Мајката се навали со грбот на ѕидот и со зафрлена глава ги слушаше нивните бавни, одмерени зборови. Татјана стана, погледна по сите и повторно седна. Нејзините зеленикави очи светкаа суво кога незадоволно и со омаловажување на лицето ги погледна селаните.
— Се гледа, многу несреќа имате претргано? — одеднаш рече обрнувајќи и’ се на мајката.
— Имам! — се одзва мајката.
— Добро зборувате — се трга срцето кон вашиот збор. Мислиш — господе! Барем низ проѕирка човек да погледне на таквите луѓе и на животот. Како живееш? Како овца! Јас, ете, писмена сум, читам книги, мислам многу, понекогаш и ноќе не спијам од мислење. А што фајде? Ако не мислам — попусто ќе пропаднам, ако мислам — пак попусто.
Таа зборуваше со насмевка во очите и одвреме- навреме одеднаш како да го прегризуваше зборот, како конец. Селаните молчеа. Ветрот ги мазнеше окната на прозорците, шушкаше низ сламата на покровот, тивко свиреше во оџакот. Едно куче зави. Понекогаш капките дожд безволно удираа во прозорецот. Пламенот во ламбата затреперуваше, подзамижуваше, но по еден момент повторно се разгоруваше рамен и јасен.
— Слушав што зборувавте — ете зашто живеат луѓето! И толку е чудно — ве слушам и гледам: та сето тоа јас го знам! А пред вас такво нешто не сум чула и мисли такви не сум имала ...
— Треба да се јаде, Татјана, и да се угасне огнот! ‒ намрштено и полека рече Степан. — Ке забележат луѓето — и ќе речат дека кај Чумакови долго гореше огнот. За нас тоа не е важно, а за гостинката може да биде незгодно.. .
Татјана стана и отиде кон печката.
— Да-а! — тивко и со насмевка проговори Пјотр.— Сега, куме, начули го увото! Штом ќе се појават весници во народот ...
— Не зборувам поради себеси. Мене можат и да ме затворат — не е големо зло!
Неговата жена се приближи кок масата и рече:
— Тргни се ...
Стана, отиде настрана и, гледајќи како ја поставува масата, со насмевка изјави:
— Нашата цена е — дузина за грош и тоа — кога сме стотина во дузината ...
Мајката одеднаш почна да го жали — сега сè повеќе и’ се допаѓаше. По својот говор чувствуваше дека го симнала од себеси нечистиот товар од изминатиот ден, беше задоволна со себе и на сите им пожелуваше добро.
— Неправилно судите, домаќине! — му рече. — Човек не треба да се сложи со тоа како што го ценат оние луѓе на кои освен неговата крв ништо друго не им треба. Вие морате да се прецените сами себеси, одвнатре, не за непријателите, туку за пријателите...
— Какви пријатели ние имаме? — тивко извика селанецот. — До првиот залак.
— А јас велам — народот има пријатели...
— Има, но не овде, — ете во што е работата! — замислено одговори Степан.
— А вие создајте ги и овде.
— Да, би требало ...
— Седнувајте да јадеме! — ги повика Татјана.
На вечерата Пјотр, замислен поради говорот на мајката и како збркан пак живикаво и брзо зборуваше:
— Вие, мајко, за да не ве забележат, речиси треба да си одите одовде што поскоро. И отидете до првата станица, а не в град — со поштенската кола одете...
— Зошто? Јас ќе ја однесам — рече Степан.
— Не треба! Во случај на нешто — ќе те прашаат ‒ дали преспала? Преспала. Каде отишла? Јас ја однесов! Аха-а, ти си ја однел? Ајде в затвор! Разбираш ли? Зошто да се брза за в затвор? Се си има свој ред — ќе дојде време — и царот, што се вели, ќе умре. А вака просто — преспа, зеде коњи, отпатува! Малку ли каде спие светот? Селото е на удар ...
— Каде си се научил ти, Петре, да се плашиш? — потсмешливо го праша Татјана.
— Сè треба да се знае, кумо! — удирајќи се по коленото извика Пјотр. — И да побегнеш и на страшно место да постоиш! Се сеќаваш ли како поради оној весник началникот го суреди Ваганов? Сега Ваганов ни за големи пари не ќе го наговориш да земе книга в раце,— да! Мајко, верувајте ми мене, стар мајстор сум јас за вакви работи, тоа на сите добро им е познато. Книшките и хартиите јас на најубав начин ќе ви ги посеам— колку што сакате! Народот кај нас, навистина, не е толку писмен, а плашлив е, но, што ќе чиниш, времето така го притиска в ребра човекот, што не сакајќи ги вргали очите — во што е работата? А книгата наполно јасно му одговара — еве во што е: мисли, присетувај се! Има примери кога неписмениот сфаќа повеќе од писмениот — особено ако писмениот е сит! Јас овде секогаш минувам, многу гледам — прилично е! Може да се живее, но треба мозок и голема снаодливост за да не седнеш веднаш в кал. Власта, и таа надушила дека од селанецот бие студенило — тој се смее малку и сосем нељубезно — воопшто сака да одвикнува од власта. Оној пат во Смолјаково — селце тука близу — дојдоа да собираат данок, а селаните, — се исправија и грабнаа стапови! Полицаецот отворено им вели: — ах, вие кучешки синови! Па тоа е — против царот. ——Се нашол тука некој селанец, Спивакин, и ќе ти му рече: „Одете вие во мајчина ви заедно со царот! Каков цар е тој кога и последната кошула ни ја соблекува од рамената? ... Ете до каде стаса, мајко! Спивакина, се разбира, го здиплија и в затвор, — а зборот — остана, дури и дечињата мали го знаат, — го извикуваат, живее!
