Напишано: 2008
Извор: Ђорђе Малавразић (ур.), „Шездесет осма – личне историје“, РТС – Радио Београд 2, „Службени гласник“, Београд, 2008, 511-536 стр.
Превод: Здравко Савески
Техничка обработка: Здравко Савески
Онлајн верзија: јуни 2018
Обид за повторно студентско раздвижување
Солидарност со штрајкот на рударите во Какањ
Почеток на апсењата: затворањето на Владимир Мијановиќ
Често поминувам покрај Капетан-Мишиното здание и секогаш имам желба да навратам во дворот, со илузијата дека под преубавите стари липи повторно ќе се сретнам со своите шеесетосмаши. Само понекогаш навратувам, зашто, ниту после четири децении, не можам да го прифатам фактот дека таму останаа само нашите липи. Го нема повеќе оној двор во кој силно пулсираше студентската заедница, ниту пријателите и познајниците со кои го делев последниот динар за ѓеврек во блиската пекара, или за скромна порција грав во „Стамбол капија“. Се растуривме и се разидовме, во просторот и идеите. Опстана и е сочувано само по некое пријателство.
Го памтам мноштвото конкретни настани во Капетан-Мишиното здание како моменти на големо возбудување и силен емотивен набој. Еден од таквите настани се случи во вечерните часови на 3 јуни, кога студентите и професорите ѝ се обратија на јавноста од балконот на Филозофскиот факултет, барајќи граѓанска поддршка за студентското движење и осуда на полициското насилство и срамното однесување на печатот. Таа вечер со слободарски занес беседеше Драгољуб Миќуновиќ[3]. Таков настан е и настапот на Стево Жигон, со сјајното кажување на Робеспјеровиот говор од драмата „Дантоновата смрт“. Кога Жигон ја изговараше реченицата во која Робеспјер го поставува прашањето дали народот е опљачкан, во дворот се рашири скандирањето: „да“, „да“... Беше тоа крик за вистината околу пљачкањето на народот кому му припаѓаме. Посебно возбудливи моменти беа средбите со граѓаните кои имаа храброст преку разни ситни гестови да се солидаризираат со студентите.
За мене и за моите пријатели шеесетосмаши, расплетот на јунските настани и по четири децении е болен. Не очекував дека Брозовиот повик ќе биде прифатен со воодушевување на речиси сите факултети и дека ќе поминат само неколку часови од неговиот говор до прекинот на штрајкот, што го означува почетокот на разбивањето на студентското движење. Студентите на Филозофскиот факултет не го прифаќаат ваквиот „расплет“, но се во малцинство. Во Капетан-Мишиното здание е тишина. Заедно со своите пријатели, бев преплавена од чувството на немоќ, разочарување, нелагодност и морален пораз.
Чувството на морален пораз го имав пред сè затоа што знаев дека вистината за настраданите студенти на подвозникот нема никогаш да биде утврдена, ниту соопштена, ако на властодршците не им покажеме дека без утврдување на вистината штрајкот нема да биде прекинат. Не е составен ниту еден документ за ранетите, ниту пак некој, барем симболично, одговараше за пукањето и извршеното насилство. Непростливо е што имињата на настраданите останаа непознати. И денес ми е несфатлив фактот што никој од нив не се огласи. Претпоставувам дека главната причина за нивното молчење е некој вид „предупредување“ од страна на Службата за државна безбедност. Во годината на одбележување на јунските настани, никој не се сети на овие шеесетосмаши да им упати јавен повик да посведочат за застрашувачката интервенција на полицијата, која не можеше да биде спроведена без Брозовото одобрување.
По завршувањето на штрајкот, инструментализацијата на печатот и другите средства за информирање од страна на партиските моќници доаѓа до полн израз. Разните текстови, како уводникот под наслов „Младото жито и плевелот“, објавен во „Борба“, најава се за идеолошките дисквалификации на студентското движење и подготовка на јавното мислење планираните административни и потешки санкции за главните актери на тоа движење да бидат прифатени како нормална реакција на власта. Станува збор за оној „десет-процентен остаток“ од студентската младина и некои професори (филозофи и праксисовци) кои партиските комитети и удбашките органи ќе ги квалификуваат и прогонуваат како припадници на „екстремистичка група“.
Приведувањата во Службата за безбедност и иследувањата започнуваат во летото 1968 година. Беше само прашање на денот кога тоа и мене ќе ми се случи. На разговор „заради давање на информации“ приведена сум кон крајот на август. Бев во дворот на Капетан-Мишиното здание кога ми пријде еден човек и без претставување, наредбодавно, ми рече да „појдам со него“. Ништо не го прашав, што би било нормално, туку ја послушав наредбата. Не знам како, но ми беше јасно каде ќе ме одведе непознатото лице. Ме пикна во црна лимузина и ме одведе во СУП-овската зграда на улицата „Кнез Милош“, која во текот на бомбардирањето во 1999 година ќе биде разорена до темел. Познатиот иследник на Службата за безбедност Негослав Пантелиќ љубезно ми понуди да седнам и да се „опуштам“ во една голема фотелја. Не бев уплашена, но се чувствував многу непријатно и празно. Пантелиќ на разни начини (со ветувања, разбирање, викот, закани...) се обидуваше да ме „вовлече“ во разговор, барајќи крајно невини информации, но и оние кои ги сврстувам во „цинкарење“ на учесниците во јунскиот протест. Единствените информации кои му ги пружив беа податоците за моите личен идентитет, местото на раѓање и студентскиот статус. По тричасовното малтретирање, кога на прашањето – па кој, бре, зборуваше од балконот вечерта на 3 јуни – изјавив дека не се сеќавам, Пантелиќ ме исфрла надвор. Се разбира, ми беше тешко да го издржам притисокот и да го послушам советот од пријателите кои ми кажаа дека Службата за безбедност не е место за разговор, туку место на кое она што ќе го кажеш се запишува како содржина на идното обвинение. Во сите подоцнежни „информативни разговори“ и иследувања, златното правило на молчење беше мојот начин на одбрана.
Првпат бев уапсена во април 1969 година. Приведена бев кај истражен судија, зашто со студентите на Филозофскиот факултет (Владимир Мијановиќ,[4] Радољуб Ракиќ и Божо Борјан[5]), на фестивалот на краток и документарен филм од таа година, ја извикував непријателската парола „Да живее Енвер Хоџа“. Ова обвинение спаѓа во редот на најапсурдни обвиненија од тоа време. Не негирам дека за време на проекциите на филмовите реагиравме, и гласно, на некои социјални приказни, но тоа со инкриминирачката парола немаше никаква врска. Поради апсурдноста на обвинението и лагата за Борјановото присуство, барањето на Филозофскиот факултет и на ректорот да бидеме ослободени е прифатено, но решение за прекинување на постапката никогаш не ни е врачено.
Во пролетта 1969 година главна содржина на активностите на Филозофскиот факултет е подготовката на одбележувањето на годишнината на јуни. На собранието на Сојузот на студентите, кое е одржано средината на мај, прифатен е предлогот на факултетските одбори на три факултети (Филозофскиот, Филолошкиот и Природно-математичкиот), на Академијата за ликовна уметност и Академијата за филм и театар, годишнината од јуни на Белградскиот универзитет да се одбележи со одржување на работни собири, на кои студентите ќе дадат оценка за реализацијата на студентските барања и состојбата во општеството. Претставници на иницијаторите на оваа акција го пишуваат документот под наслов „Три илјади зборови“, кој ќе биде доставен на сите факултети како „платформа“ за расправа. Во овој документ изложена е значително поостра критика на општествените прилики во земјата од онаа која е содржана во Акционо-политичката програма, а може да се сумира во една реченица: ништо не е направено на спроведување на студентските барања, ситуацијата е влошена. Фактички, овој документ беше повик за оживување на студентскиот протест и посилен отпор на владејачката олигархија.
Следеше остра реакција на разни „надлежни“ органи, вклучувајќи го и Универзитетскиот одбор и Универзитетскиот комитет (на партијата). Во атмосферата која беше налик на атмосфера на „линч“, студентите се откажуваат од одржувањето собири и документот „Три илјади зборови“ никогаш не беше предмет на јавна расправа. Собир не е одржан ниту на Филозофскиот факултет. Факултетскиот одбор, со кој претседаваше Владимир Мијановиќ, не успеа да мотивира поголем број студенти за окупација на факултетот и за стапување во штрајк. Идејата за оваа акција не ја поддржаа ниту професорите, веројатно зашто сметаа дека таа ќе го загрози нивниот наставно-научен статус. Неодржувањето на собирите беше јасен знак дека истрајувањето на студентите на јунските барања слабее и дека полека се губи масовноста на студентското движење.
Истовремено, државните и партиските центри на моќ ја интензивираат работата на спроведување на административно-репресивните мерки. Во Законот за прекршоци против јавниот ред и мир се внесуваат измени со кои се предвидува поостри казни против лицата кои со говор, напис или на друг начин изнесуваат „лажни вести или тврдења со кои се предизвикува нерасположение или вознемирување на граѓаните“. Поради така формулираниот „деликт на мислење“, во текот на 1969 и 1970 година ќе биде казнет голем број студенти на Филозофскиот факултет.
Мислам дека нема да згрешам ако кажам дека прогонителите на слободното мислење најмногу се намачија со пресметката со студентскиот и младинскиот печат, која имаше за цел нејзино ставање под целосна партиска контрола. Многу добро се сеќавам со колку енергија и памет студентите, приврзани на идеите на слободата, го бранеа „Студент“ на маратонската седница на собранието на Сојузот на студентите. Смената на редакцијата и промената на идејната ориентација на ова списание смислена е во партиските органи, но во спроведувањето на оваа одлука требаше да се избегнат „административните“ методи, па во партиските кругови се планираше таа да биде плод на „самоуправното“ изјаснување на самите студенти, со помош на Универзитетскиот одбор, кој оваа нечесна игра ја прифати и сесрдно се заложи за планираната цел да биде остварена. Тогаш функцијата на претседател на Универзитетскиот одбор ја вршеше Теодосие Челенковиќ, студент на Економскиот факултет, а клучна фигура во раководењето со целата акција беше Бранко Прибичевиќ, професор на Факултетот за политички науки и тогаш прв човек на Партијата на Белградскиот универзитет.
Седницата на Собранието на Сојузот на студентите, на која требаше да „падне“ „Студент“, почнува на 2 декември 1969 година, во Салата на хероите, на Филолошкиот факултет. Под притисок на големиот број студенти кои сакаа да го оневозможат претворањето на „Студент“ во морално-политички подобно гласило, делегатите донесуваат одлука седницата да биде отворена. Таа трае до доцна во ноќта, се прекинува и продолжува на 26 и 27 декември во амфитеатарот на Природно-математичкиот факултет.
Се редат делегатите кои аргументирано ги побиваат сите идеолошки наводи за „гревовите“ на редакцијата. Поддржани се со силни аплаузи на студентите. Ги памтам овациите со кои се поздравени беседите на Данило Удовички[6] и Ѓорѓе Малавразиќ. Врз мене говорот на Малавразиќ остави силен впечаток поради сјајната анализа на „критиката на сè постоечко“, за која ѝ се замеруваше на редакцијата и поради која, меѓу останатото, се бараше промена на идејната ориентација на „Студент“. Но, и затоа што Малавразиќ беше делегат од Факултетот за политички науки, а таа установа истрајуваше на позициите на приврзаност кон режимот и партијата. По неколку часа расправа, седницата повторно е прекината. Меѓу студентите (главно од Филозофскиот факултет), расте возбуденоста и надежта дека „Студент“ ќе биде одбранет.
