огромни површини земја, што фигурираат во статистиката на Шкотска како ливади од извонредна плодност и ширина, сега се исклучени од секакво обработување и подобрување и му се посветени единствено на ловечкото задоволство на мал број лица, и тоа трае само еден кус период во годината.“
Лондонскиот „Economist“ од 2 јуни 1866 г. вели: „Еден шкотски весник во последнава недела меѓу другите новости ја донесува и следнава: „Една од најдобрите фарми за овци во Садерлендшир, за која сега скоро, при истекот на тековниот договор за закуп е предлагана годишна рента од 1.200 ф. ст. претворена е во шума за дивеч!“ Феудалните инстинкти избувнуваат... како во она време кога норманските завојувачи ... разорија З6 села за да ја направат New Forest [Новата шума]... Два милиона екери земја, која зафаќа некои од најплодните шкотски земји, се претвораат сосем во пустелија. Природната трева од Глен Тилт се сметаше како најхранлива во грофовството Перт; шумата за дивеч во Бен Аулдер беше најдобро пасиште во широката околија Бејденох; еден дел од шумата на Блек Маунт беше најдобро шкотско пасиште за црните овци. За размерите на земјата, опустошена поради човечкото задоволство, можеме да добиеме претстава од фактот, што таа површина опфаќа поголемо пространство отколку целото грофовство Перт. Загубата на земјата во извори на производство поради ова насилно пустошење може да се процени по тоа, што земјата под шума од Бен Аулдер може да нахрани 15.000 овци, а тоа изнесува само 1/30 од целокупните ловни ревири во Шкотска. Сиве овие ловишта се сосем непроизводни... и би можеле спокојно да се пуштат да потонат во брановите на Северното Море. Силната рака на законодавството би требало да направи крај на ваквите од ќеф импровизирани запустувања или пустења.“
[221] Авторот на „Essay on Trade etc.,“ во 1770 забележува: „Под владеењето на Едвард VI изгледа оти Англичаните наполно сериозно се зафатиле да ја подигнат мануфактурата и да им создадат работа на сиромасите. Тоа ние го гледаме од еден бележит закон, во кој се вели дека на сите скитници треба да им се удри печат“ итн. („An Еѕѕау on Trade and Commerce.“ London 1770, стр. 8.)
[221a] Томас Мор вели во својата „Утопија“: „И така се случува некој лаком и ненаситен јадач, вистинска чума за својот роден крај, да натрупа во своите раце илјадници екери земја, да ги загради со плот или жива ограда, или можеби со насилство и неправди толку да ги намачи нивните стопани, што да се видат присилени сѐ да распродадат. Со едно или со друго средство, милум или силум, тие биваат присилувани да се чистат — сиромашките, простите, бедните души! Машко и женско, мажи и жени, сирачиња, вдовици, ожалостени мајки со своите цицалчиња, и со целата покуќнина, со малку средства и многубројни глави, зашто земјоделството бара многу раце. Тие си одат, велам, од своето познато и привикнато огниште, без да можат да најдат некое место за починка; од продажбата на нивната покуќнина, иако не е од голема вредност, сепак под други околности нешто би добиле, но ненадејно исфрлени надвор, тие мораат да ја дадат неа во бесценост. И кога по скитањето ќе ја потрошат и последната пара, што можат друго да прават освен да крадат, и тогаш добога, да бидат обесени по сите правни форми, или да станат питачи? Па и тогаш ќе ги фрлат нив в затвор како скитници, бидејќи скитале и не работеле; нив, кои ниеден човек не сака да ги земе на работа, па макар колку усрдно да се предлагаат.“ Од овие бедни бегалци, за кои Томас Мор вели дека биле присилени на кражба, „биле погубени под владеењето на Хенри VIII 72.000 големи и мали крадци“. (Holinshed: „Description of England,“ том I, стр. 187.) Во времето на Елизабета „скитниците се бесени во редици: и не поминала година, да не се обесат на ова или на она место по 300 или 400 мина.“ (Strype: “Annals of the Reformation and Establishment of Religion and other Various Occurrences in the Church of England during Queen Elizabeth’s Happy Reign.” 2 изд., 1725, том II.) Според истиот Стајп во Сомерсетшир, во една година, биле обесени 40 лица, на 35 им бил удрен печат, 37 биле бичувани и 183 „закоравени злосторници“ ослободени. Сепак тој вели: „Овој голем број обвинети не вклучува ни 1/5 од злосторствата што подлежат на казна, благодарение на запуштеноста на мировните судии и на глупавото сожалување на народот“. Тој додава: „Другите грофовства во Англија не се во подобра положба од Сомерсетшир, а многу дури и во полошо“.
