Отприлика во ова време почнаа да се јавуваат, брзо и често, првите знаци на настаните што се приближуваа. Ернест веќе го покрена прашањето за политиката на татко ми да прима во својот дом социјалисти и работнички водачи и отворено да ги посетува собирите на социјалистите. А татко ми само му се смееше на таа негова загриженост. Што се однесува до мене, многу научив од овој контакт со водачите и мислителите на работничката класа. Почнував да ја согледувам и другата страна на медалот. Бев воодушевена од несебичноста и високиот идеализам на кој наидов, иако скоро се исплашив од огромната филозофска и научна литература за социјализмот што се отвори пред мене. Учев брзо, но не толку брзо за тогаш да ја сфатам опасноста на нашата положба.
Имаше и предупредувања, но јас не им обрнував внимание. На пример, од госпоѓата Пертонвејт и госпоѓата Виксон кои имаа огромна општествена моќ во универзитетскиот град, потекна мислењето дека сум премногу современа млада жена која си дава многу за право и која поседува лоша склоност да се наложува и меша во туѓите работи. Имајќи ја предвид мојата улога во истражувањето на Џексоновиот случај, ова го сметав за сосема природно. Но сосема го потценив дејството на ваквото мислење изнесено од страна на двете толку моќни општествени арбитерки.
Вистина е дека забележав извесна резервираност кај моите најдобри пријатели, но тоа го припишував на неодобрувањето што владееше во мојата средина во врска со мојата намера да се омажам за Ернест. Скоро потоа Ернест јасно ми укажа на тоа дека овој општ став на мојата класа кон мене е нешто повеќе одошто непосреден, дека зад него се кријат почетоците на едно организирано поведение. „Заштитуваше непријател на својата класа”, ми рече. „И не само што заштитуваше, туку и се вљуби во него. Тоа е предавство на твојата класа. Немој да мислиш дека ќе побегнеш неказнето.”
Но пред ова, се случи нешто друго. Татко ми се врати едно попладне дома. Ернест беше кај мене, и забележавме дека татко беше лут — филозофски лут. Тој ретко вистински се налутуваше, но си дозволуваше извесен контролиран гнев. Го нарекуваше тој гнев освежителен пијалак. Кога влезе во салонот забележавме дека се беше напил од тој пијалак.
„Што ќе речете,” нѐ праша. „Ручав со Вилкокс”.
Вилкокс беше претседател на универзитетот во пензија чиј овенет ум беше преполн со идеи нови за 1870-та, но кои оттогаш заборавил да си ги обнови.
„Бев поканет”, рече татко ми. „Тој испрати да ме поканат.”
Застана и чекаше.
„Тоа беше толку убаво изведено, признавам, но добив и многу прекори. Јас! И уште од тој стар фосил!”
„Се обложувам дека знам зошто ве прекорил,” му рече Ернест.
„Не знаете, па макар и трипати погодувале,” се насмеа татко ми.
„Уште од првпат ќе погодам,” му одговори Ернест. „А тоа, пак, нема да биде погодување туку изведување заклучок. Ве прекорил поради вашиот приватен живот.”
„Токму така,” извика татко. „Како погодивте?”
„Знаев дека до тоа ќе дојде. И порано ве предупредив за тоа.”
„Да, ме предупредивте,” рече татко ми замислено. „Но не можев да поверувам. Во секој случај, тоа е само уште еден цврст доказ за мојата книга.”
„Тоа не е ништо во споредба со она што ќе дојде,” продолжи Ернест, „ако упорно останете на вашата политика во својот дом да примате социјалисти и разни видови радикали, вклучувајќи ме и мене.”