Собранието продолжи со работа на 10 јануари на Машинскиот факултет, во сосема поинаква атмосфера. Во салата можеа да влезат само делегатите, а пред неа беа распоредени „намрштени“ редари, спремни ако треба да употребат и сила. Ускратувањето на влезот во салата се правдаше со техничка причина – ограничениот простор! Знаевме дека се работи за измама, но избегнавме на неа да одговориме со некој насилен чин. Повеќе не бевме уверени дека „Студент“ ќе биде одбранет. Седницата на Собранието заврши истиот ден. Овој пат добро подготвена, делегатската машинерија ги прифати сите (почетни) предлози на Универзитетскиот одбор: смена на редакцијата, нова програмска ориентација на списанието, отповикување на Издавачкиот совет, воведување на морално-политичката подобност како критериум за избор на членовите на новата редакција.
Иако редакцијата на „Студент“ е сменета со одлука на Собранието за која гласаше убедливо мнозинство од делегатите, таа нема легитимитет на демократски донесена одлука. Оваа оценка ја поткрепувам со подоцна спознатите факти: на поголемиот број факултети не е одржана расправа за „Студент“ и подготвените предлози на Универзитетскиот одбор, што значи дека нивните делегати не пројдоа низ процедурата на избор, па е непознато како се докопаа до делегатскиот статус; голем број делегати е повикуван во партиските комитети каде, со поткупување или на друг начин, се придобиени за спроведување на акцијата на пресметување со „Студент“.
Студентите на Филозофскиот факултет и понатаму се активни, не откажувајќи се од критиката на постоечкиот поредок, од пружањето отпор на сталинистичката пракса и од залагањето за проектот на демократски социјализам. Сите акции се одвиваат во рамките на студентската организација и се поддржани од Факултетскиот одбор. Една од акциите кои посебно го „погодија“ партиско-државниот естаблишмент и која ќе биде повод за преземање мерки на кривично гонење, беше акцијата на солидарност со штрајкот на рударите во Какањ. Ќе се задржам на описот на оваа акција не само поради нејзиното значење и политичка тежина, туку и затоа што таа е многу добра илустрација на спонтаната димензија на нашето движење, која партиско-полицискиот апарат не можеше да ја разбере, па позади секој ангажман гледаше однапред планиран и организиран акт на делување против режимот.
Седев во кафеаната „Пролет“ со колегите и пријателите, со Душан Кузмановиќ и Мома Живоиновиќ. Ни се придружува Божо Борјан и ни ја покажува насловната страница на „Вечерни новости“, на која е испечатен текст со наслов „Штрајк на слепиот колосек“. Беше тоа потресна приказна за какањските рудари, кои немаа примено плата неколку месеци и чии семејства немаа ниту еден месен оброк месечно. Во потрага по правдата, рударите тргнаа за Сараево, во намера своите проблеми да им ги изнесат на највисоките партиски и државни функционери. Со интервенција на полицијата, исфрлени се од возот и вратени се во Какањ. Без трошка дилема, заклучивме дека е наша морална обврска да пронајдеме начин на пружање поддршка на овие луѓе. Ако не ме лаже сеќавањето, Душан Кузмановиќ предложи штрајк со глад како најискрен начин на искажување поддршка и солидарност. Идејата е прифатена и веднаш составивме текст под наслов „Проглас на штрајкувачите со глад“. Почетокот на прогласот почнува со реченица на солидарност со „какањските рудари и останатите гладни луѓе во Југославија“. Поставивме барање да се почитува правото на рударите на организирање на штрајкот. Поставено е и барање, иронично интонирано, од фондовите на федерацијата да се издвојат средства кои би биле доволни за семејствата на какањските рудари себеси да си дозволат барем еден месен оброк неделно. Факултетскиот одбор на студенти на Филозофскиот факултет ја прифаќа нашата акција и ни пружа помош во печатењето и дистрибуцијата на прогласот и информирањето на јавноста. Во штрајкот со глад, кој почна на 22 јуни 1970 година и траеше десет дена, беа вклучени шеснаесет студенти. Жал ми е што не се сеќавам на сите штрајкувачи, а иницијатори беа, освен Божо Борјан, Душан Бошковиќ, Миомир Делиќ, Драгиша Пауновиќ, Василка Сека Раичевиќ, Милан Николиќ,[7] Саша Миленковиќ... Меѓу штрајкувачите беше и Зоран Радмиловиќ. Неговиот гест не беше само гест на солидарност со гладните рудари, туку и поддршка на студентите кои со својот чин сакаа да го разбудат чувството на морална одговорност за социјалните случувања кај пошироките слоеви од граѓанството. Штрајкот со глад го сними Дејан Ѓурковиќ, кој подоцна за тој настан го направи документарниот филм „Социјален експеримент“. (Филмот долго време беше во „бункер“, па првпат го гледав кон средината на 90-те, во рамките на некоја филмска ретроспектива во Домот на младината). Штрајкот со глад е прекинат кога од какањските рудари стигна писмо со кое се оградуваат од поддршката и солидарноста и ја осудуваат акцијата на штрајкувачите. Се разбира дека тоа писмо не потекнува од рударите, туку од оние кои ги изгладнуваа и им го ускратуваа правото на бунт поради недостојните услови во кои живееја и работеа.
Поради нашиот начин на обелоденување на вистината за постоење на глад во општеството кое, според официјалните идеолошки претстави, почива на принципот на социјална правда и укинување на класните разлики, партискиот врв одлучува во ликвидацијата на студентското движење, кој веќе беше значајно ослабен, да се зајакне примената на репресивни мерки, вклучувајќи го и кривичното гонење на „екстремистите“ собрани на Филозофскиот факултет. Под таков притисок, во студентското движење се губат социјалните барања и тежиштето на активностите се поместува на одбрана на елементарните граѓански права.
Кон крајот на јуни 1970 година, додека траеше штрајкот со глад, на Филозофскиот факултет упаѓаат припадниците на Службата за безбедност и вршат претрес на просториите, без никакво образложение. Неколку часа деканот на факултетот, Никола Рот, е „лишен од слобода“, зашто му е ускратено правото на контакт со кој било, дури и преку телефон. Припадниците на Службата упаѓаат во просториите во кои се одржуваат испити. Беше очигледно дека во тек е акција на пронаоѓање на некое „лице“ и негово апсење. По неколку часа безуспешно трагање, го напуштаат Капетан-Мишиното здание. Подоцна дознавме дека имаа намера да го уапсат претседателот на Факултетскиот одбор, Владимир Мијановиќ. Во таа прилика, Службата не успеа да го „собере“ благодарение на Светлана Књазева, која се спротивстави на претресот на просторијата во која држеше испити и благодарение на феноменалната библиотекарка Деса, која Владимир го напика во некоја, и за нас непозната, „дупка“. По повод повредата на автономијата на Универзитетот, упатен е протест до највисоките државни и партиски органи, со повеќе од илјада потписи на студенти, професори и други интелектуалци.
Во текот на 1970 година голем број студенти е обвинет по членот 292-а од КЗ поради „ширење на лажни вести“, а како содржина на инкриминирачкиот деликт наведени се разни активности кои обвинетите студенти ги извршуваа во рамките на студентската организација: пишување соопштенија, организирање на собири, присуство на собирите, дистрибуција на пишан материјал, одбрана на студентскиот и младинскиот печат, дискусија на јавните собири, организирање на штрајк со глад и учество во него... Во суштина, без обвинети затоа што ги користеа со Уставот гарантираните права на слобода на мислење, говор и собирање. Се сеќавам дека меѓу обвинетите беа: Душан Бошковиќ, Душан Кузмановиќ, Мома Живоиновиќ, Илија Молковиќ, Соња Лихт, Владо Војводиќ, Слободан Перуновиќ, Милан Николиќ...
Јас исто така бев обвинета по наведениот член, поради учество во штрајкот со глад и акцијата на солидарност со какањските рудари. Приведена сум кај истражен судија во Централниот затвор, во Бачванска. Во договор со адвокатот Рада Микијељ, одбив да се изјаснам по инкриминираното дело. Во врска со оваа постапка, подоцна не добив ниту еден повик, ниту бев известена дека таа е запрена. Така беше и со останатите обвинети колеги. Претпоставувам дека гонителите се откажаа од намерата за помасовно кривично гонење, проценувајќи дека тоа му штети на „демократскиот имиџ“ на земјата во светот. Се определија за сукцесивно кривично гонење и казнување на главните актери на студентското движење, а прв на списокот беше Владимир Мијановиќ, кој, во време на апсењето, ја вршеше функцијата на претседател на Факултетскиот одбор на студентите на Филозофскиот факултет. Владимир веќе беше на потерница кога студентите, обвинети за „ширење на лажни вести“, ги приведуваа кај истражниот судија. Целата оваа ујдурма на Службата за безбедност и истражните органи беше во функција на произведување страв и пронаоѓање погодни сведоци во процесот против Мијановиќ, кој е обележан како најжесток протагонист на „непријателската пропаганда“.
Непосредно по упадот на припадниците на Државната безбедност на Филозофскиот факултет, распишана е потерница по Мијановиќ, кој, со помош на обвинетите колеги и други храбри граѓани, некое време се скриваше во Капетан-Мишиното здание, а потоа во своето родно место во Херцеговина. Уапсен е кон крајот на август, спроведен е во Белград и е пикнат во Централниот затвор. Истовремено е притворен и Горанко Ѓапиќ,[8] но тој многу брзо е пуштен на слобода. Против Мијановиќ е покренато обвинение поради кривично дело против народот и државата опишано во член 118 од КЗ. А описот гласи: „Кој со напис, говор или на друг начин повикува или поттикнува на насилна и противуставна промена на државното и општественото уредување, на соборување на претставничките тела или на нивните политичко-извршни органи..., кој злонамерно и невистинито ги прикажува општествено-политичките прилики во земјата... ќе се казни со строг затвор до 12 години.“
Судењето почна на 21 септември во Окружниот суд, кој тогаш беше сместен во Масариковата улица. Ходниците на судот беа преполни со студенти на кои им се ускратува правото со каков било гест да покажат солидарност со обвинетиот. Судницата во која ќе се одвива процесот беше со мала квадратура, па, со оваа случајна „техничка“ грешка, присуството на студентите речиси е оневозможено. На клупата на одбраната седеа угледни и искусни адвокати – Саво Стругар и Миодраг Поповиќ. Тука е и Срѓа Поповиќ, кој од 1968 година ги застапува студентите во разни прекршочни и кривични постапки.
Во првата точка од обвинението Мијановиќ се товари за организирање и печатење на списанието „Фронтистерион“, во кое, во форма на сатира, на навредлив и злонамерен начин се прикажуваат општествено-политичките прилики во земјата и нејзините односи со другите земји. Помеѓу останатото, еден од инкриминираните написи гласи: „Грчкиот басилеус Оргија Конфронт во посета на пријателските варварски земји“. Во следната точка Мијановиќ е обвинет за учествување во организирањето, печатењето и растурањето на леток со наслов „Соопштение на ФОСС на Филозофскиот факултет во Белград“, во кој се изнесени злонамерни невистини за задушувањето на младинскиот и студентскиот печат ширум Југославија. Третата точка од обвинението се однесува на деликтот на организирање протест против американската агресија на Камбоџа. Во последната точка Мијановиќ е обвинет дека иницира штрајк со глад, пишуваше прогласи и летоци за оваа акција, организираше нивно печатење и дистрибуција.
