Мајката застана на прагот и, откако ја крена раката над очите, погледна околу себеси. Куќата беше тесна, мала но чиста — тоа веднаш паѓаше в очи. Зад печката се покажа млада жена, молчешкум се поклони и ја снема. На предниот агол од масата гореше ламба.
Домаќинот седеше до масата удирајќи со прстот по нејзиниот раб и упорно ја гледаше мајката в очи.
— Влезете! — рече тој натегнувајќи. — Татјана, ајде викни го Петра, побрзо!
Жената брзо излезе не погледнувајќи ја гостинката. Седејќи на клупата спроти домаќинот, мајката гледаше околу себе — нејзиниот куфер не се гледаше.
Куќата ја исполнуваше придушена тишина, само пламенот во ламбата сосем тивко потпукнуваше. Лицето на селанецот загрижено, намрштено, неопределено и се нишаше на мајката во очите предизвикувајќи и непријатна зачмаеност.
— А кај ми е куферот? — одеднаш и за самата себе неочекувано гласно праша таа.
Селанецот ги крена рамената и замислено одговори:
— Нема да пропадне...
Снижувајќи го гласот намуртено продолжи:
— Пред малу пред девојчето нарочно реков дека куферот е празен — не, тој не е празен! Нешто тешко има во него!
— Е? — праша мајката. — Па што?
Тој стана, и се приближи, се наведна и тивко праша:
— Го познавате ли оној човек?
Мајката затрепери, но цврсто одговори:
— Го познавам!
Тој краток збор како да ја осветли одвнатре и потоа како да и стори се јасно однадвор. Таа воздивна како да и олеснало нешто, се помрдна на клупата, пак седна поцврсто...
Селанецот широко се насмевна.
— Забележав кога му дававте знак, и тој исто така. Го прашав на уво — дали ја познаваш, кажи, онаа што стои на скалите?
— А тој? — брзо праша мајката.
— Тој? Рече — многу сме. Да! Многу, вели ...
Прашално ја погледа гостинката в очи и повторно насмевнувајќи се продолжи:
— Човек со голема снага!... Храбар ... отворено вели — јас! Го тепаат — а тој своето го тера ...
Неговиот глас, несигурен и слаб, безизразното лице и светлите отворени очи се повеќе ја смируваа мајката. Наместо немир и тага во градите постепено ја опфаќаше зајадливо, остро сожаление кон Рибина. Не воздржувајќи се, со ненадејна и горчлива лутина задавено извика:
— Разбојници, фанатици!
И залипка.
Селанецот се тргна од неа тажно мавтајќи со главата.
— Си придоби власта добри пријатели, — да-а!
И одеднаш повторно се сврте кон мајката и тивко и рече:
— Јас, ете, — јас се присетувам дека во куферот има — весници, така ли е?
— Да! — кусо одговори мајката и ги сопре солзите.
— Нему му ги носев.
Тој се намурти, ја собра брадата в рака и, гледајќи настрана, помолче.
— Доаѓале и до нас — книги исто доаѓале. Тој човек го познаваме... сме го видувале!
Селанецот застана, размисли, потоа праша:
— Туку што ќе правите сега со она — куферот?
Мајката го погледна и предизвикувачки рече:
— Вам ќе ви го оставам! ...
Тој се зачуди, не се противстави, само кусо повтори:
— Нам.
Потврдувајќи со главата, ја пушти брадата од раката, ја расчешла со прстите и седна.
Со неумолива упорност сеќавањето на мајката и ја враќаше пред очи сцената на мачењето на Рибина, неговата слика во главата и ги гаснеше сите мисли, болот и навредата поради човекот ги заземаше сите нејзини чувства, веќе не можеше да мисли за куферот и за ништо друто. Од очите без престанување и течае солзи, а лицето и беше тажно и додека му зборуваше на домаќинот, гласот не и трепереше:
— Грабаат, дават, го фрлаат човека в кал, проклетите!
— Сила! — тивко се одзва селанецот. — Силата им е голема!
— А каде ја црпат? — извика мајката налутено.
— Од нас ја црпат, од народот, сето тоа е земено од нас!