Не јадеше, туку постојано зборуваше со брзо шепотење, живо светкајќи со мрачните, итри очи и штедро истурајќи пред мајката како бакарни пари од ќесе безбројни забележувања од селскиот живот.
На двапати Степан му рече:
— Та јади ...
Пјотр земаше парче леб и лажица, но повторно се занесуваше со прикажување како штиглиц со песна. Најпосле, по вечерата, скокна на нозе и изјави:
— Е, мене ми е време за дома!...
Застана пред мајката и, вртејќи ја главата, и ја тресеше раката и велеше:
— Збогум, мајко! Можеби никогаш веќе не ќе се видиме. Треба да ви речам дека сето тоа е многу добро! Човек да се најде со вас и да го чуе вашето зборување — многу е добро! Дали во вашето куферче освен печатени работи има уште нешто? Волнен шал? Прекрасно.
— Волнен шал, Степане, запамети! Сега тој ќе ви го донесе куферчето! Ајде, Степане! Збогум, ви пожелувам секое добро! ...
Кога излегоа, се чу како шушкаат лебарките, ветерот се лизгаше по покровот и тропкаше со капакот на оџакот, ситниот дождец монотоно сипеше по прозорецот. Татјана ја готвеше постелата за мајката, симнувајќи нешта од печката и своите постели и ставајќи ги на столот.
— Жив човек! — забележа мајкзта.
Домаќинката ја погледна под око и одговори:
— Ѕвони, ѕвони но — далеку не се слуша.
— А каков е вашиот маж? — праша мајката.
— Приличен. Добар селанец, не пие, живееме убаво, — не можам да се поплачам! Само има слаб карактер ...
Таа се исправи и, откако помолча, праша:
— Навистина, што треба сега, — треба ли да се буни народот? Се разбира! За тоа сите мислат, само секој посебно, за своја сметка. А потребно е сите да кренат глас... и во почетокот еден треба да се реши, па макар кој...
Седнаа на столот и одеднаш праша:
— Велите и млади госпоѓици се занимаваат со тоа, одат меѓу работниците, читаат, не се гнасат, не се плашат?
И откако внимателно го ислуша одговорот на мајката, длабоко воздивна. Потоа со наведнати клепки и со подвиена глава повторно рече:
— Во една книга ги прочитав зборовите — бесмислен живот. Тоа многу добро го разбрав, — одеднаш! Знам таков живот — мисли постојат, но не се поврзани, скитаат како овци без овчар. — нема зошто и нема кој да ги собере. . . Та тоа ти е — бесмислен живот. Би бегала од него не би се огледувала — таква мака е кога нешто ќе сфатиш!
Мајката ја виде таа мака во сувиот сјај на зеленикавите очи на жената на нејзиното мршаво лице, ја чу во гласот. Нејзе и се присака да ја утеши, да ја помилува.
— Вие, мила, разбирате што треба да се прави ...
Татјана тивко ја пресече:
— Треба да се умее... Готово ви е, легнете!
Отиде кон печката и молчешкум застана таму исправена, премногу сосредоточена. Мајката легна облечена, почувствува болки во коските од капнатост и тивко застенка. Татјана ја угасна ламбата и кога куќата ја исполни густа темница, се зачу нејзиниот низок, одмерен глас. Ѕвонеше така како да брка нешто од плоското лице на задушливата темнина.
— Вие не молите се. И јас мислам дека нема господ. И чуда нема.
Мајката немирно се сврте на леглото, — на неа направо низ прозорецот гледаше бездната темнина и во тишината упорно се вовлекуваше одвај чујното шушкање, крцкање. Таа проговори речиси со шепот, плашливо:
— Колку за бога — не знам, а во Христа верувам... И на зборовите негови им верувам, — љуби го ближниот како себеси, — во тоа верувам! ...
Татјана молчеше. Мајката во темнината ги наѕираше слабите контури на нејзината исправена фигура, сива на црната задника од печката. Стоеше неподвижно. Мајката со болка ги склопи очите.
Одеднаш се чу студен глас:
— Смртта на своите деца не можам да му ја простам ни на господа, ни на луѓето, — никогаш! ...
Ниловна немирно потстана, со срцето ја сфати силата на болката што ги предизвикаа зборовите.
— Вие сте млада, ќе имате уште деца — нежно рече.
Со шепот и не веднаш жената одврати:
— Не! Се згрешив, докторот вели — никогаш повеќе не ќе родам...