Највпечатливо сеќавање кое го имам во врска со овој судски процес е трагикомичната ситуација со сведоците кои ги предложи тужителот, а кои со исказите дека токму тие ги правеа дејствијата наведени во обвинението му дадоа најдобра одбрана на обвинетиот. Како пример, Душан Кузмановиќ изјави дека тој го иницира штрајкот со глад и го напиша Прогласот на штрајкувачите. Светлана Слапшак посведочи дека таа, Милан Ќирковиќ и Зоран Миндеровиќ се креатори на „Фронтистерион“. Судијата ноншалантно премина преку нивните изјави и одби да ги внесе во записникот. Беше очигледно дека судот нема намера да ја утврдува вистината, туку против обвинетиот да изрече пресуда во најкраток можен рок. Не беше потребно многу време за содржината на обвинението да биде препишана во пресудата. Претседателот на судскиот совет, Душан Комнениќ, ја изрекува казната на 21 октомври истата година: Владимир Мијановиќ е виновен дека злонамерно и невистинито ги прикажуваше општествените и политичките прилики во земјата и поради тоа му се изрекува 20-месечна казна на строг затвор. Во знак на протест, Мијановиќ објавува дека стапува во штрајк со глад. Кариерата на судијата Комнениќ и на тужителот Гаиќ се во нагорна линија, а на осуденикот со второстепена одлука му е дадено мало олеснување во смисла на намалување на должината на робијата на година дена.
Вреден за внимание е уште еден детал од судењето. Во повеќе наврати тужителот излегуваше од рамките на обвинението, испитувајќи го обвинетиот за контактите со Милован Ѓилас, Деса Тревизан, дописничката на лондонски „Тајмс“, и други странски државјани. Прашањата од овој тип беа во функција на дисквалификација на шеесетосмашите како соработници на разни „сомнителни елементи“. Во штурото информирање за процесот, тежиштето на написите во дневниот печат беше на контактите на обвинетиот со „странските елементи“, „ѓиласовците“ и другите „политички деликвенти“, а нивниот извор можеа да бидат само партиско-безбедносните служби.
Како на судењето на Владимир Мијановиќ реагираат учесниците на студентското движење од 1968? Додека во Месарикова се одвиваше почетокот на судењето, во Капетан-Мишиното здание трае вонредната седница на собранието на Сојузот на студенти на Филозофскиот факултет. Бурно е поздравено писмото на Владимир во кое порачува дека целокупната негова активност се одвиваше во склад со одлуките на ФОСС, а дека ФОСС делуваше во склад со Акционо-политичката програма на ССБУ [Сојузот на студенти на Белградскиот универзитет]. На крајот на пораката беше реченицата: „Ние во јуни бевме изиграни и овде се суди на јуни 1968.“ Памтам дека собранието едногласно ги донесе следните одлуки: се поддржува целокупната активност на ФОСС и активноста на Владимир Мијановиќ; се бара прекин на постапката; Владимир и понатаму е претседател на ФОСС. Баравме да се закаже и вонредно собрание на Сојузот на студенти на Белградскиот универзитет, но во тоа не успеавме.
На денот на изрекувањето на пресудата и стапувањето во штрајк со глад на Владимир, студентите на Филозофскиот факултет одржуваат собир, на кој се носи одлука за стапување во штрајк и се избира Штрајкувачки одбор. На студентите на Филозофскиот факултет им се придружуваат студентите на Филолошкиот факултет, Академијата за ликовни уметности и Академијата за филм и театар. Заедничките барања се: пуштање на Владимир Мијановиќ на слобода, прекин на сите видови репресија на студентите; свикување на вонредно собрание на ССБУ; преиспитување на Акционо-политичката програма од 1968 година. На Филозофскиот е реактивирана работата на конвентот, но, за разлика од јуни 1968, расправата овој пат се води околу зајакнатата употреба на репресивни мерки против студентското движење, ограничувањето на правото на информирање, собирање, слобода на мислење и говор, задушувањето на студентскиот и младинскиот печат, мешањето на државните и партиските органи во работата на студентската организација, нејзината бирократизација и претворањето во организација која ги извршува налозите на властодршците...
Вложивме многу енергија да ги мотивираме студентите на останатите факултети да стапат во штрајк. Не успеавме, зашто во факултетските одбори повеќе немаше студенти со слободарски определувања. Мотивацијата за одржување на штрајкот слабееше и кај студентите на Филозофскиот факултет, затоа што од професорските кругови стигнуваа вести дека продолжувањето на штрајкот може да има за последица драстична репресија на власта во смисла на укинување на одредени катедри и оддалечување од факултетот не само на професори, туку и на студенти. Соочени со таков можен исход, студентите донесуваат одлука, на студентскиот собир кој е одржан на 30 октомври, да го прекинат штрајкот. Дали бевме во право кога се согласивме одбраната на институцијата да ја ставиме пред слободата на еден човек, осуден поради акцијата и бунтот на сите нас? Лично не се согласував со таквиот чин. Пред сè, поради морални причини, но и затоа што претходните настани ме поучија дека попуштањето на властодршците не води кон воспоставување на дијалог и разумно решавање на проблемот, туку кон јакнење на нивната арогантност и насилничко однесување.
Тоа беше последниот штрајк на шеесетосмашите. Не е исполнето ниту едно од поставените барања. Владимир го прифаќа апелот на најблиските пријатели и престанува да штрајкува со глад. Префрлен е во познатиот затвор Забела, кај Пожаревац. Некако успеав да добијам дозвола за една „посета“. Во масата жени нестрпливо чекав да се отвори огромната метална капија, од која бевме оддалечени стотина метри. Во низата затвореници лесно ја препознав високата и мршава фигура на Владимир. Носеше излитена униформа со сива боја, со по некое копче и чевли со напукната кожа, без врвки... Нè делеше висок дрвен пулт, а зад мојот грб дежураше полицаец. Дознав дека е сместен во павилјон со 70 затвореници, осудени за најтешки кривични дела. Не се жалеше, само спомна дека му недостигаат книгите. По излегувањето од затворот, ми раскажуваше за дружењето со Адем Демачи[9] и други политички затвореници од албанска националност. Иако имаа целосно различни идејни и политички уверувања, контактот со нив беше коректен и пријателски. На оваа група затвореници им се ускратувани посетите и по неколку месеци. Повремено и поради тоа што членовите на нивните семејства не зборуваа српски, а затворската управа не обезбеди преведувач на албански јазик. Според кажувањето на Владимир, албанските политички затвореници имаа најлош статус во затворот.
Владимир од Забела излезе во август 1971 година. Тоа лето се венчавме и се оддалечивме од Белград неколку месеци. Престојувавме во Сјеничак, во близината на Карловац, во Хрватска, во преубавата вила која ни ја отстапија Марго и Гојко Николиш. Гојко е еден од ретките високи воени функционери кои јавно го поддржаа студентското движење од 1968 година и поради тоа е казнет со пензионирање. Неколкупати, со Данило Удовички, нè посети во Сјеничак. Средбите со него ќе ги памтам по тоа што секогаш и со голем занес раскажуваше за годините кои ги помина во Шпанија за време на граѓанската војна. Кога е соборена Франковата диктатура, Гојко патуваше во Шпанија и го помина секое место во кое војуваше против фашистите. Се врати со полн куфер ситници, кои ја имаа бојата и мирисот на неговата Шпанија.
Поради своите обврски во врска со постдипломските студии и новиот бран апсења на шеесетосмашите, со Владимир се враќам во Белград на почетокот на 1972 година. Тогаш се уапсени Јелка Кљаиќ,[10] Павлушко Имшировиќ[11] и Милан Николиќ. Оваа „тројка“ е оквалификувана како „троцкистичка група“ и е обвинета за „здружување против народот и државата“ по член 117 од КЗ. Неколку месеци пред нивното апсење, политичките процеси ги најавува тогашниот претседател на Универзитетскиот комитет (на партијата) Бранко Прибичевиќ, во огнениот говор за делувањето на „троцкистичките тројки“ на Белградскиот универзитет, со кои државата ќе се пресмета. Резултатот од монтираниот судски процес против наведената „тројка“ е завршен со изрекување на казни со строг затвор. Павлушко и Милан се депортирани во Забела, А Јелка својата казна ја робуваше во Централниот затвор во Белград. Во есента истата година, Броз се пресметува со „анархолибералите“ во партијата и го сменува српското раководство. Монтираните судски процеси се умножуваат. Уапсени се Лазар Стојановиќ,[12] Божидар Јакшиќ,[13] Михаило Ѓуриќ[14]...
Додека траеше судскиот процес против спомнатата „троцкистичка група“, Владимир Мијановиќ добива позив во рок од три дена да се јави на отслужување на воениот рок. Иако имаше статус на опасен државен непријател, власта сепак го повикува да му служи на „народот и татковината“. Всушност, бидејќи Владимир само што излезе од робија, а требаше некако да го оддалечат од студентското милје, во партиско-полициските кругови е пронајдено решението да биде пикнат во друг вид затвор. Приведен е на отслужување на војската во тузланскиот гарнизон. Му припаѓаше на пешадискиот род, беше војник од втор ред, без задолженија, изложен на разни провокации и будно пратен од Воената разузнавачка служба. Според кажувањето на Владимир, мачното затворско искуство не е ништо споредено со она што го доживеа служејќи му на „народот и татковината“. Три месеци пред крајот на војничкиот стаж, кога „слободата“ беше на дофат, Владимир ќе биде уапсен и спроведен во воениот затвор во Сараево.
Кога Владимир е собран во војска, требаше некако да ги решам егзистенцијалните проблеми. Заедно со Данило Удовички, изнајмив куќарка во блиската белградска населба Јајинци. Се обидов да најдам вработување, но без успех. Не ми се напушташе Белград поради постдипломските студии и пријателите. Вршев разни хонорарни работи под туѓо име. Се сеќавам дека, на пример, со помош на Ѓорѓе Малавразиќ, пишував прикази на книги и списанија за „Третата програма“ на Радио Белград под името на својата пријателка Нада Драгоевиќ. Скромните хонорари не беа доволни да ги покријат потстанарските и другите трошоци и да обезбеди каков-таков џепарец за Владимир. Одлучив да барам работа надвор од Белград, па праќав пријави во сите краишта на земјата. Беше тоа и некој вид експеримент. Сакав да се испробам во улогата на професор и да ги запознам помладите генерации.
Единствениот одговор што го добив стигна од гимназијата во Херцег Нови. По повод пријавата на конкурсот, ме посети помошникот директор на ова училиште, Душан Достиниќ, кој тие денови беше на некој стручен собир во Белград. Го уверив дека мојата намера да го напуштам Белград е сериозна. Во разговорот со него допрев и некои општествени прашања. Намерно не ги криев своите критички видувања, па бев уверена дека неговиот извештај за кандидатот од Белград ќе биде негативен. Се случи спротивното и на почетокот на учебната 1972/73 година се најдов во Херцег Нови, во својство на професор по социологија на гимназијалците од трета и четврта година. Кога по неколку месеци сум уапсена, Душан Достиниќ беше единствениот човек во Херцег Нови кој покажа граѓанска смелост јавно да се поздрави со „обележаниот“ професор.
Сакав да бидам добар професор, па целосно се посветив на стекнувањето на професорското умеење. Сериозно го подготвував секое предавање и настојував кај учениците да развијам активен и критички пристап кон социолошките теми. Успеав застоената школска практика на сервирање на знаењата како вечно дадени факти и „бубањето за оценка“ да го заменам со нов начин на работа, кој подразбираше слобода на гимназијалците да прашуваат, да го изнесуваат своето мислење и став. Им дозволував и слобода на напуштање на часот ако за одредена тема ученикот не е заинтересиран. На почетокот оваа дозвола ја користеше поголем број ученици, па се уплашив од својот „слободарски“ потег, но многу брзо сè беше во ред. Се маѓепсав од резултатите од заедничката работа кога кон крајот на првото полугодие изработка на матурската работа од социологија избра повеќе од триесет гимназијалци.