[222] „Секогаш, кога се обидува законодавството да ги регулира споровите меѓу претприемачите (masters) и работниците, претприемачите му се советници“, вели А. Смит. „Духот на законот е сопственоста“, вели Ленге.
[223] “Sophisms of Free Trade.” By a Barrister. London 1850, стр. 206. Тој злобно додава: „Ние секогаш бевме готови да посредуваме во полза на претприемачите. Зар за претприемачите ништо не може да се стори?“
[224] Од една клаузула од Статутот 2 на Џемс I, чл. 6, се гледа дека некои производители на шајак си зеле право во своите работилници официјално како мировни судии да ја диктираат тарифата на наемнината. — Во Германија, особено по Триесетгодишната војна често се издаваа статути за одржување ниски наемнини. „На земјата, останата пуста без луѓе, земјосопствениците мошне неугодно ја сеќаваат скудноста за слуги и работници. На сите жители од селата им беше забрането да издаваат под наем соби на неженети мажи и немажени жени, сите такви лица мораа да ѝ се достават на власта и да се затворат ако не сакаат да станат слуги, дури и тогаш ако се издржуваат од некое друго занимање, ако сеат при селаните за надница или дури и кога тргуваат со пари и жито. („Kaiserliche Privilegien und Sanctiones für Schlesien“, I, 125.) Преку еден цел век постојано во сите наредби на кнезовите се повторуваат горните жалби против злобните и распуштени слуги, што не сакаат да се покорат на тешките услови, што не сакаат да бидат задоволни со законските наемнини; на одделниот земјосопственик му било забранета да дава повеќе отколку што е утврдено со такса за целиот крај. И сепак условите на службата по војната напати се подобри отколку што се 100 години подоцна; уште во 1652 слугите добиваат во Шлезија двапати неделно месо, а баш во нашиов век има и таму околии каде што тие добиваат само трипати годишно. Исто и надницата по војната беше повисока отколку во следните векови.“ (G. Freytag).
[225] Член I од овој закон гласи: „Бидејќи укинувањето секаков вид корпорации од истиот сталеж и од истото занимање е една од основите на францускиот устав, забрането е повторно да се воведуваат под кој било изговор и во која било форма.“ Член IV вели: „Ако граѓаните што му припаѓаат на исто занимање, на истиот занает или професија, се договоруваат и склучуваат меѓусебни договори заеднички да ја одречат соработката во својот занает или во својата работа, или да ја примат работата само по некоја определена цена, споменатите согласувања и договори ... ќе се огласат како противуставни и како напад на слободата на Декларацијата за правата на човекот итн.“, значи државен престап, токму како во старите работнички закони. (“Révolutions de Paris,” Paris 1791, том VIII, стр. 523.)
[226] Buchez et Roux: “Histoire Parlementaire“, том X, стр. [193 итн.] 195.
[227] „Закупниците“, вели Харисон во својата „Description of England“, „на кои порано им било тешко да плаќаат 4 ф. ст. рента, сега плаќаат по 40, 50, 100 ф. ст., и сепак мислат оти направиле лоша зделка ако, по истекот на нивниот закупен договор, не им остане настрана сума во висина од 6-7 годишна рента.“
[228] За влијанието на паѓањето на вредноста на парите во 16 век врз различни класи на општеството да се види: “A Compendium of Briefe Examination of Certayne Ordinary Complaints of Divers of our Countrymen in these our Days,” by W. S. Gentleman, London 1581. Формата на дијалог, во која е составено ова дело, придонесе за долго време да му се припишува на Шекспир и уште во 1751 беше одново издадено под негово име. Неговиот автор е Вилијам Стафорд. На едно место витезот (knight) резонира вака: Витезот: „Вие, мој соседе земјоделец, вие чорбаџија трговец, и вие пријателе котлар и други занаетчии, вие можете вашите интереси добро да ги чувате. Оти до колку се сега сите предмети поскапи отколку што беа, до толку и вие ги кревате цените на вашата стока и услугите што ги продавате. Но ние немаме што да продаваме та да можеме да ги кренеме цените и да ја одржиме рамнотежата со предметите што мораме да ги купуваме“. На едно друго место витезот го праша докторот: „Ви се молам, на кои луѓе вие мислите? А пред сѐ кои се тие што притоа нема ништо да загубат?" — Докторот: „Мислам на сите оние што живеат од купување и продавање; зашто ако купуваат скапо, скапо и продаваат“. — Витезот: „Но кои се тие луѓе за кои велите оти печалат на тоа? — Докторот: „Секако, сите кои водат стопанство на поседи или закупи по старата рента; зашто додека плаќаат по старата норма, продаваат по новата; т.