Минатата ноќ, во „Дваесеттиот век”, не склопив око па сега спиев цврсто малку заради тоа, а малку и зашто бев толку исцрпена. Кога се разбудив првпат, сѐ уште беше ноќ. Гартвејт не беше вратен. Го изгубив часовникот и немав претстава колку е часот. И додека мислев така со затворени очи, постојано го слушав оној ист тап звук на експлозиите. Пеколот сѐ уште беснееше. Доползев низ дуќанот сосема до прозорецот. Од огромните пожари, сето небо отсјајуваше, а по улиците беше светло како среде бел ден. Човек можеше да ги чита лесно и најситните букви. Однекаде, неколку блокови подалеку, доаѓаше пукотот на мали рачни бомби и штракањето на митралезите, а оддалеку пак доаѓаше звукот на силни верижни експлозии. Ползејќи, се вратив назад до мојата постела и повторно заспав.
Кога следниот пат се разбудив, низ прозорецот се пробиваше и паѓаше на мене некаква бледо-жолта светлина. Тоа беа мугрите на вториот ден. Доползев до прозорецот. Небото го покриваше завеса од чад низ која продираа бледи зраци светлина. Долу, од спротивната страна на улицата се тетеравеше несреќник. Едната рака цврсто ја стегаше до себе, оставајќи зад себе крвава трага. Погледот исполнет со страв и ужас му талкаше насекаде. Во еден момент погледна кон мене и на лицето му се читаше сета онаа нема болка на рането и уловено животно. Ме виде, но меѓу нас не постоеше никаква сличност, и, барем кај него, никакво сочувство ни разбирање, зашто очигледно се исплаши и се одвлечка понатаму. Не можеше да се надева на никаква помош во сиот божји свет. Беше роб во големиот лов на робови што го беа приредиле газдите. Сѐ на што можеше да се надева, сѐ што бараше, беше некоја дупка каде би можел да доползи и да се скрие како животно. Сиот се стресе од остриот звук на амбулантната кола што мина крај аголот. Амбулантните коли не беа за луѓе како него. Болно стенкајќи се фрли во еден влез. Една минута подоцна тој повторно излезе и очаен се оддалечи, куцајќи.
Се вратив во својата постела од ќебиња и цел час го чекав Гартвејт. Главоболката сѐ уште не ми беше минала. Напротив, стануваше сѐ посилна. Само со помош на силната волја можев да ги отворам очите и да ги гледам предметите околу себе. А кога ќе ги отворев и ќе погледнев околу себе, чувствував неподнослива мачнотија. Освен тоа, чувствував засилен пулс во главата. Слаба, тетеравејќи се, излегов низ искршениот прозорец долу на улицата, обидувајќи се да избегам од оваа страшна кланица, водена од инстинктното, и напипувајќи небаре слепа. А потоа преживеав вистински кошмар. На она што се случуваше во следните часови се сеќавам како што се сеќава човек на кошмар. Многу настани остро ми се врежаа во умот, но меѓу овие неизбришани слики што ги запомнав постојат и моменти на несвесна состојба. Не знам што се случувало во тие моменти и никогаш нема да знам.
Се сеќавам како, на аголот, се сопнав од нозете на еден човек. Тоа беше оној кутар изгубен несреќник што се беше провлечкал крај моето засолниште. И сега како да го гледам, онаму на тротоарот со неговите кутри, никакви, глуждливи раце што беа повеќе копита и канџи, целите искривени и згрчени од тешката и напорна работа во текот на животот — со задебелени плускавци по дланките. А кога си дојдов на себеси и појдов понатаму, погледнав во лицето на тоа суштество и видов дека беше сѐ уште живо, зашто неговите заматени очи ме гледаа и ме забележуваа.
Потоа, во моите спомени дојде до блажена празнина. Не знаев ништо, не видував ништо, само, тетеравејќи се, барав некое безбедно место. Мојата следна кошмарна визија беше една тивка улица на мртви. Наидов на неа ненадејно, како што патник ненадејно в природа ќе наиде на река. Само што рекава што ја видов, не течеше. Беше смрзната, мртва. Се протегаше така од тротоар до тротоар, испружена рамно, и, само наместа, нејзината рамна површина ја нарушуваше понекој куп мртви лешеви. Кутрите луѓе од бездната, прогонувани робови — лежеа како калифорниските зајаци по лов.[114] Погледнав нагоре и надолу по улицата. Никакво движење, никаков шум. Тивките згради со своите многубројни прозорци ја гледаа сцената што се одвиваше долу. И во еден момент, само во еден момент видов како во таа мртва река се придвижи една рака. Се колнам дека видов како се придвижи, чудно извивајќи се во претсмртен грч, а со неа се крена и една глава, крвава и неискажливо ужасна, глава што нешто нејасно ми рече, а потоа падна и не се придвижи повеќе.