Во малиот град, со една улица, со една слаткарница, едно кино, една пошта, не беше можно да го избегнам дружењето со учениците надвор од наставата, поради што директорот на училиштето повеќепати ме опомена. Ниту малку не ми остави впечаток ваквото видување на „професорскиот статус“, па и понатаму јадев слатки со гимназијалците.
Ќе наведам уште една ситуација која многу добро го илустрира односот на училишните авторитети кон младината во тоа време. Ученик од трет клас пишува писмен состав за филм кој обработува некоја од непријателските офанзиви од Втората светска војна. Професорот открива дека во тој состав има „неподобни“ и „недозволиви“ реченици и на седницата на наставничкиот совет бара исклучување на ученикот од училиштето! Целосно скандализирана од ваквата ситуација, настојувам со другите помлади колеги да го спречам отворањето на „случајот“ и негативниот исход за „обвинетиот“ студент. Некако натежна разумното решение – ученикот да остане во училиштето, но оценката за „неподобните“ реченици не е повлечена. Престапот е простен, но е направен! Да бидам иронична, советот сепак не донесе заклучок писмената работа да биде уништена.
Престојував во изнајмен стан на едно херцегновско семејство, кое ме прифати како да сум негов член. Кој можеше да претпостави дека поради престојот кај овие исклучително фини луѓе ќе доживеам голема непријатност, а сè поради тоа што „газдата“, инаку по занимање наставник во основно училиште, беше бивш информбировец со повеќегодишно голооточко искуство. Околу тоа ништо не знаев, но Службата за безбедност беше невозможно да биде „измамена“ дека баш случајно изнајмив стан кај информбировец! На непријатности беше изложен и „газдата“, од кој во повеќечасовните испитувања се бараа информации за моите политички активности во Црна Гора. Подоцна дознав дека Службата за безбедност, преку усна наредба, му ја ограничи слободата на движење на подрачјето на Херцег Нови и му го ускрати правото да информира кој било за моето апсење, дури и моите најблиски роднини.
Преокупирана со професорската работа и подготовката на испитите на постдипломските студии, не забележував ништо необично во моето опкружување. Не воочив ниту еден знак дека мојата маленкост е под непрекинат надзор на Службата за безбедност. Да се занимавав со каква било политичка активност, веројатно ќе обратев внимание на околината и ќе „провалев“ некој агент, скриен позади обратно завртените новинарски страници. Шегата настрана, уапсена сум одненадеж, на 15 февруари 1973 година, во малечката куќарка, во Кумбор, во која само што се преселив. (Бесплатното користење на дрвената куќарка, која беше некој вид на бунгалов, ми го понуди еден пријател од Белград). Во првите најави на зората, околу пет часот, ме разбуди силно удирање по вратата. Истиот момент знаев дека тоа не може да биде никој друг освен припадниците на Државната безбедност. Само ним им е својствено во раната зора, заедно со петлите, да ги препаднуваат луѓето, очекувајќи дека, во состојба на поспаност, полесно ќе ги придобијат за соработка и разни признанија. Ја подотворив вратата и видов шест личности од машки пол, облечени во цивилна облека. Чувствував силно чукање на срцето и тресење, но смогнав сили да им се спротивставам со барањето да ги покажат своите исправи, што агентите смртно го мразеа. А тоа не произлегуваше од чувството на срам, туку од презирот и потребата да се демонстрира моќ – како лична така и на службата на која припаѓаат. Нема ниту да ја отворев вратата ако првиот во колоната не извади легитимација и ми ја мушна под носот. Добро памтам како одглумив улога на внимателен читател на податоците од пружената легитимација. Ништо не видов, ниту ми беше важно како гласи името на удбашкиот оперативец. Бев преокупирана со мислата за причините поради кои дојдоа да ме уапсат. Бидејќи во Херцег Нови се занимавав само со професорската работа, единственото што ми паѓаше на памет беше дека во Белград се има случено нешто важно поради што властодршците одлучиле да ги соберат сите поактивни шеесетосмаши, без разлика каде се наоѓале.
Без објаснение, припадниците на Државната безбедност темелно извршија претрес на станот. Пронајдоа мои лични работи, социолошка литература, помал број книги од белетристика и скромни залихи намирници. „А каде е пропагандниот материјал? – ме прашаа. „Пронајдете го!“ – им одговорив. И тогаш започна нов круг претрес. Резултатите исти. Потрагата по непостоечкиот пропаганден материјал траеше до доцните попладневни часови. Црногорските агенти, кои ги идентификував по говорот, беа видно изнервирани, но со операцијата раководеа србијанските агенти, на кои наредбите им доаѓаа од Белград. А тогаш конечно нешто пронајдоа. Почнаа да ги читаат моите писма до Владимир и со црвен молив да подвлекуваат реченици и пасуси – „шифрирани пораки“ со непријателска содржина. Ќе се обидам да парафразирам некои од нив: „Вчера долго шетав покрај брегот и со копнеж го гледав разбрануваното море...“; „Со голема нестрпливост го очекувам денот кога повторно ќе бидеме заедно со нашите пријатели во Белград.“ Припадникот на Службата двапати ќе ги подвлече зборовите „разбранувано море“ и „заедно со нашите пријатели“. Седев во аголот, пушејќи цигара за цигара, и ја набљудував сцената како цајкани предано и страсно ги читаат писмата кои ги упатив на својот сопруг. Кога денес ќе слушнам носталгична жал за Брозовото време, се згрозувам од помислата дека може да ни се случи да заборавиме или да го ублажиме степенот на неслобода во која живеевме. Моето прифаќање на повикот да сведочам за шеесетосмашите [во овој зборник] е поттикнато и од чувството на одговорност злата од тоа време да не бидат заборавени.
Собирајќи ги писмата како доказен материјал за моите „непријателски активности“ на територијата на Црна Гора, агентите ме приведуваат во полициската станица во Херцег Нови. Упорни се во обидот да им дадам каков било исказ по повод потполно нејасните обвинувања. На помош им пристига директорот на гимназијата Никола Џуовиќ, кој со „татковска грижа“ ме моли да разговарам со иследниците. Меѓу удбашите е и роднината на новинарот Бора Кривокапиќ, кој се обидува моето однесување да го промени со приказната дека и „неговиот Бора“ учествуваше во „1968-ма“. Чувствував умор и празнина. Бев отсутна и сите мои желби се стопуваа во една – да потонам во сон. Конечно, во ситните ноќни часови, удбашите, и самите заморени од прекувремената работа, ме враќаат дома. Немаа друго решение, зашто во херцегновскиот затвор тогаш немаше посебна просторија за престапниците од женски пол. Строго ме предупредија на забраната од контакт со кој било и ме известија дека утре ќе ме депортираат во титоградскиот затвор. Не бев во состојба да размислувам за ништо. Почна да паѓа оној страшен бокељски дожд. Изедов парче леб намачкан со џем и заспав. Во зорите двајца агенти дојдоа по мене. Црниот мерцедес грабеше кон Титоград. Тешкиот и непроѕирен дожд и понатаму паѓаше. Ништо не ме прашуваа. Се слушаше само едноличниот и чкрипав звук на брисачите на стаклото...
Титоградскиот затвор личеше на казамат од турските времиња. Ме ставија во „самица“ со мала прозорска решетка и железен кревет. На него има душек и две ќебиња, натопени со влага. Седнав на работ од креветот и чекав да ми биде врачена хартијата врз основа на која бев уапсена. Денот поминува, со мене никој не контактира, хартијата не стигнува. Одбивам да зема храна и ги известувам дежурниот чувар дека поради киднапирање стапувам во штрајк со глад. По повод мојот протест никој не се огласува шест дена. Ускратено ми е и правото на полчасовна прошетка надвор од ќелијата. Единствениот гест со кој покажаа дека разбираат дека и политичкиот затвореник е човечко суштество е уфрлањето на две ќебиња, кои ги барав поради ужасниот студ. Дождот и понатаму паѓаше...
По излегувањето од затвор и увидот во списите од предметот, особено во хартиите на службата за безбедност, ги открив причините поради кои бев шест дена заточена без било каков официјален документ. Истовремено, на 15 февруари 1973 година, припадниците на Службата го уапсија Данило Удовички во Белград, Владимир Мијановиќ во тузланскиот воен гарнизон и мене во Црна Гора. Во удбашката конструкција на политичкиот процес беше предвидено кривично да одговараме како припадници на „троцкистичка група“, која делуваше против народот и државата. Значи, причината за моето апсење не беше некој посебен настан, како што претпоставував за време на лишувањето од слобода, туку продолжеток на реализацијата на пресметката со „троцкистичките тројки“, кои се конструирани во удбашките кругови, а што неколку месеци претходно го најавува спомнатиот партиски секретар на Белградскиот универзитет, Бранко Прибичевиќ, како добро информирано лице. Во конструирањето на новата „троцкистичка тројка“, Службата процени дека мојата маленкост е „погодна“ да биде нејзин член. Причината за мојата „погодност“ можеше да биде само таа што студиите на социологија ги завршив со одбрана на дипломска работа на тема „Теоријата на перманентна револуција на Лав Троцки“, пред комисија со која претседаваше професорот Љуба Тадиќ,[15] и тоа што продолжив да се занимавам со истражување на идејниот и политичкиот плурализам во комунистичкото движење, во рамките на изработката на магистерската теза под наслов „Односот помеѓу движењето и поредокот – искуството на руските револуции 1905 и 1917 година“, кај истиот ментор. Да напомнам, магистерскиот труд не го одбранив, бидејќи Љуба Тадиќ никогаш не е вратен на факултет, а јас истрајував во својот избор солидарност со исфрлениот професор да ја покажам и со чинот на неприфаќање на некој друг ментор и комисија.
Шесте дена на моето заточеништво во титоградскиот затвор без никаква хартија, последица се на проценката на удбашките центри во Белград дека планираниот кривичен прогон на „троцкистичката група“ нема да може да биде реализиран. Одлучија против секој од нас да се води посебен политички процес за кривичното дело непријателска пропаганда. Одлуката е проследена до истражните органи во Титоград и, по шест дена апсолутна изолација и исцрпена од штрајкот со глад, изведена сум пред истражен судија – човек со среден раст, изразито густи веѓи, строг и мрачен поглед. Помислив дека со него нема да биде лесно, но изгледот ме излажа. Жал ми е што не го запамтив неговото име, зашто тој човек беше единствената личност за која знам дека во политичките процеси од тоа време својата работа ја извршија коректно и професионално. Со строг тон ја прочита кривичната пријава, која ме товари за кривичното дело непријателска пропаганда по член 118 од КЗ, која, наводно, сум ја извршила како професор по социологија во херцегновската гимназија и побара да се изјаснам околу наводите во кривичната пријава. Одбив да се изјаснам без присуство на својот адвокат Срѓа Поповиќ. Ме потпраша зарем не можам да најдам некој адвокат во Црна Гора, но без убедување го прифати мојот избор. На мое големо изненадување, го прифати и моето барање од „самица“ да бидам префрлена во просторија каде што престојуваа останати затворенички и во која има печка за греење. Знаев дека прописите ја ускратуваат таквата можност додека трае истражната постапка. Прифаќајќи го моето барање, ме предупреди со останатите затворенички да не водам политички разговори. Мислам дека за кршење на процедуралните правила судијата се определи не само затоа што знаеше дека во влажната и ладна „самица“ сериозно ќе се разболам, туку и затоа што пред спроведувањето на истражните постапки му беше јасно дека се работи за исконструиран процес. Тоа можеше да се заклучи кога, по доаѓањето на Срѓа на првото иследување, го прифати мојот исказ дека својата одбрана ќе ја дадам на судењето, ако до него дојде, со забелешката „одлично“.