Еден глушец претрча по душемето. Нешто суво и гласно тресна вознемирувајќи ја неподвижната тишина со невидливата молња на звукот. И повторно јасно се слушаа шумот и шушкањето на есенскиот дожд по сламениот покрив како тропкање на нечии уплашени танки прсти. И тажно на земјата паѓаа капките вода бележејќи го бавниот од на есенската ноќ...
Низ тешката дремка мајката чу глуви чекори на улицата, па во ходникот. Вратата внимателно се отвори и се чу тивко прашање:
— Татјана — легната си?
— Не.
— А таа спие ли?
— Изгледа дека спие.
Огнот пламна, светлината затрепери и ја снема во мракот. Селанецот се приближи кон постелата на мајката, го поднамести кожувот покривајќи и ги нозете. Тоа внимание нежно ја трогна мајката со својата простотија и затворајќи ги очите повторно се насмевна. Степан молчешкум се соблече, легна в постела. Настана тишина.
Будно наслушнувајќи го мрзеливото нишкање на дремливата тишина, мајката лежеше неподвижно, а во темнината пред неа се меркаше лицето на Рибин облеано во крв ...
На печката се слушаше сув шепот:
— Гледаш ли какви луѓе се нафаќаат за тоа? — Во години, до наситка напиени со јадови, се наработиле и требало да починуваат, а тие — ете! Та ти си млад, умен, — ех, Степа ...
Влажниот и длабок глас на селанецот одговори:
— За таква работа не можеш да се нафатиш без размислување...
— Веќе сум го чула тоа ...
Гласовите се кинеа и повторно никнуваа — заѕвони гласот на Степана:
— Вака треба — прво да се поприкажува со селаните насамо, — ете Маков, Алјоша — буден, писмен и власта му се замерила. Шокир, Сергеј — исто умен селанец. Књазев — човек чесен, смел. Засега доволно! Треба да се видат луѓето за кои зборуваше. Ќе ја земам ете секирата, па ќе отидам в град, божем дрва да сечам, надничар ќе речам, дојдов. Туку треба да се биде внимателен. Таа точно вели: стојноста човекова — е во него самиот. Ете, како оној селанец. Пред бога да го извадат, не ќе попушти... како закопан стои. А Никита, а? Се посраме — прекрасно чудо!
— На ваши очи го тепаа човекот, а вие — сте зинале...
— Ти — почекај! Ти речи — фала на бога што не го тепавме човекот и ние — ете што!
Долго шепотеше де спуштајќи го гласот толку што мајката одвај му ги слушаше зборовите, де одеднаш бучеше силно и длабоко. Тогаш жената ќе го запреше:
— Потивко — ќе ја разбудиш ...
Мајката заспа со тежок сон — тој одеднаш се спушти на неа како задушлив облак, ја зеде во прегратката и ја однесе.
Татјана ја разбуди уште додека низ прозорецот слепо, сиво гледаше муграта и над селото во студена тишина сонливо пловеше и се губеше металниот звук на утринската црквена камбана.
— Го стоплив самоварот, напиете се чај, инаку ќе ви биде студено да патувате веднаш по спиењето...
Степан, расчешлувајќи ја замрсената брада, деловно ја прашуваше мајката како ќе ја најде во градот, а нејзе и се чинеше дека лицето на селанецот денеска станало поубаво, поизразно. На чајот со насмевка тој забележа:
— Колку чудно се случи тоа!
— Што? — праша Татјана.
— Еве, познанството! Толку просто ...
Мајката замислено, но со увереност рече:
— Оваа работа во сè е чудно едноставна.
Домаќините се разделија со неа воздржано штедејќи ги зборовите, богато искажувајќи безброј ситни грижи за нејзината удобност.
Седејќи во колата, мајката размислуваше како овој селанец ќе почне да работи внимателно, без врева, како кртка и неуморно. И секогаш околу него ќе ѕвони незадоволниот глас на жената, ќе светка горештиот блесок на нејзините зеленикави очи и додека е жива, во неа не ќе умре одмаздничката, волчешка тага на мајка по постраданите деца.
Си спомни за Рибина, за неговата крв, за лицето, за огнените очи, за неговите зборови — и срцето и се стегна од горко чувство на немоќ пред ѕверови. И целиот пат до градот, на матниот фон на сивиот ден, пред мајката стоеше силната појава на црномурестиот Михаил во искината кошула, со рацете врзани на грбот, главата разбушавена, опфатена од гневот и верата во својата вистина. Мајката мислеше за безбројните села плашливо прилегнати по земјата, за луѓето кои тајно го очекуваа доаѓањето на вистината и за илјадите луѓе кои бесмислено и молчешкум цел живот работат ништо не очекувајќи.
Животот и се чинеше како неизорано ритчесто поле, коешто напнато и немо ги очекува работниците и со слободните, вредни раце молчешкум ветува:
— Плодете нè со семето на разумот и вистината — ќе ви вратам стопати повеќе!
Спомнувајќи си за својот успех, длабоко во градите чувствуваше тивко треперење на радост и срамежливо го задушуваше.