Таа отиде кај него четвртиот ден по неговата посета. И кога колата со нејзините два сандака излегуваше од предградието в поле, кога се сврти назад, одеднаш почувствува дека засекогаш го напушта ова место каде што измина мрачниот и тежок дел на нејзиниот живот, каде што почна друг живот, полн со нови болки и радости, којшто брзо ги голташе дните.
На земјата црна од саѓи фабриката вишејќи ги високо во небото своите оџаци се чинеше како огромен темноцрвен пајак. До неа се прилепиле еднокатни работнички куќички. Сиви, натискаки, беа собрани на куп на крајот од мочуриштето и жално гледаа една во друга со ситните, темни прозорци. Над нив се издигаше црквата, исто така темно, црвена како фабриката, камбанаријата и беше пониска од фабричните оџаци.
Мајката воздивна, ја поднамести јаката на блузата која што и го стегаше грлото.
— Ди-и-и! — мрмореше коларот замавнувајќи со уздите по коњот. Тој беше кривоног, човек со неопределена старост, со ретки побелени влакна на лицето и на главата, со безбојни очи. Нишајќи се натаму-наваму, одеше покрај колата, и беше јасно дека му е сеедно каде оди — в десно или в лево.
— Ди-и-и! — зборуваше со безбојниот глас и смешно ги одмавнуваше своите криви нозе во тешките чизми на кои имаше засушена кал. Мајката се огледа околу себе. Пусто беше по полето, како во душата...
Тажно клатејќи ја главата, коњот тешко ги опираше нозете во длабокиот, од сонцето затоплен песок што тивко шумеше. Чкрташе лошо подмачканата и скршена кола и сите звуци, заедно со правта, остануваа назад ...
Николај Иванович живееше на крајот на градот, во една пуста улица, во мала зелена куќичка со двор, навалена на двокатна, од старост, подлупена мрачна куќа. Пред куќата имаше жива ограда и во прозорците на трите соби милозливо се наѕираа гранчиња од јоргован, багрем и сребреникавите лисја на млади тополи. Во одаите беше тивко, чисто, на душемето немо играа шареникави сенки, по ѕидовите беа наредени полици начичкани со книги и висеа слики на некои строги луѓе.
— Ќе ви биде ли овде удобно? — праша Николај воведувајќи ја мајката во помала одаја со еден прозорец кон градината и со друг кон дворот зарастен со густа трева. И во таа одаја сите ѕидови исто така беа прекриени со долапи и со полици со книги.
— Јас подобро во кујната! — рече таа. — Кујната е светла, чиста...
И се пристори дека тој од нешто се уплаши! А кога невешто и збунето почна да ја одвратува и таа се сложи — наеднаш стана повесел.
Сите три одаи беа полни со некаков особен воздух — да се дише беше лесно и пријатно, но гласот неволно се спушташе, не можеше да се зборува гласно а да не се нарушува мирната замисленост на луѓето кои внимателно гледаа од ѕидовите.
— Цвеќето ќе треба да се навади! — рече мајката расчепкувајќи ја земјата во саксиите со цвеќе на прозорците.
— Да, да! — извинувајќи се рече домаќинот. — Јас, знаете, — сакам цвеќе, а немам кога да го одгледувам...
Посматрајќи го виде дека во својот удобен стан Николај оди внимателно, туѓ и оддалечен од сè што го окружува. Го принесуваше лицето до нештото што го гледа и поднаместувајќи ги очилата со танките прсти на десната рака, мижуркаше со немо прашање, се впиваше во предметот што го интересира. Понекогаш нешто ќе земе в раце, го принесува кон лицето и внимателно гледа во него — како да дошол во одајата дури сега со мајката, та и нему се тука му е непознато, необично како и нејзе. Гледајќи го таков, мајката веднаш во тие одаи се почувствува како во своја куќа. Одеше по Николај, забележуваше каде што стои, го прашуваше за начинот на животот, тој и одговараше со тон на виновник кој знае дека не прави се како што треба, но поинаку не умее.
Откако ги навади цвеќињата и правилно ги суреди нотите расфрлани по клавирот, го погледна самоварот и забележа:
— Треба да се исчисти...
Тој мина со прстот по темниот метал, го принесе прстот кон носот и сериозно се загледа во него. Мајката милозливо се насмевна.