Се сеќавам и на една друга улица, со тивки згради од обете страни, и на паниката што ме опфати до тој степен што сосема се повратив кога ги видов повторно луѓето од бездната, но овој пат во река што течеше и надоаѓаше. И тогаш видов дека нема од што да се плашам. Реката течеше бавно, а од нејзините длабочини се креваа лелеци, тажачки, клетви, старечко дрдорење, хистерија, лудило, зашто тоа беа оние најмладите и оние најстарите, немоќните и болните, беспомошните и оние што беа изгубиле секаква надеж, сите урнатини останати од работничките маала. Пожарот на големото работничко маало, таму, на јужната страна од градот, беше ги отерал во пеколот на уличните борби, а не знам каде се беа упатиле и што стана со нив, и никогаш не дознав.[115]
Одвај се сеќавам како скршив прозорец и се скрив во некаква продавница за да ја избегнам толпата што ја гонеа војниците. Во еден момент, крај мене експлодира бомба, во една тивка улица, каде, колку и да гледав од едниот до другиот крај, не можев да видам ниту жива душа. Но она на што се сеќавам јасно, беше пукотот на пушки и дека одненадеж станав свесна дека еден војник од автомобилот пука во мене. Првиот куршум не ме погоди, но следниот момент почнав да врескам, давајќи знаци со рацете. Во магла се сеќавам како се качив во автомобилот, но затоа пак многу добро се сеќавам на една слика. На пукотот од пушките војникот кој седеше до мене се сврте и јас го видов Џорџ Милфорд, кого го познавав од времето кога живеев во Пел Стрит, како полека се струполува на тротоарот. И додека сѐ уште се струполуваше, војникот повторно пукна, и Милфорд се свитка, потоа се изви и падна ничкум. Војникот се исклешти, а автомобилот со полна брзина одјyри понатаму.
На она што се сеќавам понатаму беше кога од цврстиот сон ме разбуди некаков човек кој одеше нагоре-надолу, околу мене. Лицето му беше изморено и сето напнато, а од челото по носот му се тркалаа крупни капки пот. Едната рака цврсто ја стегаше до градите со помош на другата рака, и додека одеше, по подот капеше крв. Носеше униформа на платеник. Однадвор, како низ дебели ѕидови, доаѓаше придушениот трескот на бомбите што експлодираа. Бев во некаква зграда што водеше борба со некоја друга зграда.
Влезе еден воен лекар да го преврзе ранетиот војник и тогаш дознав дека е два часот попладне. Главоболката и натаму ме држеше, а лекарот застана со превивањето толку колку да ми даде некој силен лек за смирување. Повторно заспав, а потоа, се сеќавам дека се најдов на покривот на зградата. Непосредната битка престанала и го гледав нападот врз тврдините со балони. Нечија рака ме беше прегрнала, а јас цврсто се потпирав на него. Ми изгледаше сосема природно дека тоа беше Ернест, и во тој момент знам дека се чудев колку страшно му се опрлени косата и веѓите.
Се најдовме во оној страшен град сосема случајно. Немаше претстава дека сум го напуштила Њyjopк и минувајќи низ одајата во која спиев, прво не можеше да поверува дека тоа бев јас. Потоа, од Чикашката комуна видов малку. По нападот со балоните, Ернест ме одведе внатре во зградата и го преспав сето попладне и ноќта. А третиот ден, откако Ернест доби дозвола и автомобил од властите, го напуштивме Чикаго.