Освен тоа, истражниот судија овозможи десетина минути да останам насамо со Срѓа, што беше доволно тој да ме запознае со неверојатните настани: Владимир е во воен затвор во Сараево и против него е покренато обвинение со многу тешки точки на обвинувања, Данило е во Централниот затвор и против него се води постапка поради „троцкистичко делување“, кај Душан Кузмановиќ Куза е извршен претрес и можеби и тој ќе биде уапсен. Својата наклонетост кон „непријателот“ истражниот судија ја покажа и така што не ми забрани ниту една посета, ниту ми ги ускрати писмата, печатот и книгите кои ги барав. Ме посетуваа најблиските роднини, но ретко, поради големата километража до Титоград. Посебно ја памтам средбата со адвокатот Јован Баровиќ, поради топлината со која ја искажа загриженоста за моето здравје и ми понуди секаков вид на помош.
Деновите ги поминував во друштво на неколку жени осудени за разни престапи, главно за ситни кражби и тепачки. Кога ме префрлија во „заедничка“ просторија, ниту една од нив не сакаше дури и да се поздрави со мене. Беа предупредени дека сум политички затвореник. Опасноста од разговор со политички затвореник траеше неколку часа. А тогаш ми се обрати една затвореничка, нудејќи ми парче намачкан леб: „Ајде, јадна, касни нешто. Види колку си слаба. И што го правеше тоа. Една ластовица не ја носи пролетта.“ Политиката не беше тема на нашите разговори. А можеби и беше, прекривена со приказната за животните ограничувања, неостварените соништа и страдањата.
Имав задолжение повремено, со придружба на стражар, да одам по грст дрва, кои беа нафрлени во внатрешниот, дворишен дел на затворот. Тогаш ми се пружаше прилика со мавтање да поздравам еден стар човек, кој не се одвојуваше од решетките на прозорецот. Старецот беше припадник на четничкото движење и како емигрант живееше во Америка. А тогаш, обземен од копнежот за „родната грутка“, се врати во Црна Гора. Не успеав да го дознам неговото име, но сликата на неговата седа коса позади решетките и радоста што не е единствениот политички затвореник, е неизбришлива во моето сеќавање.
Односот на стражарите беше коректен, понекогаш и неочекувано близок. Командирот, по име Милован, задолжен да ни купува намирници во блиската продавница, често мавташе со главата, замерувајќи ми што го уништувам својот живот: „Професорке, професорке, што ти требаше тоа. Но, дневникот под рака и Бог те веселел. А ти, сакаш да исправаш крива Дрина. Епа, не може тоа така.“ Командирката Јања, со незавршено основно училиште, мајка на четири мали деца, често ми се поверуваше дека мажот ѝ физички ја злоставува... Сите заборавија на предупредувањето дека сум опасен државен непријател.
Дојде 15 мај, кога, според важечките законски прописи, истражниот судија мораше да донесе одлука да ме пушти на слобода, зашто нема докази за подигање на обвинение, или решение за продолжување на истрагата за уште три месеци. Наместо средба со истражниот судија, повторно се соочив со толпа удбаши во канцеларијата на директорот на затворот. Никој од нив не се претстави, а баш и ми беше гајле кои се. Љубезно ме известија дека истрагата за непријателската пропаганда во училиштето уште не е завршена и дека е проширена на кривичното дело навреда на Јосип Броз. Ме известија и дека ќе бидам пуштена на „условна“ слобода, што значеше дека мора да престојувам на одредено место и дека мора редовно да им се јавувам на „надлежните“ органи, кои не беа именувани. Се разбира, не ми беше тешко да заклучам дека истрагата е завршена и дека подигањето на обвинение е под знак прашање. А на приказната за „условното“ пуштање од затвор не обратив внимание, зашто беше во функција на „дрил“ и прикривање на фактот дека сум „слободна“. Тоа и се покажа на крајот на разговорот кога, на нивното прашање за местото на идниот престој, одговорив дека тоа е во доменот на мојата приватност. Имав пола час да ги соберам работите и да се поздравам со пријателите. На самиот излез од затворот стражарот ми врачи извиткан и отворен плик. Го препознав ракописот на Владимир. Прв контакт по три месеци. Го забрзав чекорот до блиската полјана. Читам дека е осуден на година дена затвор и дека од Сараево е вратен во тузланската касарна да го отслужи воениот рок до крај. Тогаш, по три долги месеци, првпат заплакав.
Истата вечер со автобус тргнав за Тузла и, по 13 часа патување, се најдов на капијата од касарната. Ме оставија да чекам, а потоа, наместо Владимир, се појави некое службено лице кое ме извести дека не е ден за посета и дека таа може да биде одобрена само за време на викенд. Го продолжив патот за Белград, па веќе утредента се вратив и повторно чекав на капија. Овој пат, некое друго службено лице, веројатно припадник на Воената разузнавачка служба, ме извести дека на Владимир до крајот на воениот рок нема да му бидат дозволени посети, иако му е познато дека забраната не е во склад со воените прописи. Ми дозволи да се поздравам со Владимир и средбата беше завршена за неколку минути. Владимир изгледаше полошо отколку во затворот во Пожаревац. На војничката блуза немаше ниту едно копче, пантолоните три броја поголеми, прибрани со јаже да не паднат. Имаше статус на деградиран војник, чие задржување во касарната требаше да послужи како предупредување и „жив доказ“ за ефикасната работа на Службата во справувањето со „елементите“ кои ја загрозуваат државата и поредокот. По три месеци на ваков „дрил“ Владимир излегува од војска, но нашиот заеднички живот трае многу кратко. Повикан е на отслужување на затворската казна во Забела. Овој пат зашто начини тешко кривично дело навреда на Јосип Броз. Во Забела не е сам. Таму е професор Михаило Ѓуриќ и поголем број шеесетосмаши: Лазар Стојановиќ, Данило Удовички, Павлушко Имшировиќ, Милан Николиќ. Тука се и политичките затвореници од албанска националност, чие робување трае со години и без прекин.
По излегувањето од затвор, постапката која е покрената против мене „мирува“ речиси година дена. Подоцна ги склопив коцките и ги открив причините поради кои толку долго бев во исчекување на новото апсење. Титоградскиот суд не прифати да подигне обвинение, како што од него се бараше од Белград. Мислењето на овој суд беше дека во истрагата не се најдени докази кои ги потврдуваат наводите од кривичната пријава за моите активности против народот и државата, а ниту докази за извршеното кривично дело навреда на поглаварот на државата. Спорната ситуација Белград ја решава преку незаконско преземање на мојот предмет од Црна Гора и во пролетта 1974 година Окружниот суд подига обвинение и закажува судење. Прва точка од обвинението ја содржи инкриминацијата на делото непријателска пропаганда во училиштето (по членот 118 од КЗ), а во втората точка е инкриминирачкото дело на навреда на Јосип Броз.
На почетокот на судскиот процес тужителот, на чие име не се сеќавам, се откажува од првата точка на обвинението. Повлекувањето на обвинението за непријателска пропаганда беше неизбежно, затоа што тоа не можеше да биде поткрепено со собраниот доказен материјал, кој се сведуваше на сведочењата на триесет ученици на кои им предавав социологија, дипломската работа која ја одбранив на Филозофскиот факултет и писмата (со црвено подвлечени реченици), кои му ги пишував на својот сопруг. Клучните докази за мојата непријателска активност требаше да дадат учениците. При увидот во списите на предметот, дознав дека ниту еден од испитуваните гимназијалци не изјави ништо што би можело да биде употребено како доказ за мојата вина. Во текот на испитувањето користен е методот на наведување на учениците на давање „пожелни“ искази. Тие тоа го препознаа и многу добро се снаоѓаа во одбраната на својот професор од лажните обвинувања. Ако некој од испитуваните гимназијалци кажеше барем една реченица која некако би можела да се интерпретира како потврда за моето „злонамерно и невистинито прикажување на општествените прилики“, тужителот нема да се откажеше од обвинението и ќе бев осудена за извршеното кривично дело непријателска пропаганда. Користењето на преостанатиот дел од собраниот доказен материјал (дипломската работа и писмата), беше трагикомично.
Тужителот не се откажува од утврдувањето на мојата одговорност за навреда на Јосип Броз. Ги негирам наводите од обвинението, а всушност не ја зборувам вистината, па ќе се обидам да ги објаснам причините за својот лажен исказ. Наводите од обвинението се преработени снимки од тајното прислушување на моите приватни (целосно незадолжителни) разговори со Владимир и пријателите во некој стан. Се разбира, тие не можеа да бидат користени на суд, па тужителството мораше да пронајде сведоци кои ќе потврдат дека го навредував неприкосновениот и сакан водач. И пронајден е еден сведок, кој учествуваше во снимените приватни разговори. Пронајдениот сведок, кој помина низ стравотна психичка тортура на службата за безбедност и подоцна ја изгуби работата (беше жител на Босна), со својот исказ пред судскиот совет ниту ги потврди ниту ги негира наводите од обвинението. Всушност, неговото сведочење се сведуваше на избегнување на јасни одговори на прашањата на тужителот поради несеќавање и заборав. Бидејќи наредбодавците на политичките процеси никогаш не грешат во откривањето на „непријателските елементи“, исходот од судењето не можеше да биде завршен со донесување на ослободителна пресуда. Заради стореното кривично дело навреда на Јосип Броз, изречена ми е тримесечна казна строг затвор, токму онолку колку што одлежав во титоградскиот затвор. Мојот бранител Срѓа Поповиќ најави жалба, а истото го направи и тужителот. Ќе помине многу малку време до донесувањето на второстепената пресуда, која ја потврдува мојата вина и поради тежината на престапот ја зголемува затворската казна на уште три месеци. Сигурна сум дека зголемувањето на затворската казна и итното приведување во Падињак беше одмазда за моето учество во студентските акции за одбрана на „неподобните“ професори на Филозофскиот факултет.
По излегувањето од титоградскиот затвор, повторно се најдов во ситуација на потрага по какво било вработување. Што се однесува до Владимир, можноста за вработување беше исклучена. За него сите врати беа затворени. Некако, со помош на пријатели, пронаоѓаше разни хонорарни работи, кои ги вршеше под туѓо име. Репресијата одеше толку далеку што дури и физичките работи ги вршеше криејќи го својот идентитет. Ќе наведам еден впечатлив пример: во Ивањица се снима познатата серија „Повеќе од игра“, а меѓу ангажираните физички работници е и Владимир. Пренесуваат разни реквизити, а во масовните сцени учествува како статист. Неговиот идентитет му е познат на главниот актер, Зоран Радмиловиќ. За да не биде провалена тајната, тие двајцата избегнуваат меѓусебен контакт, но таа сепак е откриена и Владимир е набркан од екипата. Но тоа не беше доволно – сцените во кои меѓу статистите беше и „државниот непријател“ повторно се снимени!