„Токму тоа ми го рече и стариот Вилкокс. И какви ли уште не глупости! Ми рече дека тоа се должи на мојот слаб вкус, дека тоа е сосем бесполезно и дека во секој случај, тоа не е во склад со универзитетските традиции и политика. Ми рече и уште многу други такви нејасни работи, но јас не можев да го натерам да ми каже нешто поодредено. Го доведов во незгодна положба и тој можеше само да си повторува и да ми кажува колку многу ме цени, и колку многу сиот свет ме цени како научник. Не му беше многу пријатна таа задача. Видов дека не му се допаѓаше.”
„Тој не е слободна личност,” рече Ернест. „Прангите[45] не секогаш се удобни.”
„Да. Толку извлеков од него. Ми рече дека оваа година на универзитетот му требаат многу повеќе пари одошто државата е спремна да даде; и дека тие пари мора да дојдат од богати луѓе кои пак не може да не се навредат што универзитетот отстапува од својот висок идеал на беспристрасно истражување на беспристрасниот разум. Кога се обидов да го притегнам со прашањето каква врска има мојот приватен живот со тоа отстапување на универзитетот од неговиот висок идеал, ми понуди двегодишен платен одмор во Европа, заради закрепнување и вршење истражувачка дејност. Се разбира дека во тие околности јас не можев да ја прифатам таа понуда.”
„Далеку поарно ќе беше ако ја прифатевте,” му рече сериозно Ернест.
„Но тоа е подмитување,” протестираше татко ми; Ернест кимна со главата.
„Тој бедник уште ми рече дека се зборува, дека на чајните седенки кружат гласови и така натаму, дека ќерка ми јавно се покажува во друштвото на некој озлогласен тип каков што сте Вие, и дека тоа не е во склад со универзитетскиот дух и достоинство. Рече дека тој лично нема ништо против, не, никако, но дека така се зборува и дека би требало да го разберам.”
Ернест се замисли за момент на овие зборови, а потоа, сериозно, смуртено и гневно проговори:
„Зад сето ова се крие нешто многу поголемо одошто обичен универзитетски идеал. Некој вршел притисок над претседателот Вилкокс.”
„Мислите?” праша татко ми, повеќе заинтересирано одошто исплашено.
„Би сакал да можам да ви ја изнесам замислата што нејасно ми се раѓа во умов,“ рече Ернест. „Никогаш во историјата на светот општеството не било во таков страшен проток каков што е овој токму сега. Брзите промени во нашиот индустриски систем се причина за исто толку брзи промени и во нашите религиозни, политички и општествени структури. Во природата и во структурата на општеството се одвива невидена и страшна револуција. Човек само нејасно може да ги почувствува тие работи. Но тие се во воздухот, сега, денеска. Човек може само да ги наѕре — огромни, неодредени, страшни. Умот ми се стаписува при помислата во што би можеле да се претворат. „Слушавте што зборуваше онаа ноќ Виксон. Зад она што тој го рече беа истите оние нешта, безимени, неформени, што јас ги чувствувам. Зборуваше страхувајќи од ваквите нешта, зашто беше премногу свесен за нив.”
„Мислите...” почна татко ми, но застана.
„Мислам дека над земјата веќе отсега почнува да надвиснува сенката на нешто џиновско и заканувачко. Наречете ја сенка на олигархијата, ако сакате. Така најприближно би можело да се нарече. Каква ќе биде нејзината природа, не сакам ни да помислувам.[46] Но она што сакам да Ви кажам е ова: се наоѓате во опасна ситуација — опасност што мојот сопствен страв ја зголемува зашто не сум во состојба дури ниту да ја премерам. Послушајте ми го советов и прифатете го одморот.”
„Но тоа би било кукавички,” протестираше татко ми.
„Воопшто не. Вие сте стар човек. Многу сте сториле за светов, голема работа... Препуштете ја сегашната битка на младите и силните. Ние младите имаме уште несвршени работи. Ејвис ќе биде крај мене кога ќе дојде до она што веќе се приближува. Таа ќе ве застапува на бојното поле.”