е. тие земјата ја плаќаат сосем евтино, а сѐ што израстува на неа го продаваат скапо...“ — Витезот: „А какви се тогаш оние луѓе за кои велите дека на тоа повеќе губат отколку што добиваат другите?“ — Докторот: „Тоа се сите дворјани (noblemen, gentlemen), џентлемени, и сите други луѓе што живеат од некоја определена рента или од некоја плата, или што својата земја не ја обработуваат сами, нити се занимаваат со купување и продавање.“
[229] Во Франција régisseur [режисер], управникот и собирачот на давачките за феудалните господари во раниот Среден век, бргу стана homme d'affaires [деловен човек], што со притисок, измама итн. израсна во капиталист. Овие régisseurs напати произлегувале дури и од благородните господа. На пр.: „Ова е сметката, која господин Jacques de Thoraisse, рицарот од кастелот во Безансон, му ја дава на господинот што во Дижон води сметка за господинот војвода и гроф од Бургунд за рентите што му припаѓаат на именуваниот господар на замокот од 25 ден на декември 1359 до 28 ден на декември 1360.“ [Alexis Monteil: “ Histoire de Matériaux Manuscrits etc.,” том Х. стр. 234 итн.) Веќе овде се покажува дека во сите сфери на општествениот живот, лавовскиот дел му припаѓа на посредникот. Така на пр. во областа на економијата финансиерите, берзанците, трговците, дуќанџиите, го собираат кајмакот од зделките; во граѓанското право адвокатот ги искубува странките; во политиката претставникот значи повеќе од избирачот, министерот повеќе од суверенот; во религијата господ е потиснат во заднина од „посредникот“, а овој пак е потиснат од поповите кои се пак непосредни посредници меѓу добриот пастир и неговите овчиќки. Како во Англија така и во Франција, големите феудални територии беа поделени во бескрајно многу ситни стопанства, но под несрамнено понеблагопријатни услови за селскиот народ. Во 14 век се појавија закупите, fermes или ferriers. Нивниот број постојано растеше, далеку над 100.000. Закупниците плаќаа земјишна рента во пари или во натура во висина од една дванаесетина до една петина од производот. Terriers беа лена, подлена итн. (fiefs, arrière-fiefs), според вредноста и големината на површината, кои понекогаш се состоеја само во неколку arpents [слогови]. Сиве овие terriers имаа право на судство во сите степени над своите жители; имаше четири степени. Може да се сфати под каков гнет беше селскиот народ под сиве овие мали тирани. Мантеј вели дека тогаш во Франција имало 160.000 судови, каде што се денеска доста 4.000 судови (заедно со мировните судови).
[230] Во своите: „Notions de Philosophie Naturelle.“ Paris 1838.
[231] Една точка што ја нагласува сер Џемс Стјуарт.
[232] „Ќе ви допуштам“ — вели капиталистот — „да имате чест да ми служите под услов да ми го дадете она малку што ви преостанува за трудот што ви заповедувам“. (J. J. Rousseau: “Discours sur l’Economie Politique.” Genève 1760, стр. 70.)
[233] Mirabeau: „De la Monarchie Prussienne“, том III, стр. 20-109 и потака. Тоа што Мирабо расфрлените работници ги смета и за поекономични и попроизводни отколку „соединетите“, и во последниве гледа само вештачки растенија одгледувани од страна на државната власт, се објаснува со тогашната состојба на еден голем дел од континенталните мануфактури.
[234] „20 фунти волна, што ги претвора една работничка фамилија незабележано во алишта што ѝ требаат за една година, и тоа работејќи во слободните часови од другите работи — не паѓа в очи. Но изнесете ја оваа волна на пазар, испратете ја во фабрика, после на посредникот и на трговецот, и вие ќе имате крупни трговски операции, а вложениот номинален капитал ќе биде дваесет пати поголем од вредноста на волната... На овој начин се експлоатира работничката класа за да се одржи бедното фабричко работништво, паразитската класа на земјопоседниците и фиктивниот трговски, паричен и финансиски систем.“ (David Urquhart: „Familiar Words“, стр. 120.)