Иако бев под истрага, помош во пронаоѓањето работа ми пружи Воја Кукољац, кој тогаш беше секретар на Филозофскиот факултет. Ми овозможи на факултетот да ги вршам работите на референт за статистика. Овој смел и благороден граѓанин ѝ помогна и на Јелка Кљаиќ да се вработи како библиотекар на Катедрата за филозофија и социологија. Како постдипломец и новопечен референт, бев во постојан контакт со студентите од новата генерација, кои, наследувајќи ги идеите на 1968-ма, пружаа силен отпор на притисоците на партиските и државните центри на моќ „групата професори“ да бидат оддалечени од Филозофскиот факултет.
Тогаш го запознав Зоран Ѓинѓиќ и со него воспоставив пријателски односи, кои ќе траат до денот на неговото свирепо убиство. Разменувавме идеи за најплодотворните начини на делување на студентската организација против туторството на државата над Универзитетот и воведувањето на „морално-политичката подобност“ како критериум за избор во научни и наставни звања. Сесрдно ја поддржував ангажираноста на Факултетскиот одбор да се конституира Студентскиот сојуз на филозофските факултети во Југославија (ССФФЈ). На состанокот во Љубљана, одржан во јануари 1974 година, Зоран учествуваше во изработката на „Нацрт резолуцијата на Сојузот на студенти на филозофските факултети“, околу која јавната расправа не е одржана поради судската забрана на овој документ. Поради читање на судската одлука за забраната, вклучувајќи и цитати од Нацрт резолуцијата, на собранието на Сојузот на студенти на Филозофскиот факултет, уапсен е членот на Факултетскиот одбор Владимир Паланчанин, кој потоа е ослободен од кривично гонење. Сите учесници во изработката на Нацрт резолуцијата се осудени на по девет месеци затвор. Меѓу нив се Зоран Ѓинѓиќ и Миодраг Стојановиќ (од Белград), Лино Велјак и Марио Руби (од Загреб), Дарко Штрајн и Винко Залар (од Љубљана). Затвор не одлежаа затоа што власта ги „помилува“. Мојата соработка со Факултетскиот одбор на подготовка на собранието на студентите на Филозофскиот факултет, на кое требаше да се донесе одлука за прогласување на штрајк како начин на одбрана на „неподобните професори“, прекината е така што ненадејно ми е врачена второстепената пресуда, со која казната затвор, поради навреда на Јосип Броз, ми се зголемува на уште три месеци и што веднаш сум упатена на продолжено робување во затворот во Падинска Скела. Само два-три месеци пред моето ново апсење, Владимир, отслужувајќи ја својата казна до последниот ден, излезе од Забела. Властодршците, сепак, беа милостиви. Ни дозволија барем накратко да бидеме заедно.
Веќе при првата посета Владимир носи лоши вести: студентите не стапија во штрајк, професорите со административна одлука се оддалечени од Универзитетот,[16] партиско-државните центри на моќ работат на донесување „самоуправна“ одлука за укинување на Сојузот на студенти, односно негово втопување во нова, недефинирана, младинска организација. Тоа набрзо и ќе се случи. Последниот состав на Факултетскиот одбор на студентската организација на Филозофскиот факултет не успеа да организира штрајк. Помеѓу останатото, и затоа што идејата за штрајкот не ја прифатија дури ниту „неподобните професори“, уверени дека таквата акција ќе биде штетна за нив. Можеби нивната проценка и беше точна, зашто, за разлика од прогонетите студенти, кои немаа пасоши и тешко пронаоѓаа какво-такво вработување, на „неподобните професори“ не им беше загрозена егзистенцијата, ниту им беше доведена во прашање научната кариера. Нивната судбина не беше ниту налик на онаа која, на пример, ја доживеа Адам Михник,[17] кој беше принуден егзистенцијата на своето семејство да ја обезбедува преку работа на бензиска пумпа. Памтам дека во последниот состав на Факултетскиот одбор беа: Зоран Ѓинѓиќ, Снежана Радовановиќ, Миодраг Стојановиќ, Томислав Јеремиќ, Жељко Јеж... Сè уште не е уништен печатот на Одборот. Го чува, како најголема драгоценост, Снежана Радовановиќ „Зрнце“, која тогаш беше студент на историја на уметноста. Мој ученик од херцегновската гимназија.
Можеби во она време имаше и полоши затвори од Падињак, но мене ми беше тешко такво нешто и да помислам. Не толку поради разрушените простории, ограничениот простор, нехигиенските услови, лошата исхрана, студот, ускратувањето на здравствените услуги, колку поради неверојатниот степен на човечко понижување на затворените жени. Тие, главно, беа осудени заради ситни кражби, кршење на јавниот ред, скитање и просјачење. Речиси стопроцентно припаѓаа на маргиналните општествени групи и поради сериозни физички и психолошки нарушувања не беа за „ресоцијализација“ во затворски услови, туку за третман во здравствени и социјални установи. Со нив во затворот никој ништо не работеше, па бесцелно, како сенки, се врткаа по затворските ходници. Надреалноста на секојдневието на затворскиот живот, во која бев фрлена, најдобро ја илустрира омилената командирска пцовка: „Од вас се полуди само оние кои овде ве испратија.“ Се разболев од немоќ пред страшните изливи на човечко страдање. Поради постојаните стомачни тегоби барав помош од лекар, но не ја добив. Голтав „ранисани“ и се охрабрував со сентенците на професорот Воин Милиќ дека еден од важните услови социологот добро да го врши својот занает е богатото лично искуство за разните сегменти на општествениот живот. Сепак, прекинот на збогатувањето на своето искуство со социолошко набљудување на затвореничкиот живот со голема радост го прифатив кога, по истекот на затворската казна, кон крајот на април 1975 година, на капијата на Падињак ме дочека Владимир, во друштво на нашиот близок пријател Раде Ковач, најдобриот социолог помеѓу сите столари на светот.
Се вратив на работите на референтот за статистика, чија монотоност ме избезумуваше. Во Капетан-Мишиното здание повеќе ништо не се случуваше. Филозофскиот факултет прв пат од јуни 1968 година беше обвиткан со тишина и без траги за либертерското движење, по кое беше познат и надвор од земјата и поради кое бев горда што припаѓам на академската заедница. Некако успеав како социолог да се вработам во една установа која се занимаваше со социјалната заштита во Белград. Со преминот на новото работно место, моите контакти со Филозофскиот факултет престануваат. Накратко се обновени за време на студентскиот протест 1996/97, кога новите генерации студенти, преку пружањето на силен отпор на режимот, го оживееја либертерскиот дух на Белградскиот универзитет.
Студентското движење е задушено. Со уставна одредба, Јосип Броз станува доживотен претседател. Оперативните работи на поглавар на земјата му ги доверува на [Стане] Доланц, првиот човек на Службата за безбедност. Се прекинува работата на Корчуланската летна школа. Се гаси „Праксис“ и „Философија“ и други угледни стручни и научни списанија. Се зајакнува државно-партискиот монопол над средствата за информирање. Одржувањето јавни трибини е намалено и обесмислено преку цензурирање на темите за кои е дозволено да се зборува. Власта го одржува трендот на повишување на животниот стандард преку земање на огромни странски кредити. Граѓаните се задоволни од комфорот и со ништо не покажуваат дека им смета тоа што де факто се лишени од слободата на мислење, говор, собирање, здружување, избор...
Кругот на луѓе кои не го прекинуваат отпорот на Брозовиот режим е намален на мала група „дисиденти“, меѓу кои се припадниците на „тврдото јадро“ од шеесетосмашите, исфрлените професори, неколку адвокати и студенти од помладите генерации. Се бараа најприкладни начини на одбрана на правото на слободно мислење и останатите граѓански права. Во кругот на неколкумината поблиски пријатели, меѓу кои беа Илија Молковиќ, Владимир Мијановиќ, Лазар и Воислав Стојановиќ, родена е идејата за формирање на „Слободниот универзитет“, како некој вид трибина на која би се зборувало за најинтересните и најактуелните теми од различни области на општеството. Идејата е прифатена и „Слободниот универзитет“ почна со работа на почетокот на 1977 година. Во почетните месеци, се собираа во мојот и Владимировиот стан, а подоцна се одвиваа и во становите на другите учесници на „универзитетот“. Моето мислење беше дека одржувањето на „куќни трибини“ не претставува никаков отпор на режимот, дека тоа е чин на самозалажување и непризнавање на фактот дека сме поразени. Но идејата за нивното одржување сепак ја прифатив поради дружењето и зачувувањето на нашите човечки контакти. Подоцнежните настани покажаа дека не бев во право.
Другиот вид на дисидентско делување – пишувањето петиции – го смисли Срѓа Поповиќ. Потписник сум на сите петиции, а ги имаше доста. Со собирањето на потписи најмногу се занимаваше Владимир и врз основа на неговите искуства знам колку тоа беше макотрпна работа. Угледни луѓе во културата, науката и други области главно ги поддржуваа основните идеи на петициите, но мал број од нив прифаќаше да стави свој потпис. Според кажувањето на Владимир, петициите без какво било двоумење ги потпишуваа Миќа Поповиќ, Борислав Михајловиќ Михиз, Предраг Палавестра, Весна Пешиќ, Мирјана Обретковиќ, Светлана Књазева...
„Слободниот универзитет“ се одржуваше повеќе години. Низ него помина огромен број луѓе. Едни беа почести, а други поретки посетители на „куќните трибини“. На некои тие им здосадија, па престанаа да ги посетуваат, а на нивно место доаѓаа нови лица, главно од студентските кругови. Меѓу учесниците на „Слободниот универзитет“ беше и сегашниот претседател на Србија, Борис Тадиќ. Во еден момент, поради големиот број заинтересирани, постоеја дури три „куќни трибини“ (на „групата неподобни професори“, на шеесетосмашката генерација и на помладите студентски генерации). Во рамките на „Слободниот универзитет“ се водени расправи со најразлични содржини: резултати од научни истражувања, книги, филмови и други уметнички остварувања, најновите технолошки изуми, општествените и политички движења во светот, еколошките промени, положбата на интелектуалците во современото општество, човечките права, родовата рамноправност, искуствата од револуциите на 20-от век... „Слободниот универзитет“ не беше никакво здружение или организација, туку место на слободната мисла и расправа, отворено за сите заинтересирани, вклучувајќи ги и припадниците или „доушниците“ на тајните служби.
Нашите дебати во рамките на „Слободниот универзитет“ немаа никакви последици по стабилноста на режимот, но имаа и тоа какви последици за некои учесници на овие собири. По осум години состанување, за што полицијата имаше целосен увид зашто тоа беше легално, на 20 април 1984 година, полицијата врши рација во еден приватен стан, додека Милован Ѓилас, во рамките на Слободниот универзитет, зборуваше за националното прашање во Југославија. Големиот број полицајци и припадници на Службата за безбедност ги апси 28-те присутни лица. Го апсат и Ѓилас, но многу брзо го пуштаат на слобода. Додека останатите уапсени беа на непознато место и за однесувањето на полицијата кон нив ништо не се знаеше, Ѓилас дава изјава дека полицијата се однесуваше коректно. Изјавата беше делумно точна – полицијата се однесуваше коректно кон него, но не и кон останатите уапсени. Ќе го наведам примерот на Драгиша Пауновиќ, кој ми покажа модрици од полициските удари, кои ги доби во текот на апсењето. Утредента сите се пуштени на слобода. Меѓутоа, главните актери на „Слободниот универзитет“ препознаваа дека нешто не е во ред и дека во партиско-полициските кругови се подготвува посериозна акција против „дисидентите“. Напнатоста расте со мистериозното исчезнување на учесникот на „Слободниот универзитет“ Радомир Радовиќ, кој потоа е пронајден мртов. Околностите на неговата смрт ниту до денес не се разјаснети, а постојат силни индиции дека таа не е последица на самоубиство, како што е наведено во официјалниот наод, туку на тортура на тајните служби.