Неа ја лутеше тој селанец со својот светол но неразбирлив изглед.
— Да-а! — замислено растегна тој. — Тркало...
Ги начули ушите, ја принесе главата кон вратата, послуша и тивко рече:
— Доаѓаат ...
— Кои?
— Свои ... треба да се ...
Влезе неговата жена, по неа во одајата пречекори селанец. Ја фрли капата во аголот, брзо му се приближи на домаќинот и го праша:
— Но, како е?
Овој потврдно климна со главата.
— Степане! — рече жената стоејќи крај печката.
— Можеби таа, патничката, сака да касне?
— Не сакам, благодарам, мила! — одговори мајката.
Селанецот и’ се приближи на мајката и со брз, искинат глас рече:
— Значи, дозволете да се запознаеме! Јас сум Пјотр Егоров Рјабинин, по прекар Шилото. Во вашите работи донекаде се разбирам. Писмен сум и будала не сум, така да се рече...
Ја зеде раката што му ја подаде мајката и тресејќи ја му се обрна на домаќинот:
— Ете, Степане, гледај! Варвара Николаевна е добра госпоѓа, навистина! А за сето ова вели — ситници, бладање! Момчиња некакви и разни таму студенти од глупост го вџашуваат народот. Најпосле, ти и јас гледаме — пред малку затворија селанец, човек на свое место, каков што само може да биде, а сега ете — таа, жена е во години и како што се гледа, не е од господска крв. Не навредувајте се — од каков род сте вие?
Зборуваше тој брзо, јасно, не прездивнувајќи, брадата нервозно му се тресеше, очите мижуркајќи брзо ги мереа лицето и фигурата на жената. Искинат, издрпан, со разбушавена коса на главата, чиниш тукушто се тепал со некого, го надвладеал противникот и целиот е полн со радосна, победничка возбуда. И се допадна на мајката поради својата смелост и затоа што зборуваше толку отворено и просто. Гледајќи го љубезно в лице, му одговори на прашањето — а тој уште еднаш силно и ја стресе раката и тивко, суво се расмеа со испрекината смеа.
— Работата е чиста, Степане, гледаш? Работата е одлична! Ти велев: — народот почнува сопственорачно. А госпоѓа — не ќе ти каже вистина, тоа и штети. Јас ја почитувам, што да ти зборувам! Добар човек е и добро ни сака, но — не многу — и гледа да нема штета за неа! Народот пак — сака да оди право и не се плаши ни од загуби ни од штети — гледаш ли? Нему целиот живот му е штетен, секаде — загуба, нема каде да се сврти, наоколу — ништо, освен — стој! — Викаат од сите страни.
— Гледам! — рече Степан, потврди со главата и веднаш додаде: — Заради багажот се плаши таа.
Пјотр итро и’ намигна на мајката и повторно почна да зборува одмавнувајќи со раката за да ја смири:
— Не вознемирувајте се! Се ќе биде во ред, мајко! Куферчето ваше е кај мене. Пред малку, кога тој ми кажа за вас дека сте, вели, исто така учесник во тоа и тој човек го знаете, јас му велам — гледај, Степане! Не треба да се зине устата во толку строг случај! Па и вие, мајко, очигледно не надушивте кога стоевме таму близу. Муцките на чесните луѓе се забележуваат оти— малку такви одат по улиците — да бидеме искрени! Куферчето ваше е кај мене ...
Седна крај неа и, загледувајќи и се молежливо в очи, продолжи:
— Ако сакате од него по нешто да ни дадете — ние со задоволство ќе ви помогнеме во тоа! Нам книшки ни се потребни ...
— Таа сите ќе ни ги даде! — забележа Степан.
— Е, одлично, мајко! На сите ќе им најдеме место!...
Скокна на нозе, се расмеа и, чекорејќи брзо низ куќата натаму и наваму, задоволен зборуваше:
— Случајот, како што се вели, е необичен! Макар што наполно прост. На едно место се скинало, на друго се закрпило. Ништо! А весниците, мајко, се добри и работата своја си ја вршат — ги отвораат очите. На господата им се — непријатни. Јас сум на некои седум врсти одовде и работам кај една госпоѓа дрводелски работи — добра жена, морам да речам, дава разни книги, — понекогаш ќе прочиташ — чиниш си прогледнал! Воопшто — благодарни сме и. Но јас и покажав еден број од весникот — таа дури и донекаде се најде навредена. Фрлете го, вели, тоа, Пјотр! Да. Тоа, вели, го прават дечиштата без разум. И од тоа вашето зло само расте, затвор и Сибир, вели потоа .. .
