Кога самоварот зовре, мајката го внесе во одајата. Гостите седеа во тесен круг околу масата, а Наташа, со книга во рацете, седеше во аголот под ламбата.
— За да можеме да сфатиме зошто луѓето живеат толку лошо... — велеше Наташа.
— И зошто самите се толку лоши, — додаде Хохолот.
— Треба да се види како почнале да живеат ...
— Гледајте, мили, гледајте? — промрморе мајката и го попари чајот.
Сите замолчеа.
— Мајко, што велиш? — праша Павел набирајќи ги веѓите.
— Јас? — таа се сврте, па кога забележа дека сите гледаат во неа, збунето почна да објаснува:
— Така, за себе, — гледајте, реков!
Наташа се насмевна. Павел исто така, и Хохолот рече:
— Ви благодарам, мајче, за чајот!
— Уште не сте се напиле, а веќе благодарите! — се одзва таа и, погледнувајќи го синот, праша:
— Да не ви пречам?
Наташа и’ одговори:
— Како би можеле вие, домаќинка, да им пречите на гостите?
И детски жално помоли:
— Мила! Дајте ми што поскоро чај! Целата се тресам, нозете страшно ми изѕемнале!
— Веднаш, веднаш! — брзо извика мајката.
Откако испи чаша чај, Наташа гласно воздивна, ја зафрли косата на плеќи и почна да ја чита големата книга со жолти корици, со слики. Мајката, грижејќи се да не тропа со садовите, ги полнеше чашите со чај и внимателно ги слушаше течните зборови на девојката. Нејзиниот ѕвонлив глас се слеваше со танката, меланхолична песна на самоварот, и во одајата како прекрасна лента се одвиваше приказната за дивите луѓе кои живееле по пештери и со камења отепувале ѕверови. Тоа личеше на сказна, и мајката неколку пати погледна кон синот како да сакаше да го праша — што во таа приказна е забрането? Но брзо се умори и не можеше да го следи читањето и крадешкум почна да ги посматра гостите, така што ни синот ни тие не можеа да ја забележат.
Павел седеше до Наташа, — беше поубав од сите. Наташа, ниско наведната над книгата, често ја поправаше косата што и паѓаше на слепоочниците. Одмавнувајќи со главата и со снижен глас зборуваше нешто во свое име, не гледајќи во книгата, милозливо посматрајќи ги лицата на своите слушатели. Хохолот, навален со широките гради на масата, ги превртуваше очите трудејќи се да ги здогледа подвитканите краишта на своите мустаќи. Вјесовшчиков на столот седеше право, како скаменет, потпирајќи се со дланките на колената, неговото сипаничаво лице без веѓи, со танки усни, беше неподвижно, како маска. Не трепкајќи со мижуркавите очи, тој неподвижно го посматраше своето лице кое се огледуваше во блескавиот бакар на самоварот и, се чинеше, дека не дише. Малиот Феѓа го слушаше читањето и немо мрдаше со усните, како да ги повторува во себе зборовите од книгата, а неговиот другар се наведнал, се налактил на колената, со дланките го потпрел лицето и замислено се смешка. Едно од момчињата кое беше дојдено со Павела беше црвенокосо, кадраво, со весели зелени очи, — се гледаше, сакаше нешто да каже та нестрпливо се вртеше; другото, русокосо и кратко острижано, се мазнеше со дланката по главата и гледаше во душемето; лицето не му се гледаше. Во одајата беше некако особено пријатно. Мајката го чувствуваше тоа особено, непознато за неа, и низ шуркањето на гласот на Наташа се сеќаваше за бурните вечеринки од својата младост, за грубите зборови на младичите кои секогаш мирисаа на варена вотка, на нивните бесрамни шеги. Се сеќаваше, — и тажното чувство на жал за себеси тивко и го гибаше срцето.
Се сети како ја посака за жена нејзиниот покоен маж. На една од вечеринките ја фати во темниот кат на ходникот и притиснувајќи ја со сета сила до ѕидот ја прашуваше тихо и налутено:
— Ќе се омажиш ли за мене?