Нашата претпоставка беше точна. На почетокот на мај во Централниот затвор се приведени Миодраг Милиќ, Владимир Мијановиќ, Павлушко Имшировиќ, Милан Николиќ, Драгомир Олуиќ и Гордан Јовановиќ. Зошто токму тие беа избрани, не се знае. Против „шестмината“ е покрената истражна постапка за кривичното дело „здружување заради непријателска дејност“ по член 136 во врска со член 114 од КЗ на СФРЈ. „Шесторката“ всушност е обвинета поради иницирањето и организирањето на „Слободниот универзитет“ како илегална организација! А сè што е зборувано на „илегалните состаноци“ на оваа организација подведено е под кривичното дело „непријателска пропаганда“! Од почеток е јасно дека во одредени партиско-полициски кругови е направен договор во Белград да се одржи монтиран политички процес против групата на „анархолиберали“. Неколку дена пред апсењето на „шестмината“, Стане Доланц одржа состанок со челните луѓе на СВР во Белград и со Слободан Милошевиќ, кој тогаш ја вршеше должноста претседател на Градскиот комитет (на партијата). Но јас сè уште не најдов одговор на прашањето за причините за овој спектакуларен политички процес и, ако не се лажам, последен сталинистички процес во Европа.
По Владимир дојде поголема група припадници на Службата за безбедност. Во раните утрински часови. Владимир таа ноќ не беше дома. Ги барав нивните легитимации, а тие грубо ме оттурнаа од влезната врата. Подоцна дознав дека на чело на оваа група беше Миле Пузовиќ. Становите во кои живеевме се претресувани безброј пати, но ниеден претрес не беше така дивјачки како овој. Собираа сè што сакаа. Освен шапирографирани ракописи од различен вид, а нив ги имаше многу малку поради претходните претреси и заплени, одвојуваа книги по свое наоѓање (подобро кажано, потреба) и куќен алат со незанемарлива вредност. Кога ги запрашав зошто запленуваат бургии и слично, ми одговорија саркастично дека сè може да биде употребено со „непријателска намера“. Значи, претресите без прилика и за пљачка. Не мал број припадници на тајната служба претресот на становите на „непријателските елементи“ го искористи за создавање на лични библиотеки и збогатување на куќните работилници. Најболна беше заплената на машините за пишување, кои во тоа време вредеа вистинско богатство. „Привремено“ одземените работи, како и да се викаше тоа, Службата никогаш не ги враќаше, па се осудувам да кажам дека најпотполна документација за шеесетосмашите лежи закопана во полициските архиви. По завршувањето на судскиот процес против „шестмината“, одлучив да ги побарам назад запленетите работи, пред сè машината за пишување и куќниот алат. Предадов уредно барање до надлежниот орган и по неколку дена ме повика судијата Зоран Стојковиќ, кој цинично ми понуди да ја преземам скршената машина за пишување и десетина извиткани страници од некој шапирографиран текст. Со запрепастување запрашав: „Дали вие се шегувате со мене?“, а тој мртов ладен одговори дека тоа е сè што доби од полицијата и дека на мене е да одлучам дали понудените работи сакам да ги преземам.
Додека траеше претресот, вредните работници на Службата го пронајдоа Владимир и го приведоа во станот. Не можевме да размениме ниедна информација, но знаевме дека следи апсење. Беше само неизвесно дали двајцата ќе бидеме уапсени. Со преполни торби запленети работи, агентите тргнаа кон излезот, наредувајќи му на Владимир да тргне со нив. На излезот од станот Владимир мирно соопштува дека поради незаконското апсење стапува во штрајк со глад и дека нема да го прекине до пуштањето на слобода. Така и беше.
Во штрајк со глад стапија Павлушко Имшировиќ, Милан Николиќ и Драгомир Олуиќ. Многу брзо, за неколку дена, штрајкот го прекинува Олуиќ, а потоа и Николиќ. Штрајкот со глад го продолжуваат Владимир и Павлушко и тој трае 42 дена. Молбите на голем број пријатели, познајници и „влијателни луѓе“, кои преку мене и адвокатот се упатени до Владимир, да го прекине штрајкот, зашто му е загрозен животот и дека ќе биде пронајден друг метод за одбрана од политичкиот прогон, беа залудни. Мислам дека проценката на Владимир беше точна. Дури кога креаторите на овој монструозен процес се уверија дека тој и Павлушко нема да го прекинат штрајкот со глад ниту по цена на животот, направена е отстапка: „шестмината“ се пуштени да се бранат од слобода.
Во одбраната на уапсените и на правата на „Слободниот универзитет“, најважен и воедно и најтежок дел од работата беше информирањето на јавноста. Сите медиуми беа под државно-партиска контрола, а секој леток, соопштение или сличен материјал можеше да биде причина за апсење. Размислувајќи како таквата можност да ја намалиме на најмала можна мера, на Јелка Имшировиќ [Кљаиќ] и мене ми падна на памет идејата за основање на „Одборот на жени за одбрана на уапсените мажи“. Тој одбор всушност го сочинувавме ние двете, а перманентна помош ни даваа Илија Молковиќ, Воислав Стојановиќ, Коста Чавошки и Никола Баровиќ. Одборот секој ден издаваше „билтен“ со најновите информации за здравствената состојба на штрајкувачите со глад, сослушувањето на сведоците во Централниот затвор и другите елементи на истражната постапка. Се умножуваше и дистрибуираше „билтенот“ до сите странски дописници, поединци и институции кои најновите информации за текот на судскиот процес, по свои канали, ги ширеа понатаму. Како членки на „Одборот“, дадовме редица интервјуа за странските медиуми од разни земји, главно западноевропски. Интересно е да се забележи дека за судскиот процес без заинтересирани повеќе словенечки медиуми. На известувањето и анимирањето на важните научни и универзитетски институции во светот за одбрана на уапсените од полицискиот прогон поради „вербалниот деликт“, беа ангажирани сите професори исфрлени од Филозофскиот факултет, а најмногу Михаило Марковиќ.
Ми беше овозможен секојдневен контакт со Владимир, но претходно морав да го издржам „специјалниот третман“ од страна на истражниот судија. За да добијам дозвола за посета, морав во 8 часот наутро да бидам пред неговата врата, а потоа тој љубезно ќе ме известеше дека моментално е зафатен и малку да почекам. Јас стрпливо чекам, тој ќе се појавеше неколкупати во ходникот и секогаш ќе ја повтореше истата реченица. Нешто пред 14 часот, кога во Централниот затвор истекуваше времето за посета, повторно многу љубезно, ми го врачува со часови чеканото парче хартија. Трчам до затворот, а тогаш стражарот, низ лавиринт од ходници, отклучувајќи безброј врати, ме воведува во внатрешниот дел од зградата, во една собичка каде Владимир го носат во инвалидска количка. Можев да ја пребројам секоја коска на неговото лице и раце. Така беше секој ден, а пуштен е на слобода по 42 дена штрајк со глад. Низ истиот „специјален третман“ поминуваше и Јелка.
Денес многумина за себе зборуваат дека во тоа време беа големи слободари. А јас сведочам дека беше многу тешко да се најдат дури и адвокати за одбрана на уапсените. Некои беа подготвени да се вклучат во политичкиот процес на страна на обвинетите, но за пари кои ги немавме. На препорака на Срѓа Поповиќ, кој не можеше да биде ангажиран како адвокат, затоа што е учесник на „Слободниот универзитет“, во одбраната на Владимир се вклучија адвокатите Драго Демшар од Љубљана, Владимир Шекс од Осиек и Раде Микијељ од Белград. Иако официјално застапник на Гордан Јовановиќ, незаборавен придонес на одбраната на „шестмината“ даде белградскиот адвокат Никола Баровиќ.
Во рамките на истражната постапка сослушани се повеќе од стотина сведоци – учесници на „Слободниот универзитет“. Сослушувани се во Централниот затвор, а главни иследници беа припадниците на Службата за државна безбедност; се сеќавам дека меѓу нив беа Андрија Савиќ, Миле Пузовиќ и Ранко Савиќ. Поголемиот број сведоци е сослушуван без адвокати и поголемиот број од нив одби да даде исказ. По маратонската истражна постапка следеше маратонски судски процес. Со судскиот совет претседаваше Зоран Стојковиќ (омилениот министер на Воислав Коштуница),[18] а улогата на тужител ја вршеше Данило Нановиќ. Исконструираното (монтирано) обвинение во кое е инкриминирано тешкото кривично дело здружување – создавање на илегална организација (на „Слободниот универзитет“) – падна и процесот е завршен со изрекување на две пресуда заради „непријателска пропаганда“ (во превод, заради „деликтот на мислење“). Осуден е Миодраг Милиќ на година и пол затвор, зашто во своите ракописи го изврши горенаведеното кривично дело. Казната ја одробува во Забела. Осуден е и Милан Николиќ, на година дена условна казна, затоа што во некој свој текст исто така изврши кривично дело „непријателска пропаганда“. Останатите членови од групата на „шестмината“ се ослободени од обвинението. Беше тоа последен политички процес пред распадот на Југославија. Кога заврши, креаторите на идејата за „Слободниот универзитет“ го напуштаат Белград и заминуваат во странство. Меѓу нив е и Владимир. Јас не се определив за такво решение.
Со увидот во полициското досие, кое ми е предочено, дознав дека е отворен во 1968 година, а затворен во 1989. Поради „причината државна безбедност“, повеќе од 20 години од мојот живот поминаа под перманентен надзор на тајната полиција, а полициските наоди за тоа „како дишам“ се сумирани на 150 страници текст искуцани со нормален проред. Со непроѕирно затемнување на одделни реченици ускратено ми е правото, и по четири децении, да ги дознам имињата на аналитичарите кои така посветено се занимаваа со мојот живот и имињата на луѓето кои на Службата ѝ доставуваа податоци до кои таа не можеше да дојде со помош на тајно инсталираните апарати за снимање на просторот во кој живеев со Владимир. Аналитичарите на Службата во 1968 година запишаа дека сум „екстремист“. А потоа во 1973 година го променија мислењето и ме прогласија за „троцкист“. На крајот, по внимателното пратење и преку продлабочената аналитика, дојдоа до заклучок дека сум „анархолиберал“. Досието не содржи податоци за конкретните активности на загрозување на државата и народот, туку удбашки оценки за моите политички ставови, што јасно потврдува дека обвиненијата за „непријателска пропаганда“, а секогаш се работеше за „деликтот на мислење“, се конструирани во Службата за безбедност, а потоа се препишувани во судските пресуди.
Понекогаш, луѓе од непосредното опкружување ми упатуваат забелешка дека „многу се занимавав со политика“ и дека е штета што во втор план го ставив својот занает и професионалната кариера. Мојот одговор е едноставен и вистинит. Јас не сакав ништо друго освен да бидам граѓанин чии права мора да се почитуваат и од највисоките државни авторитети. Пред сè, правото на слобода на мислењето и говорот. Истрајувањето на одбрана на демократските начела и граѓанските слободи мораше многу да ме „чини“. Ако, на пример, се согласев со еден гест да ја покажам својата покорност на органите на власта, нема да ја изгубев стипендијата која во 1970 година ја добив од француската влада за постдипломски студии на универзитетот во Стразбур. Мојата професионална „кариера“, навистина, ќе изгледаше поинаку, но секогаш ќе ме пратеше грижата на совеста заради согласувањето на таквиот гест. Прифаќањето на статусот на покорен граѓанин, заради стекнување материјални и други предности, никогаш не беше мој морален избор.