Тој повторно неочекувано замолче, размисли и праша:
— А, кажете ми мајко, — оној човек — роднина ли ви е?
— Ништо не ми е! — одговори мајката.
Пјотр безгласно се насмеа од нешто многу задоволен и одмавна со главата, но на мајката веднаш и се стори дека зборот: „Ништо не ми е“ не е на своето место кога е во прашање Рибин и дека ја навредува.
— Не сме роднина, — рече таа — но одамна го знам и го почитувам како роден брат ... постар!
Не можеше да најде потребни зборови, тоа ја болеше и повторно не можеше да се воздржи од тивкиот плач. Мрачна тишина, полна очекување, ја исполни куќата. Пјотр, навалувајќи ја главата на рамото, стоеше како да наслушнува нешто. Степан, налактен на масата, за цело време замислено тропкаше со прстот по штицата. Жена му се навалила на печката во самракот, мајката го чувствуваше нејзиниот упорен поглед и одвреме-навреме и самата го погледнуваше нејзиното лице — валчесто, црномуресто, со прав нос и кус подбрадок. Внимателно и будно светкаа нејзините зеленикави очи.
— Пријател, значи — тивко рече Пјотр. — Карактерен човек, н-да! ... Високо се оценил себеси, — како што треба! Ете, Татјана, човек, а? Ти велиш ...
— Женет ли е? — праша Татјана прекинувајќи му го зборот и танките усни на нејзината мала уста цврсто се собраа...
— Вдовец! — тажно одговори мајката.
— Затоа е смел! — рече Татјана со низок глас, од градите. — Женет не тргнува по тој пат — ќе се плаши ...
— А јас? Женет и пак — извика Пјотр.
— Остави се, куме! — не гледајќи го и кривејќи ја устата зборуваше жената. — Но, што си сторил ти? Само зборуваш а ретко ќе прочиташ по некоја книшка. Малку корист имаат луѓето од тоа што ти со Степана по ќошињата шушкаш.
— Мене, брате, многумина ме слушаат! — навредено и тивко одговори селанецот. — Јас овде сум — како квас, ти попусто тоа ...
Степан молчешкум ја погледна жената и повторно ја наведна главата.
— И зошто се женат селаните? — праша Татјана.
— Работничка им е потребна, велат, — што да прават?
— Тебе уште ти е малку! — глуво ја пресече Степан.
— Каква смисла има таа работа? Гладувајќи живееш од ден на ден, секогаш исто. Деца се раѓаат — немаш време да ги гледаш — поради работата којашто не ти дава леб.
И’ се приближи на мајката, седна крај неа зборувајќи настојчиво, без поплаки и тага ...
— Јас имав — две. Едното, двегодишно, ми изгоре во врела вода, другото — не го ни доносив, мртво се роди — поради таа проклета работа! Кај ми е радоста? Јас велам — попусто селаните се женат, само си ги врзуваат рацете, би живееле слободно, би постигнале потребен поредок, би излегле за вистината право, како оној човек! Зборувам ли вистина, мајко? ...
— Вистина! — рече мајката. — Вистина, мила моја— инаку не може да се совлада животот ...
— А си имате ли вие мажле?
— Умре. Имам син ...
— А каде е тој, живее со вас?
— В затвор лежи! — одговори мајката.
И почувствува дека тие зборови заедно со тагата што секогаш ја предизвикуваа и ги исполнија градите со мирна гордост.
— Вторпат го затвораат — сè затоа што ја сфатил вистината господова и зашто отворено ја сее ... Млад е тој, убав, умен! Весниците — тој ги измисли, и Михаила Ивановича тој го изведе на пат, — иако Михаил е двапати постар од него! Сега ете — мојот син за тоа ќе го судат и — ќе го осудат, — а тој ќе побегне од Сибир и повторно ќе работи за своето дело...