Тоа и’ беше тешко и ја навредуваше, а тој грубо и ги стискаше градите, фучеше и и’ дишеше в лице со горешт и влажен здив. Се обидуваше да му се истргне од раката, тргајќи се настрана ...
— Каде! — рикна тој. — Де, одговори?
Не можејќи да дише од срам и навреда, таа молчеше.
Некој ја отвори вратата од ходникот, а тој без да брза, ја пушти велејќи и:
— В недела ќе ти пратам стројник ...
И прати.
>Мајката ги затвори очите и тешко воздивна.
— Мене не ми е потребно да знам како живееле луѓето, туку како треба да живеат! — се нададе низ одајата незадоволниот глас на Вјесовшчиков.
— Така е! — го потпомогна црвенокосиот станувајќи.
— Јас не се сложувам! — извикна Феѓа.
Пламна препирање и засветкаа зборовите како пламени јазици од оган. Мајката не разбираше за што се расправаат толку бучно. На сите лицата им беа зажарени со руменило од возбуда, но никој не се лутеше, ниту пак ги изговараше на неа толку познатите остри зборови.
— Се срамуваат од госпоѓицата! — заклучи таа.
Нејзе и’ се допаѓаше сериозното лице на Наташа; таа толку внимателно следеше сè, како сите овие млади луѓе да ги смета за деца.
— Чекајте, другари! — одеднаш рече таа. И сите замолчеа гледајќи во неа.
— Прави се тие што велат дека ние треба да знаеме сè. Ние самите себеси треба да се осветлиме со светлоста на разумот, за да нè видат неуките луѓе, треба на сè да одговориме чесно и точно. Треба да се знае целата вистина, сите лаги.
Хохолот слушаше и ја нишкаше главата во такт со нејзините зборови. Вјесовшчиков, црвенокосиот и фабричкиот работник кого што го доведе Павел, сите тројца стоеја како засебна група. Тие никако не и’ се допаѓаа на мајката.
Кога Наташа замолче, Павел стана и мирно праша:
— Зарем ни дошло само до тоа да бидеме сити? —Не! — си одговори самиот на себе упорно гледајќи во тројцата. — Мораме да им покажеме на оние што јаваат на нашиот врат и што ни ги затвораат очите — дека се гледаме, дека не сме глупави, дека не сме животни на кои им е потребно само да јадат — туку дека сакаме да живееме како луѓе! Мораме да им покажеме на непријателите дека ропскиот живот што ни го наметнале не ни пречи да се израмниме со нив умствено, и дури да се кренеме над нив! ...
Мајката ги слушаше неговите зборови, а во градите и трепереше гордост — ете, колку разбрано зборува тој!
— Најадени има доста, а чесни нема! — рече Хохолот. — Преку калта на овој гнил живот мораме да направиме мост кон идното царство на добрината; ете, тоа е нашата задача, другари!
— Дојде времето да се тепаме; немаме кога да ги лекуваме раните! — глуво изјави Вјесовшчиков.
Мина веќе полноќта кога почнаа да си разотидуваат. Први излегоа Вјесовшчиков и црвенокосиот, а тоа пак не и’ се свиде на мајката.
— Гледај, ама се разбрзале! — помисли таа и нељубезно им се поклони.
— Сакате ли да ме испратите, Нахотка? — праша Наташа.
— Се разбира! — одговори Хохолот.
Додека Наташа во кујната се облекуваше, мајката и’ рече:
— За вакво време тие чорапи ви се танки! Дозволете ми да ви сплетам волнени.
— Благодарам, Пелагија Ниловна! Волнените чорапи боцкаат! — одговори Наташа смеејќи се.
— А јас ќе ви сплетам такви што нема да боцкаат! — одговори Власова.
Наташа ја погледна со малку подзамижани очи, и тој остар поглед ја збуни мајката.
— Извинете ме поради мојата глупост, — та јас тоа од срце! — тихо додаде таа.
— Колку сте добра! — исто така полека одврати Наташа и брзо и ја стегна раката.