„Но тие не ми можат ништо,” приговори татко ми. „Фала му на господа што сум независен. Ох, верувајте ми, знам како страшно може да прогонуваат професор кој економски зависи од нивниот универзитет. Но јас сум независен. Не сум бил професор што работел за плата. Може сосема удобно да живеам и од своите сопствени приходи, а платата е сѐ што можат да ми го одземат.”
„Но вие не сфаќате,” му одговори Ернест. „Ако сѐ биде онака како што страхувам, и вашиот приватен приход и самиот капитал можат исто толку лесно да ви го одземат како и платата.”
Татко ми молчеше неколку минути. Длабоко се беше замислил, а на лицето можев да забележам како му се оцртува некаква одлука. На крајот проговори.
„Нема да го прифатам одморот”. Тој повторно запре. „Ќе продолжам да работам на мојата книга.[47] Можеби не сте во право, но сеедно дали сте или не сте, јас си останувам на своето.”
„Добро,” рече Ернест. „Вие одите по истата патека по која и епископот Морхаус и кон слична пропаст. Обајцата ќе станете пролетери пред и да стигнете до крајот на таа патека.”
Разговорот се сврте на епископот и го замоливме Ернест да ни објасни што беше сторил со него.
„Душевно се разболе од патувањето низ пеколот на кое го поведов. Го одведов во домовите на неколку наши фабрички работници. Му ги покажав луѓето крнтии отфрлени од индустриската машина, а тој ги слушаше нивните животни истории. Го поведов по бедните квартови на Сан Франциско и сфати дека причината за појавата на проституцијата, пијанството и криминалот е многу подлабока одошто вродената морална изопаченост. Тој е многу болен, а што е полошо од тоа, сосема изгуби контрола над себе. Премногу е морален. Сето тоа сериозно го трогна. А, како и обично, тој е непрактичен. Лета в облаци со разни видови етички заблуди и планови за мисионерска работа меѓу просветените. Чувствува дека обврска му е да го оживи древниот дух на црквата и да ја предаде нејзината порака на господарите. Преморен е. Порано или покасно ќе проговори, а тоа ќе го доведе до пропаст. Каква, тоа дури ни јас не можам да погодам. Тоа ги минува границите на моите можности да го задржам на земјата. Таму во облаците тој јури накај својата Голгота. А потоа следи неговото распетие. Такви возвишени души се како создадени за распетие.”
„А ти?” го прашав; под мојата насмевка се криеше сериозна загриженост, загриженост од љубов.
„Јас не,” ми се насмеа. „Може да ме погубат, или да ме убијат, но никогаш не ќе ме распнат. Засаден сум на земјава премногу цврсто и здраво.”
„Но зошто го доведуваш епископот до распетие?” го прашав. „Нема да порекнеш дека ти си причината за тоа.”
„Зошто би оставил една душа на која ништо не ѝ недостасува да живее во удопство кога милиони страдаат во макотрпно 'рмбање и во беда?” ми одговори со прашање.
„Тогаш зошто му советуваш на татко ми да го прифати одморот?”
„Зашто јас не сум чиста, возвишена душа,” беше одговорот. „Зашто сум цврст, здрав и себичен. Зашто те сакам и зашто како на Рут од Библијата, твоите луѓе се и мои луѓе. Што се однесува до епископот, тој нема ќерка. Освен тоа, колку и да е мала ползата, сепак неговиот тивок плач ќе придонесе нешто за револуцијата, зашто и најмалку стореното е од ‘полза’.”
Не можев да се согласам со Ернест. Многу добро ја познавав благородната природа на епископот Морхаус и не можев да сфатам дека неговиот глас кренат за правда во светот не ќе биде ништо друго одошто тивок плач. Но јас сѐ уште не ги бев почувствувала суровите животни факти како што Ернест ги почувствувал. Тој јасно ја согледал сета бесполезност на епископовата голема душа, како што тоа јасно и мене наскоро ќе ми го покажат идните настани.