[235] Одземка прави овде времето на Кромвел. Додека траеше републиката, сите слоеви на англиските народни маси се креваа од деградацијата, во што беа западнале под Тјудорите.
[236] Такет знае дека од вистинските мануфактури и од разорувањето на селската или куќната мануфактура, изникна со воведувањето на машинеријата крупната волнена индустрија (Tuckett: „A History etc.,“ том I, стр. [139-143] 144.) „Плугот и јаремот беа изнајдок на боговите, а занимање на хероите; зар разбојот, вретеното и роданот се од помалку благородно потекло? Вие го разделувате роданот од плугот, вретеното од јаремот, и добивате фабрики и работни домови, кредит и кризи, две непријателски нации, земјоделска и трговска.“ (David Urquhart: „Familiar Words“, стр. 122.) Но сега иде Кејри и ја обвинува Англија, секако не без основа, дека таа се стреми да го претвори народот од секоја друга земја во чисто земјоделски народ, а Англија да стане нивниот фабрикант. Тој тврди дека Турција на овој начин била упропастена, бидејќи „на сопствениците и обработувачите на земјата никогаш не им било допуштено (од Англија) да се ојакнат благодарение на природниот сојуз меѓу плугот и разбојот, чеканот и браната.“ („The Slave Trade,“ cтp. 125.) Според него самиот Еркверт е еден од главните агенти во упропастувањето на Турција, каде што тој во интерес на Англија водел пропаганда за слободна трговија. Најубавото е тоа што Кејри, патем речено голем слуга на Русија, сака да го спречи овој процес на раставување со системот на протекционизам, кој него го забрзува.
[237] Филантропските англиски економисти како Мил, Роџерс, Голдвин, Смит, Фосет итн. и либералните фабриканти, како Џон Брајт и компанија, ја прашаат, како што господ бог го праша Каина за неговиот брат Авел, англиската земјишна аристократија: каде се нашите илјадници freeholders [самостојни селани]. Но од каде произлеговте самите вие? Од уништувањето на овие freeholders. Зошто не прашате потака каде се вотнати независните ткајачи, предачи, занаетчии?
[238] „Индустриски“ овде е употребена во спротивност на „земјоделски“. Во „категорична“ смисла закупникот е овдека индустриски капиталист токму така како и фабрикантот.
[239] “The Natural and Artificial Rights of Property Contrasted.” London 1832 стр. 98, 99. Авторот на ова анонимно сочинение е Т. Ходскин.
[240] Дури уште во 1794 г. ситните платнарски мајстори од Лидс испратиле една депутација до парламентот, со петиција за еден закон, што би требала да му забрани на секој трговец да стане фабрикант. (Dr. Aikin: „Description etc.“)
[241] William Howitt: “Colonisation and Christianity: A Popular History of the Treatment of the Natives by the Europeans in all their Colonies.” London 1838 стр. 9. За постапувањето со робовите има добар преглед од податоци при Charles Comte, “Traité de la Législation.” 3 изд. Bruxelles 1837. Овие работи треба поподробно да се проучат, за да се види, што може да направи буржујот сам од себе и од работникот таму, каде што тој може без пречка да го дотерува светот според својата лика.
[242] Thomas Stamford Raffles, late Lieut-Gov. of that island: “The History of Java,” London 1817. [v. II, p. СХС, СХС I.]
[243] Во 1866 г. само во провинцијата Орис умреле од глад повеќе од еден милион Индуси. Сепак се правел обид да се збогати индиската државна каса со продавање средства за живот на гладните по високи цени.
[243a] Вилијам Кобет забележува дека во Англија сите општествени установи се викаат „кралски“, но наместо тоа таму сепак има „национален“ долг (national debt).
[243б] „Кога би ја преполниле денеска Татарите Европа, би требало многу труд да им се објасни што е кај нас финансиер.“ Montesquieu: “Esprit des lois“, изд. London 1767, том IV, стр. 33.)
[244] Mirabeau: „Dе la Monarchie Prussienne,” том VI, стр. 101.
[245] Eden: „The State of the Poor,“ том II, гл. 1, стр. [420] 421 [422].