— Добра ноќ, мајче! — и’ рече Хохолот погледнувајќи ја в очи, потоа се наведна и излезе во ходникот по Наташа.
Мајката го погледна синот. Стоеше на вратата од одајата и се смееше.
— Што се смееш? — збунето го праша.
— Така, — расположен сум!
— Точно е, јас сум стара и глупава, но тоа што е добро и јас го разбирам! — со лесна навреда додаде мајката.
— Е па, добро! — одговори тој. — Би требало да легнете, време е!...
— Веднаш ќе легнам.
Таа се врткаше околу масата собирајќи ги садовите, задоволна, дури и испотена од пријатно задоволство — се радуваше што се толку добро и мирно заврши.
— Добро си се сетил, Павлуша! — велеше таа. — Хохолот е особено пријатен! И госпоѓицата — ах, колку е умна! Што е таа?
— Учителка! — кратко одговори Павел, шетајќи низ одајата.
— Затоа — кутрата! ... Лошо е облечена ... Оф, колку лошо! Зарем многу треба за да настинеш! А каде и’ се родителите?
— Во Москва! — рече Павел, и, застанувајќи спроти мајка си, сериозно, полека почна да зборува:
— Еве, види: нејзиниот татко е богаташ, тргува со железо, има неколку куќи. Затоа што тргна по овој пат, ја истера. Гледана е на топло, галена, имала се што сакала, а сега, еве, ноќе, сама, седум врсти[1] ќе мине.
Тоа ја изненади мајката. Стоеше среде одајата и со од чудење кренати веѓи, молчешкум гледаше во синот.
Потоа тивко праша:
— Таа оди в град?
— В град.
— Ај-ај! И — не се плаши?
— Ете — не се плаши! — се насмевна Павел.
— А — зошто? Би можела да спие овде — ќе легнеше со мене!
— Тоа е незгодно! Утре изутрина би можеле да ја видат овде, а тоа нам не ни е потребно.
Мајката замислено погледна во прозорецот и тивко праша:
— Не разбирам, Паша, што има тука — опасно, забрането? Речиси нема ништо лошо, а?
Не беше уверена во тоа и затоа од синот очекуваше потврден одговор. Тој, гледајќи ја мирно, в очи, цврсто одговори:
— Лошо нема. Но при сето тоа сите нас нè чека — затвор. Тоа треба да го знаеш ...
Нејзе и’ затреперија рацете. Со премален глас промрморе:
— А можеби ќе даде господ — ќе мине и без тоа? ...
— Не! — благо и’ рече синот. — Не можам да те залажувам. Без тоа нема да мине.
И се насмевна.
— Легни, веќе си капнала. Добра ноќ!
Откако остана сама, се приближи кон прозорецот и застана пред него, гледајќи на улица. Зад прозорецот беше студено и матно. Дуваше ветар, го носеше снегот од покривите на малите, поспани куќи, удираше во ѕидовите и нешто забрзано шепотеше, паѓаше на земја и ги тераше низ улицата белите облаци суви снегулки.
— Исусе Христе, смилувај се на нас! — тивко прошепоти мајката.
Во срцето и навреа солзи и насетувањето на злото, за кое толку мирно и со увереност зборуваше синот, трепереше слепо и тажно како ноќна пеперутка. Пред очите и се отвори мазна, снежна рамнина. Со студен и танок писок се носи белиот, влакнест ветар. Среде рамнината, нишајќи се, оди сама малата, сива фигура на девојка. Ветарот и се плетка околу нозете, и го занесува фустанот, в лице и фрла бодликави снегулки. Тешко е да се оди, малите нозе тонат во снегот. Студено е и страшно. Девојката се наведнала напред и — личи на страк трева сред матната рамнина, во разузданата игра на есенскиот ветар. Десно од неа, зад мочуриштето, стои како темен ѕид шумата во која жално шумкаат танките, голи брези и јасики. Таму далеку напред нејасно треперат светилките на градот ...
— Господе, спасувај! — прошепоти мајката, затреперувајќи од страв ...
Фусноти