Зборуваше, а чувството на гордост постојано и растеше во градите и, создавајќи слика на јунак, ги избираше зборовите, а грлото и се стегаше. Чувствуваше неопходна потреба со што да било сјајно и разумно да ја надополни мрачната слика што ја виде тој ден и којашто и ја стегна главата со бесмислен ужас, со бесрамна суровост. Несвесно подлегнувајќи му на тоа барање на здравата душа, собираше се што гледаше светло и чисто во еден пламен што ослепува со своето чисто горење ...
— Веќе многу такви се родиле, се повеќе се раѓаат и сите тие до својот крај ќе бидат за слободата на луѓето, за вистината...
Заборави за будноста и макар што не споменуваше имиња, сепак раскажа сè што и беше познато за тајната работа за ослободувањето на народот од оковите на грабежливоста. Цртајќи ги ликовите кои му беа драги на нејзиното срце, во своите зборови ја внесуваше сета сила, целото изобилие на љубов, толку доцна разбудени во нејзините гради од тешките удари на животот, и сама со топла радост уживаше во луѓето кои оживуваа во нејзиното сеќавање, осветлени и разубавени од нејзините чувства.
— Се работи здружено по целата земја, по сите градови, нема ни мерка ни број — на силата на добрите луѓе, таа расте и постојано ќе расте до часот на нашата победа ...
Гласот и’ течеше одмерено, зборовите ги наоѓаше лесно и брзо ги нижеше, како разнобоен бисер, на силната нишка на својата желба своето срце да го исчисти од крвта и калта на тој ден. Виде дека селаните се како закопани таму каде што ги најде нејзиниот говор, не мрдаат, ја гледаат в лице сериозно, го слушаше испрекинатото дишење на жената која седеше крај неа и сето тоа и ја зголемуваше силата на верувањето во она што го зборуваше и што им го ветуваше на луѓето ...
— Сите на кои им е тешко да живеат, кои ги притиска немаштијата и беззаконието, кои ги дават богаташите и нивните слуги — сите, целиот народ треба да им оди во пресрет на луѓето кои пропаѓаат за него по затворите и одат на смртни маки. Без корист за себеси тие ќе објаснат каде е патот кон среќата за сите луѓе, искрено ќе кажат — дека патот е тежок — и насилно никого не ќе го водат со себе, но штом еднаш ќе застанеш со нив — никогаш веќе не ќе ги оставиш, оти ќе видиш — дека се е правилно, дека по тој пат треба да се оди, а — не по друг!
И’ беше пријатно што ја остварила својата одамнешна желба — ете, таа сама им зборува на луѓето за вистината!
— Со такви луѓе, народот може да оди, тие не се задоволуваат со малку, не застануваат додека не ги совладаат сите измами, сета пакост и лакомост, тие не ќе ги скрстат рацете додека сиот народ не се слее во една душа, додека не рече во еден глас — јас сум господар, јас самиот ќе поставам закони за сите еднакви! .. .
Замолче капната и се огледа околу себе. Во градите мирно и завладеа верување дека зборовите тука нема да и минат некорисно. Селаните ја гледаа очекувајќи уште нешто. Пјотр ги прекрсти рацете на градите, замижа, на неговото дамчесто лице затрепери насмевка. Степан, налактен со едната рака на масата, целиот наведнат напред, го испружил вратот чиниш сè уште слуша. Сенката беше спрострена на неговото лице и од тоа изгледаше поизразно. Неговата жена, седејќи крај мајката, се наведнала, ги потпрела лактите на колената и гледаше пред нозе.
— Значи така! — со шепот рече Пјотр и внимателно седна на клупата вртејќи ја главата.
Степан полека се исправи, ја погледна жената и ги рашири рацете во воздухот како да сака нешто да прегрне...
— Човек ако веќе се нафати со таа работа, — замислено и полека почна тој — тогаш треба, навистина, со цела душа ...
Пјотр плашливо додаде:
— Н-да, — назад не обѕрнувај се!...
— Нашироко е замислено тоа! — продолжи Степан.
— Во цел свет! — пак додаде Пјотр.