Шеесетосмашите по многу што беа хетерогена општествена група, различно мислеа и зборуваа, но плурализмот на нивното мислење не излегуваше од рамките на левата идејна определба. Движењето на шеесетосмашите беше движење за остварување на идејата за демократски социјализам, чија суштина тие ја гледаа во процесот на создавање услови за човечка еманципација. Нивното движење е поразено, затоа што е поразено самото општество кое немаше сила студентскиот бунт да го претвори во пошироко општествено движење против сталинистичката пракса, а чиј конечен исход беше национализмот и крвавиот распад на земјата. Во услови на јакнење на идеолошката и полициската репресија, шеесетосмашите кои не се откажаа од слободарските определби, а нив ги имаше сè помалку, во средиштето на своето движење ја ставија одбраната на граѓанските права и слободи.
Поместувањето кон граѓанската опција го карактеризира и моето идејно созревање. Во време на јунскиот бунт, еднаквоста меѓу луѓето ја сметав за клучно мерило за хуманоста на едно општество и за темелна претпоставка за освојување на слободата и воспоставување на демократски обрасци на однесување. Моето „левичарење“ со текот на времето слабееше и се движеше во правец на прифаќање на социјалдемократскиот концепт на уредување на општествената заедница. Како што тоа беше и досега, му давам поддршка на секое движење кое тежнее Србија да ја трансформира во прогресивно општество, а, според моите мерила, прогресивни се само оние општества во кои поединците и општествените групи имаат подеднакви шанси да учествуваат во обликувањето на заедничкиот живот и во кои ниедна општествена група не е исклучена или лишена во користењето на материјалните и духовните вредности.
На сите шеесетосмаши, кои не престанаа да го сонуваат својот младински сон за похумано општество, им упатувам голем поздрав, а на своите родители благодарност што ме подучија дека во вршењето на секоја работа мора да се почитуваат основните морални принципи и што имаа разбирање за моето слободарење. Во сведочењето за студентското движење од 1968 година веројатно направив и по некоја грешка, имајќи предвид дека тоа се темели на сеќавање. Жал ми е што некои шеесетосмаши не ги спомнав. Ги памтам како големи сонувачи и идеалисти, но нивните имиња, за жал, избледеа во моето сеќавање.
Забелешки на преведувачот
[1] Лилјана Мијановиќ (Бресница кај Чачак, 1946), дипломирала социологија на Филозофскиот факултет во Белград. Работела како професор во гимназијата во Херцег Нови, потоа како референт за статистика на Филозофскиот факултет во Белград, а од 1976 година била социолог истражувач во Заводот за проучување на социјалните проблеми на Белград. Од 1992 година во Градскиот центар за социјална работа во Белград раководи со Одделението за аналитичко-истражувачка работа. Од 2001 до 2005 година била директор на оваа установа.
[2] Поднасловите се додадени во текстот од преведувачот.
[3] Драгољуб Миќуновиќ (Топлица, 1930), професор. На 18 години е затворен на Голи Оток каде поминал 12 месеци. Докторирал на Филозофскиот факултет во Белград. Во 1968 година бил претседател на Акциониот одбор во текот на демонстрациите. Затоа е уапсен и му е одземен пасошот. Во 1975 година, заедно со други седум професори од Филозофскиот факултет, е оддалечен од факултетот. Предавал на универзитети во Германија и САД. По враќањето во Југославија во 1983 година, работел во Институтот за филозофија и социјална теорија во Белград. Еден е од основачите и прв претседател на Демократската странка (1990), Демократскиот центар (1996), на коалицијата ДАН (1999) и коалицијата ДОС (1999). Повеќепати бил биран за републички и сојузен пратеник. Избран е за претседател на Советот на граѓаните на Сојузното собрание (2000), а потоа за претседател на Собранието на Србија и Црна Гора (2003).
[4] Владимир Мијановиќ (Требиње, 1946), студент на социологија, еден од најактивните учесници во јунските демонстрации во Белград во 1968 година, поради што го нарекле „Влада Револуција“. И претходно бил активен во студентското движење, вклучувајќи го протестот против Виетнамската војна во 1966 година и протестот поради атентатот врз Руди Дучке. Бил претседател на Факултетскиот одбор на Сојузот на студенти на Филозофскиот факултет. Во 1970 година е осуден на една година затвор, а во 1973 година е осуден на уште една година затвор. Еден е од иницијаторите на Отворениот универзитет. Во 1984 година повторно е притворен, но е ослободен поради немање докази. Во 1986 година емигрирал во САД. Во 2006 година се вратил во Белград.
[5] Божидар Борјан (Зрењанин, 1946), дипломирал филозофија на Филозофскиот факултет во Белград. Пишувал есеи за „Студент“, „Видици“ и други студентски и теориски гласила. Активно учествувал во одбраната на редакцијата на „Студент“. Од 1974 година живее и работи во Германија како социјален работник при германскиот синдикат.
[6] Данило Удовички (Франција, 1943), студирал архитектура, просторно планирање и филозофија во Белград, докторирал на МИТ во Бостон. Бил вработен во Југословенскиот институт за урбанизам и станување од 1967 до правосилноста на судската одлука со која е осуден на казна затвор во февруари 1974 година. По напуштањето на Југославија работел во Рим (ФАО), Њујорк (ООН) и во други градови. Од 1990 година е професор на Универзитетот во Остин, Тексас.
[7] Милан Николиќ (Белград, 1947), дипломирал социологија на Филозофскиот факултет во Белград, а постдипломски студии завршил на Брендајс универзитетот во Бостон. Поради учество во студентското движење поминал две години во затвор. Поради учество во демонстрациите за поддршка на полската „Солидарност“ поминал месец дена во затвор. Во процесот против „шестмината“ организатори на Отворениот универзитет условно е осуден на година и пол затвор. Како противник на власта на Слободан Милошевиќ исто така бил прогонуван. Бил активен во антивоеното движење во 1990-те.
[8] Горанко Ѓапиќ (Словенградец, 1946), во 1965 година се запишал на Електротехничкиот факултет во Сплит. Во есента 1968 година се запишал на Филозофскиот факултет во Белград и се вклучил во студентското движење. Набрзо бил избран за секретар на Сојузот на студенти на Филозофскиот факултет. Апсен бил во два наврати. Подоцна работел како шпедитер.
[9] Адем Демачи (Подујево, 1936), првпат е уапсен во 1958 година, кога поминал три години во затвор. Повторно е затворен од 1964 до 1974 и од 1975 до 1990, кога бил помилуван од Слободан Милошевиќ. По ослободувањето бил претседател на Советот за одбрана на човековите права и слободи на народот на Косово. Во 1991 година ја добил Сахаровата награда за слобода на мислата на Европскиот парламент. Во 1996 година станува претседател на Парламентарната партија на Косово. Две години подоцна застанува на чело на Ослободителната армија на Косово, но во 1999 година се повлекува поради политички несогласици. По Косовската војна е близок до Ветвендоси на Албин Курти.
[10] Јелка Кљаиќ Имшировиќ (Бач, 1947 – 2006), дипломирала на Филозофскиот факултет во Белград во 1970 година. Соосновач е на Иницијативната група за револуционерна работничка партија во 1971 година. Во 1972 година е уапсена и е осудена на година и пол затвор. Потоа работи како библиотекарка на Филозофскиот факултет. Магистрирала и била асистент по Методика на наставата по социологија. Ја напишала книгата „Од сталинизам до самоуправен национализам“ (1991). Една е од основачите на Отворениот универзитет. Во 1990-те е активна во антивоените и феминистички организации.
[11] Павлушко Имшировиќ (Бановичи, 1948 – 2014), студент на Сообраќајниот факултет во Белград од 1967 година. Во 1971 година учествува во основањето на илегалната Иницијативна група за револуционерна работничка партија. Во 1972 година е уапсен и осуден на две години затвор. Учествува во организирањето на Отворениот универзитет. Во 1982 година, заедно со 15-мина останати, е уапсен и прекршочно е казнет со 50 дена затвор заради манифестацијата на солидарност со полскиот „Солидарност“. Во 1986 година учествува во основањето на Југословенскиот хелсиншки комитет за човекови права. Во 1991 година се вклучува во антивоената Граѓанска акција за мир, а истата година е соосновач на Обединетите грански синдикати „Независност“ и прв секретар на неговиот извршен одбор. Во 1997 година е еден од основачите на Здружението за работничка политика, кое во 2001 година се реорганизира во Работнички политички сојуз на Србија.
[12] Лазар Стојановиќ (Белград, 1944 – 2017), еден од предводниците на студентските протести на Академијата за театар, филм, радио и телевизија во Белград во 1968 година. Дипломирал режија. Поради неговиот филм „Пластичен Исус“ е осуден на три години затвор. Бил учесник на Отворениот универзитет. Во 1990-те се ангажирал против војната. Од 2000 до 2006 година работел за мировната мисија на Обединетите Нации на Косово.
[13] Божидар Јакшиќ (Сараево, 1937), студирал филозофија, историја и социологија во Сараево и Белград. Поради статија објавена во „Праксис“ во 1972 година е судски гонет. Како политички неподобен, го изгуби местото асистент на Филозофскиот факултет во Сараево. Се вработува на Институтот за меѓународното работничко движење во Белград, а од 1985 година преминува во Центарот за филозофија и општествена теорија, на чие чело бил од 1991 до 1995 година. Во 1990-те е активен во антивоеното движење.
[14] Михаило Ѓуриќ (Шабац, 1925 – 2011), професор, член на САНУ и на Европската академија на науки. Студирал право, филозофија и класична филологија. Докторирал на Правниот факултет во Белград во 1954 година. Редовен професор на Правниот факултет во Белград е од 1969 година. Оддалечен е од факултетот и во јули 1972 година е осуден на две години строг затвор (одлежал 9 месеци) заради говор одржан во 1971 година во врска со уставните амандмани. Научен соработник на Институтот за општествени науки во Белград од 1974 до 1989 година, кога е вратен на Правниот факултет.
[15] Љубомир Тадиќ (с. Смријечно кај Плужин, 1925 – 2013), професор по филозофија. Учествувал во НОБ. Докторирал во 1959 година. Бил активен за време на јунските протести во 1968 година. Во 1975 година е отстранет од Филозофскиот факултет во Белград. Од 1985 година е член на САНУ. Еден е од 13-те основачи на Демократската странка во 1989 година. Татко на поранешниот српски претседател Борис Тадиќ.
[16] По долги обиди, во јануари 1975 година, со одлука на Собранието на СР Србија, од Филозофскиот факултет во Белград се исфрлени Михаило Марковиќ, Љубомир Тадиќ, Загорка Голубовиќ, Светозар Стојановиќ, Миладин Животиќ, Драгољуб Миќуновиќ, Небојша Попов и Триво Инџиќ.
[17] Адам Михник (Варшава, 1946), полски историчар и дисидент. Бил уапсен за време на мартовските настани во Полска во 1968 година и осуден на три години затвор. Повторно бил затворен по воведувањето на воената состојба, од 1981 до 1984 година и од 1985 до 1986 година. Одиграл клучна улога за време на разговорите на тркалезната маса, кои резултираа со согласност на комунистите да одржат делумно слободни избори во 1989 година.
[18] Зоран Стојковиќ (Белград, 1946), дипломирал на Правниот факултет во Белград во 1969 година. Од 1972 до 1987 година работи како судија, а потоа, до 2004 година како адвокат. Еден е од основачите на Демократската странка на Србија. Од 2004 до 2007 година бил министер за правда во владата на Воислав Коштуница.