По само неколку дена, Ернест ми раскажа како некоја интересна приказна, за тоа како ја примил понудата од владата, имено да го назначат како трудов полномошник на Соединетите Држави. Бев пресреќна. Платата беше релативно голема што би го обезбедило нашиот брак. Потоа, сигурно тоа беше работа што Ернест би ја вршел со задоволство, и на крајот, љубоморно се гордеев со него што ме натера да го поздравам понуденото назначување како признание за неговите способности.
И тогаш забележав сјај во неговите очи. Ми се смееше.
„И нема сигурно да одбиеш?” прашав со треперлив глас.
„Тоа е подмитување,” рече тој, „зад сето тоа се крие префинетата рака на Виксон, а зад неа, рацете и на поголемите од него. Тоа е старо лукавство, старо колку и класната борба — да ѝ се украдат на работничката војска нејзините водачи. Кутрите предадени работници! Кога само би знаела колку нејзини водачи во минатото биле на таков начин купени. Ним им е поевтино, многу поевтино да купат еден генерал, одошто да се борат со него и со целата негова војска. Имаше еден — не, нема да спомнувам ничии имања. И така сум премногу огорчен. Сакана моја, јас сум работнички водач. Не би можел да се продадам. Ако не друго, во тоа ме спречува сеќавањето на мојот кутар, стар татко и начинот на кој тој работеше до смрт.”
Очите на овој мој голем, силен херој се наполнија со солзи. Не може никогаш да заборави како татко му бил обесчестен — со сила натеран на валкани лаги и ситни кражби, за да може да ги нахрани гладните детски усти.
„Татко ми беше добар човек,” ми рече еднаш Ернест. „Имаше добра душа, но суровоста на животот сета му ја изопачи, му ја осакати, му ја отапи. Неговите господари, ѕверови над ѕверовите го претворија во ништожен ѕвер. Требаше да е денеска жив, како татко ти. Беше силен и здрав. Беше врзан за машината и работеше крај неа сѐ додека не пцовиса — и тоа само за печалба. За печалба — неговата крв се претвори во вино за богата вечера, или во некаква скапоцена драгулија, или некоја слична сетилна оргија на богатите паразити и безделници, неговите господари, ѕверови над ѕверовите.”
Забелешки
[45] Пранги — африканските робови биле така оковувани; исто така и злосторниците. Дури со настапувањето на братството меѓу луѓето, прангите излегоа од употреба.
[46] Иако, како и Еверхард, и не сонуваа за природата на овие настани, имаше луѓе, дури и пред времето на Еверхард, кои ја насетуваа сенката. Џон К. Келхаун рече: „Поголема и од самиот народ, на власт дојде сила што се состои од многу, и различни, моќни интереси, што се собрани во една маса и што ги држи кохезивна сила на огромните вишоци во банките.“ — А големиот хуманист, Абрахам Линколн, токму пред атентатот, рече: „Во блиска иднина гледам една криза што ни се приближува — што ме вознемирува и што прави да треперам за сигурноста на својата земја. Завладеале корпорации, потоа ќе дојде ерата на корупција помеѓу високите општествени позиции, и силата на парата ќе успее да го продолжи своето царување ползувајќи ги предрасудите на луѓето, додека богатството не се собере во неколку раце и додека не пропадне републиката.
[47] Оваа книга, „Економија и образование” беше објавена таа година. Од неа постојат три примероци: два во Ардис и еден во Асгард. Во неа станува збор, опширно и детално, за еден чинител во одржувањето на постоечкиот поредок, имено, за капиталистичките предрасуди во поглед на универзитетите и редовните училишта. Тоа беше логично и убиствено обвинение на целокупниот образовен систем кој во главите на студентите ги развиваше само оние идеи што му одговараа на капиталистичкиот режим, исклучувајќи ги идеите што беа штетни и субверзивни. Оваа книга предизвика гнев и беше забранета веднаш од страна на олигархијата.