Кога легна да спие и си спомни за изминатиот ден, зачудено ја крена главата од перницата огледувајќи се. Првпат во целиот живот беше во куќа на туѓ човек и тоа не ја мачеше. Загрижено мислеше за Николај и чувствуваше желба за него да стори се што може подобро, да внесе што повеќе милозливост и топлина во неговиот живот. И го возбуди срцето невештината, смешното неумеење на Николај, неговата отуѓеност од обичното и нешто детински-мудро во неговите светли очи. Потоа мислата настојчиво и се запре на синот и пред неа повторно излезе денот на Први мај, целиот облечен во нови звуци, исполнет со нова смисла. И злото од тој ден беше особено како што беше особен целиот тој — не ја свива главата кон земја како тап заглушувачки удар со тупаница, тоа го пара срцето со многу бодежи и во него предизвикува тивок гнев, го исправа наведнатиот грб.
„Во мир одат децата“ — мислеше наслушувајќи ги непознатите звуци од ноќниот градски живот. Тие звуци се лизгаа низ отворениот прозорец шушкајќи со лисјата во градината, долетуваа од далеку, капнати, бледи и тивко изумираа во одајата.
Рано утрината го исчисти самоварот, свари чај, без тропање ги собра садовите и седејќи во кујната почна да очекува да се разбуди Николај. Се чу неговото кашлање и тој излезе на врата со едната рака држејќи ги очилата, со другата прикривајќи го грлото. Откако му одговори на поздравот, го внесе самоварот во одајата, а тој почна да се мие плискајќи вода по душемето, испуштајќи го сапунот, четката за заби и лутејќи се на себе.
Кога го пиеја чајот, Николај и раскажуваше:
— Јас во катастарот се занимавам со многу жална работа— посматрам како пропаѓаат нашите селани...
И насмевнувајќи се како виновник, рече:
— Луѓето, премалени од глад, предвреме легнуваат в гроб, децата се раѓаат слаби, умираат како муви во есен, —ние сето тоа го знаеме, ги знаеме причините за несреќата и затоа што ги посматраме добиваме плата. А потаму ништо, строго зборувајќи.
— А што сте вие — студент? — го праша таа.
— Не, јас сум учител. Мојот татко е — управник на фабриката во Вјатка, а јас отидов за учител. Но в село на селаните почнав да им давам книги и затоа ме фрлија в затвор. По затворот, — бев помошник во една книжарница, но — не бев претпазлив и повторно паднав в затвор, потоа — ме протераа во Архангелск. Таму исто така ми излегоа непријатности со губернаторот, та ме пратија на брегот на Белото Море, во едно селце каде што проживеав пет години.
Неговото раскажуваше во светлата, од сонцето облеана одаја, звучеше спокојно и одмерено. Мајката веќе имаше слушано многу такви истории и никогаш не разбираше — како ги раскажуваат толку мирно држејќи се кон нив како кон нешто неизбежно.
— Денес ќе дојде сестра ми! — соопшти тој.
— Омажена?
— Вдовица. Мажот и беше протеран во Сибир, но оттаму побегна и пред две години умре од туберкулоза— во странство ...
— Помлада ли е од вас?
— Постара е шест години. Јас нејзе многу сум и должен. Само да ја чуете како свири! Ова е нејзин клавир ... овде воопшто има многу нејзини работи, мои се книгите ...
— А кај живее таа?
— Секаде! — одговори со насмевка! — Каде што е потребен смел човек, таа е таму.
— Исто — на оваа работа? — праша мајката.
— Се разбира! — рече тој.
Наскоро отиде на работа, а мајката се замисли за „таа работа", којашто од ден на ден упорно и спокојно ја вршат луѓето. И пред нив се почувствува како пред планина ноќе.
Околу пладне дојде една дама во црна облека, висока и стројна. Кога мајката и ја отвори вратата, таа го фрли на душемето малиот, жолт куфер, брзо и ја фати раката на Власова и праша:
— Вие сте на Павел Михаилович мајката, така?
— Да, — одговори мајката, вџашена од нејзината богата облека.
— Така и ве замислував! Брат ми ми пиша дека ќе дојдете да живеете кај него! — зборуваше дамата вадејќи си ја шапката пред огледалото. — Јас и Павел Михаилович одамна сме другари. Често ми зборувал за вас.