Главоболката ми мина, но психички и физички се чувствував изморена. Бев прилегната на Ернест и сосема рамнодушно ги гледав војниците како се обидуваа да го изведат од градот нашиот автомобил. Борбите продолжуваа, но само во одделни делови на градот. Овде-онде цели реони беа сѐ уште во рацете на другарите, но таквите реони беа опкружени и вардени од силни одреди војски. Така нашите другари беа држани во стотици стапици во кои продолжуваа да ги совладуваат. А совладувањето значеше смрт, зашто со нив постапуваа безмилосно, а пак тие херојски се бореа до последниот човек.[116]
Секогаш кога ќе се доближевме до такви места, стражите нѐ враќаа назад и ние моравме да одиме одоколу. Во еден момент, единствениот пат по кој можеше да се мине беше еден дел од градот, сиот во пламен, што лежеше меѓу две силни борбени позиции што ги држеа нашите другари. Од обете страни го слушавме штракањето и трескотот на војната, додека автомобилот си пробиваше пат низ урнатините што чадеа и низ разнишаните ѕидови. Честопати улиците беа затрупани со цели планини урнатини, па моравме да одиме одоколу. Се наоѓавме во цел еден лавиринт од урнатини, и затоа напредувавме полека.
Сточните дворови (работничките маала, куќите и сѐ друго) беа претворени во урнатини што бавно тлееја. Таму некаде далеку вдесно, широк облак од чад го замрачуваше небото. Тоа беше пулмановиот град, како што рече војникот-шофер, или само остатоци од некогашниот пулманов град, зашто сега тој беше тотално разцрнат. Таму бил, со автомобилот, на третиот ден попладнето, носејќи итни пораки. Ни рече дека таму се воделе најжестоките битки, а многу улици станале непроодни поради купиштата мртви.
Свртувајќи зад урнатите ѕидишта на една зграда, во реонот на сточните дворови, автомобилот запре пред еден куп мртви. Личеше на висок морски бан. Кога толпата го минала огнот, ја дочекале и ја збришале митралези, поставени во споредната улица, онака под прав агол и вперени право во неа. Но несреќа ги снашла и војниците. Мора меѓу нив случајно да експлодирала бомба, зашто толпата, запрена додека мртвите и полумртвите од нејзините редови не го образувале оној бран, почнала да се пени и да ги исфрлува живите робови сѐ уште способни за борба. Војници и робови лежеа заедно, парчосани и искасапени насекаде околу и по остатоците од експлодираните автомобили и од пушките.
Ернест скокна од колата. В очи му паднаа рамена и раб бела коса што многу добро ги познаваше. Мојот поглед не го следеше Ернеста сѐ додека не седна повторно крај мене, и, додека колата јуреше, тој ми рече:
„Она беше епископот Морхаус.”
Наскоро се најдовме во зелената природа и јас за последен пат фрлив поглед назад кон небото полно со чад. Некаде далеку се слушна слаба и тапа експлозија. Потоа ја спуштив главата на Ернестовите гради и тивко заплакав за Делото што беше изгубено. Ернестовата рака околу мене убедливо ми зборуваше за неговата љубов.
„Овој пат е изгубено, драга моја,” рече, „но не засекогаш. Научивме многу. Утре нашето Дело повторно ќе се крене, зајакнато со мудрост и дисциплина.”
Автомобилот застана на една железничка станица. Тука требаше да фатиме воз за Њујорк. И додека чекавме на перонот, покрај нас протатнеа три воза, што јуреа на Запад, кон Чикаго. Беа преполни со работници, испокинати и неквалификувани, со луѓе од бездната.
„Регрутирање на робови за обновува на Чикаго,” рече Ернест. „Знаеш, сите чикашки робови се убиени”.
Забелешки
[114] Во она време, земјата беше толку ретко населена што дивите животни честопати стануваа вистинска напаст. Во Калифорнија постоеше обичај на хајка на зајаци. На одреден ден, фармерите од одредена област ќе се собереа во голем круг и се движеа кон средината на кругот, гонејќи пред себе илјадници зајаци во, подготовки за таа цел, оградени простори, каде и мажи и момчиња ги убиваа со ластегарки.
[115] Долго се расправаше за тоа дали пожарот на јужното работничко маало беше случаен или пак беше дело на платениците; но сега е конечно утврдено дека маалото беше запалено од страна на платениците, а по наредба на нивните шефови.
[116] Во многу згради нашите другари издржуваа цела недела, а во една и единаесет денови. На секоја зграда требаше да се јуриша како на тврдина, а платениците ги заземаа одоздола нагоре, кат по кат. Тоа беше битка на живот и смрт. Милост не беше никому давана, а и никој не ја примаше; во овие битки револуционерите имаа предност зашто се наоѓаа горе. Револуционерите беа збришувани, но губитокот не беше едностран. Гордиот чикашки пролетаријат ѝ остана верен на старата пофалба. Зашто, колку што негови членови беа убиени, исто толку, пак, тој уби и луѓе од редовите на непријателот.