[246] John Fielden: „The Curse of the Factory System,” стр. 5, 6. За првобитните гадости на фабричкиот систем спореди го Dr. Aikin: „Description etc.“, стр. 219, и Gisborne: “Enquiry into the Duties of Men,” 1795, том II. Бидејќи парната машина ги пресади фабриките од селските водопади во средината на градовите, тоа „склониот кон одрекување“ капиталист најде сега при рака детски материјал, без да има нужда насилно да довлекува робови од работните домови. — Кога сер Р. Пил (татко на „министерот на плаузбилитетот“ [благопријатноста] го поднесе во 1815 својот закон за заштита на децата, Ф. Хорнер, lumen [ѕвезда] на bullion-комитетот и интимен пријател на Рикардо) изјави во Долниот дом: „Општо е познато дека заедно со ефективите на некој банкротер била назначена да се продава на јавен пазар и продадена како дел од неговата сопственост и една тајфа, ако смеам да го употребам овој израз, од фабрички деца. Пред две години (1813) е претресуван пред King'ѕ Bench [касациониот суд] еден одвратен случај. Се работеше за група деца. Една парохија од Лондон му ги предала на еден фабрикант, а овој од своја страна му ги отстапил на еден друг. Тие најпосле беа откриени од неколку филантропи во состојба на апсолутна изгладнетост (absolute famine). Еден друг случај, уште поодвратен ми е доставен како на член на парламентарната анкетна комисија. Пред не многу години една лондонска парохија и еден фабрикант од Ланкашир склучиле договор, во кој последниов се обврзал дека на секој 20 здрави деца ќе земал по едно идиот.
[247] Во 1796 во англиска Западна Индија се паѓале 10 робови на 1 слободен, во француска 14 на 1, во холандска 23 на 1. (Henry Brougham: “An Inquiry into the Colonial Policy of the European Powers.” Edinburgh 1803, том II, стр. 74)
[248] Изразот „labouring poor“ [работни сиромаси] се најдува во англиските закони од моментот кога класата на наемните работници стана значителна. „Labouring poor” во спротивност, од една страна, спроти „idle poor“ [мрзливи сиромаси], питачите итн., а од друга страна спроти работниците, кои уште не се искубани кокошки, туку сопственици на своите средства на трудот. Од законот изразот „labouring poor“ премина во политичката економија, почнувајќи од Кулпепер, Џ. Чајлд итн. до А. Смит и Идн. Според ова треба да се суди за bonne foi [совесност] на Едмунд Берк, на тој “execrable political cant-monger,” [одвратен политички фразер] кога изјавува дека изразат „labouring poor“ е една “execrable political cant.” [одвратна политичка фраза]. Овој сикофант, кој како платеник на англиската олигархија играл ролја на романтичар спроти Француската револуција, токму онака како што тој како платеник на северноамериканските колонии во почетокот на американските заплети ја играше ролјата на либерал спроти англиската олигархија, беше навистински сосем ординарен буржуј: „Законите на трговијата се закони на природата и следствено закони божји.“ (Е. Burke: „Thoughts etc.,“ cтp. 31, 32) Не е никакво чудо што тој, верен на природните и божјите закони, секогаш себеси се продавал на најдобриот пазар! Во делата на пресветиот Такер — Такер беше поп и ториевец, но инаку пристоен човек и добар политички економист — се најдува мошне арна карактеристика за овој Едмунд Берк, за она време кога беше либерал. При гнасната бескарактерност што денеска владее и која предано верува во „законите на трговијата“, должност е сѐ одново и одново да се дамкосуваат Берковците, кои се разликуваат од своите последователи само по — талентот!
[249] Marie Augier: “Du Crédit Public.” [Paris 1842, стр. 265].
[250] „Капиталот“, вели Quarterly Reviewer, „избегнува од врева и кавга и се одликува со бојазлива природа. Тоа е сосем вистина, но сепак не е целата вистина. Капиталот има страв од немање профит, или од сосем мал профит, како природата од празнотата. Со соодветниот профит капиталот станува смел. Ако е 10% осигурено, тогаш капиталот може да се примени насекаде; со 20% тој живнува; 50% позитивно вратоломен; за 100% ги гази сите човечки закони под своите нозе; 300% не суштествува никаков престап на кој тој не рискува, дури и при опасност да го обесат. Ако носат вревата и кавгата профит, тој и двете ќе ги потспотнува. Доказ: контрабандата и трговијата со робови.“ (Т. Ј. Dunning: “Trades' Unions and Strikes,” London 1860, стр. 36.)
[251] „Ние живееме во сосем нови општествени односи... нашите напори одат кон тоа секоја сопственост да се раздели од секој труд.“ (Sismondi: „Nouvеаuх Principes etc.,“ том II, стр. 434.)