Гласот и’ беше подзарипнат, зборуваше полека, но се движеше брзо и силно. Големите, сиви очи и се смешкаа младешки и јасно, а на слепоочниците веќе и се јавуваа танки светли жубри и над малите школки иа ушите спебреникаво блескаа бели влакна.
— Ми се јаде! — изјави таа. — Сега би испила чашка кафе ...
— Сега ќе сварам! — се одзва мајката и вадејќи го приборот за кафе од шкафот, полека праша: — А зарем Паша зборувал за мене?
— Многу ...
Извади мала кожна кутија за тутун, запали цигара и шетајќи низ одајата потпрашуваше:
— Многу ли се плашите за него?
Гледајќи како треперат сините јазичиња пламен на шпиртната ламба под канчето за кафе, мајката се смешкаше. Нејзината воздржаност пред дамата ја снема во длабочината на радоста.
— „Значи зборува за мене — добриот мој!“ — мислеше таа и полека зборуваше: — Секако — не е лесно, но порано ќе ми беше потешко — сега знам — не е тој единствен...
И гледајќи и на жената в лице, ја праша:
— А како ви е вам името?
— Софија — одговори таа.
Мајката остро ја посматраше. Во таа жена имаше нешто решително, подвижно и забрзано.
Брзо шмркајќи го кафето таа уверено зборуваше:
— Главно е никој од нив да не седи долго в затвор, што поскоро да ги осудат. А штом ќе ги протераат— веднаш на Павела Михаилович ќе му уредиме да побегне — тој е неопходен овде.
Мајката со недоверба ја погледна Софија, а таа, откако побара со очите каде да ја фрли догорената цигара, ја пикна во саксијата со цвеќе.
— Се расипува цвеќето од тоа — махинално забележа мајката.
— Извинете! — рече Софија. — И Николај секогаш ми го зборува тоа! — И го извади чикот од саксијата, го фрли низ прозорец.
Мајката збунето ја погледна и покајнички рече:
— Вие извинете ме! Реков така, не мислејќи. Зарем можам јас да ве учам?
— А зошто да не ме учите ако сум неуредна? —одговори Софија кревајќи ги рамената. — Готово ли е кафето? Благодарам! А зошто една чаша? Вие не пиете?
И одеднаш, фаќајќи ја мајката за рамена, ја привлече кон себе, и се загледа в очи и зачудено ја праша:
— Можно ли е да се стеснувате?
Мајката со насмевка одговори:
— Само што ве опоменав поради чикот, а ме прашувате — да не се стеснувам!
И не криејќи го своето чудење, почна да зборува како да прашува:
— Синоќа ви дојдов, а се држам како дома, од ништо не се плашам, зборувам што сакам...
— Така и треба! — извика Софија.
— Главата ми се врти и како да сум си — сама на себе туѓа, — продолжи мајката. — Понекогаш — се вртиш, се вртиш околу човека, пред да му речеш макар што искрено, а сега — душата секогаш е отворена и веднаш го велиш она што порано не би го ни мислел ...
Софија повторно запали цигара нежно и молчешкум посматрајќи го мајчиното лице со своите сиви очи.
— Велите — ќе наредите да избега? Но како ќе живее — како бегалец? — Го постави мајката прашањето што ја мачеше.
— Лесно е за тоа! — одговори Софија турајќи си уште кафе. — Ќе живее како што живеат десетици бегалци ... Пред малу сретнав и придружував еден — исто многу ценет човек — беше протеран на пет години, — а в прогонство проживеа три и пол месеци.
Мајката ја погледна право в очи, се насмевна и замислено вртејќи ја главата тивко рече:
— Не, очигледно ме збуни оној ден, Први мај! Ме смете некако и едновремено како да одев по два пата: де ми се чини оти се разбирам, а де наеднаш како да сум се нашла во магла. Ете, сега вие — ве гледам — госпоѓа сте, — се занимавате со оваа работа ... Паша го знаете — и го цените, ви благодарам ...
— Не, вам треба да ви благодариме! — се насмеа Софија.
— Што мене? Јас не го научив на тоа! — воздивнувајќи рече мајката.
Софија ја остави догорената цигара на чинијчето од чашата, ја растресе главата, нејзината златеста коса во густи киски се растури по плеќите и таа излезе велејќи:
— Време е да ја соблечам од себе сета оваа прекрасност...