[252] „Напредокот на индустријата чиј слеп и неотпорен носител е буржоазијата, го поставува на местото на изолацијата на работниците со конкуренцијата нивното револуционерно соединување низ асоцијациите. Така со развитокот на крупната индустрија се извлекува од под нозете на буржоазијата самата основа врз која тоа произведува и производите ги присвојува. Според тоа, таа го произведува пред сѐ својот сопствен гробар. Нејзината пропаст и победата на пролетаријатот се еднакво неизбежни... Од сите класи што ѝ спротивстојат денеска на буржоазијата само пролетаријатот е вистинска револуционерна класа. Другите класи се растројуваат и пропаѓаат со развитокот на крупната индустрија, а пролетаријатот е нејзин сопствен производ... Средните сталежи, ситниот индустријалец, ситниот трговец, занаетчијата, селанецот, сите тие се борат против буржоазијата за да го спасат од пропаст своето суштествување како средни сталежи... тие се реакционерни, зашто се стремат да го вратат назад тркалото на историјата.“ (Карл Маркс и Ф. Енгелс: „Комунистички манифест,“ „Култура“, Скопје, 1952, стр. 33)
Забелешки на уредникот на изданието
[1*] „Pauper ubique jacet“ — од Овидиевото дело „Фасти“, книга 1, стих 218.
[2*] За време на владеењето на Фјодор Иванович (1584—1598), кога во Русија веќе вистински владеел Борис Годунов, е издаден во 1597 г. указ според кој селаните кои побегнале поради неподносливиот јарем и мачења од страна на земјосопствениците, требало да им се вратат на нивните поранешни господари и за таа цел по нив се трагало пет години.
[3*] Лициниев закон — Овој закон кој бил донесен во 367 година п.н.е. во стариот Рим одредувал извесно ограничување во поседот на општинската земја за лично ползување, исто така и една редица мерки во полза на должниците. Бил насочен против постојаното зголемување на земјишниот посед и против привилегиите на патрициите и покажувал извесно зајакнување на политичките и економските позиции на плебејците. Според преданието, овој закон го изработиле народните трибуни К. Лициниј Столон и Л. Секстиј Латеранус.
[4*] Последното востание на претендентот — Приврзаниците на Стјуарт се надевале дека со нивното востание од 1745/46 ќе го постават за крал на Англија „младиот претендент“ Чарлс Едвард. Едновремено востанието го одразувало протестот на народните маси од Шкотска и Англија против експлоатацијата која ја вршеле над нив земјосопствениците и против масовното изгонување на ситните земјоделци. Поразот на востанието довел до полно уништување на системот на кланови во Шкотска. Изгонувањето на селаните од нивната земја продолжило уште поинтензивно.
[5*] Гели — жители на високите области на Северна и западна Шкотска, потомци на старите Келти.
[6*] Таксмени се викале за време на системот на кланови во Шкотска најстарите членови кои биле непосредно потчинети под шефот на кланот или laird-от („големиот човек“). Laird-от им ја разделувал земјата (tak), која била сопственост на целиот клан, на таксмените. На laird-oт му се исплаќaл еден мал трибут со што се признавала неговата врховна власт. На таксмените им биле подредени пониски чиновници кои стоеле на чело на секое село, а селаните им биле подредени. Со распаѓањето на системот на кланови laird-от се претворил во земјишен господар, а таксмените станале всушност капиталистички закупници; поранешниот трибут бил заменет со земјишната рента. Маркс пишува за ролјата на таксмените во рамките на кланскиот систем во статијата „Избори — Финансиски тешкотии — Херцогињата од Sutherland и ропството“.
[7*] Тоа е закон од 27. година од владеењето на Хенри VIII. Во следните податоци цифрите на второто место означуваат години од владеењето за чие време е донесен законот.
[8*] Закон против „конспирациите“ — постоел во Англија уште од средниот век. Тој забранувал „конспиративна дејност од секој вид, дури и онаа што има законска основа“. Врз основа на тој закон е забранувано организирање на работниците и задушувана е нивната класна борба уште и пред да се усвои законот за коалициите, а и по нивното укинување.
[9*] Предење коприна фигуративно значи извлекување полза.
[10*] Договор за трговија со робови според кој Шпанија од 16 до 18 век им давала на странските држави и на приватни лица право да водат трговија со африкански Негри-робови.
[11*] „Tantae molis erat“ — Парафразирана изрека од Виргилиевата „Енеида“, книга 1, стих 33. Таму стои: „Tantae molis erat Romanam condere gentem“ (Толку труд чинеше основањето на римското племе).