Tymczasem w Rosji, kraju rządzonym jeszcze na sposób feudalny, burzliwie rozwijał się przemysł i wraz z nim klasa robotnicza. Co więcej, rozwój ten doprowadził do technicznej i geograficznej koncentracji przemysłu, wyższej nawet niż na Zachodzie. Wśród ogromnego morza ludności chłopskiej powstały więc stosunkowo potężne ilościowo wyspy robotników, i to pracujących w wielkich zakładach przemysłowych, co niezmiernie sprzyjało kształtowaniu się bojowej świadomości robotniczej i formowaniu się rewolucyjnego ruchu robotniczego. Nie mógł on jednak biernie przyjąć perspektywy zachodnioeuropejskich (włącznie z niemiecką) partii socjalistycznych, gdyż oznaczałoby to skazanie się na bierne wyczekiwanie na zachodnią rewolucję i - tymczasem - ograniczenie się do walki o drobne ustępstwa ekonomiczne ze strony pracodawców. Takie wnioski rzeczywiście wyciągnął z sytuacji niewielki odłam rosyjskiego ruchu robotniczego - tzw. ekonomiści. Tymczasem robotnicy walczący nawet o owe drobne ustępstwa natykali się nie tylko na opór ze strony właścicieli zakładów pracy, kapitalistów, lecz stawali twarzą w twarz z aparatem państwowym, przede wszystkim z policją i żandarmerią, które nie tylko w toku konfliktu ekonomicznego (strajku itp.) bezpośrednio występowały w obronie interesów kapitalisty, lecz „profilaktycznie” przeszkadzały jakimkolwiek próbom organizowania się robotników. Dobrowolne zrzeszanie się dla obrony swoich interesów było bowiem zarazem sprzeczne z całym systemem ustrojowym carskiej Rosji - państwa feudalnego absolutyzmu. Rosyjski ruch robotniczy znalazł się więc w położeniu, które - jeśli chciał się rozwijać - zmuszało go do walki o obalenie istniejących porządków politycznych, istniejących feudalnych stosunków władzy, do walki o swobody obywatelskie dla wszystkich mieszkańców państwa w ogóle - a więc o to, co gdzie indziej wywalczyły już rewolucje burżuazyjne, dokonane przez tzw. stan trzeci, czyli burżuazję i kierowane przez nią warstwy ludowe, i to w okresie zanim jeszcze ukształtowała się odrębna klasa robotnicza i jej partia polityczna. Tego rodzaju swobody korzystne były dla wszystkich grup społeczeństwa - za wyjątkiem panującej warstwy feudałów. Robotnicy, również zainteresowani w takiej przemianie, stanowili jednak niewielką tylko część społeczeństwa. Jakże więc mieliby tego dokonać sami tylko? Czy mogli do tego znaleźć sprzymierzeńców? Niektórym innym klasom i warstwom także nie odpowiadał ustrój carskiego absolutyzmu. Lecz jedne z nich - jak burżuazja czy inteligencja - przeważnie nastawione były na osiągnięcie pomyślnych dla siebie zmian drogą nierewolucyjną, poprzez kompromis z caratem, inne zaś - jak chłopi - z racji swej terytorialnej dekoncentracji (rozproszenia) i niskiego stopnia świadomości społecznej nie były zdolne do samodzielnego podjęcia walki rewolucyjnej o obalenie caratu.

Formuła mienszewicka była formalistycznym frazesem, bowiem termin „burżuazyjna demokracja” nie wskazuje na żadną realnie istniejącą, konkretną i odczuwalną siłę społeczną. Jest to jedynie kategoria pozahistoryczna, stworzona przez publicystów na podstawie redukcji i analogii - coś w rodzaju formuły algebraicznej. Ponieważ rewolucja ma zostać doprowadzona do końca, a jest ona rewolucją burżuazyjną (taką zaś we Francji u schyłku XVIII w. doprowadzili do końca demokratyczni rewolucjoniści, jakobini) więc - jak z takiego rozumowania mienszewików wynikało - rewolucja rosyjska może władzę przekazać tylko rewolucyjno-burżuazyjnej demokracji, tj. partii konstytucyjnych demokratów (kadetów). To proste, wydawałoby się, rozwiązanie, w praktyce okazywało się prawie że kwadraturą koła. Rozwój siły i znaczenia socjalistycznej partii robotniczej stał się bowiem główną przeszkodą dla zwycięstwa rewolucji burżuazyjnej, gdyż burżuazja z obawy przed tą partią dążyła do kompromisu z caratem. W tej sytuacji mienszewicy dochodzili do wniosku, że partia ta powinna w Rosji odegrać rolę, której nie może podołać „burżuazyjna demokracja”, tj. nie działać jako samodzielna partia proletariatu, lecz jako rewolucyjna agentura burżuazji, myśląca o zwycięstwie burżuazji. Jasne jest, że wstąpienie partii robotniczej na taką drogę skazałoby ją na niemoc, na los lewicy liberalizmu. Albowiem społeczne przyczyny słabości „burżuazyjnej demokracji”, ów jej strach przed siłą robotników są równocześnie źródłem siły i autorytetu partii socjalistycznej. Żadnymi manewrami, w rodzaju wyrzeczenia się przez nią postulatów robotniczych, nie daje się tchnąć w burżuazję ducha rewolucji. Pozostawałaby zatem konkluzja - mienszewicy bali się ją sformułować, - że tylko walka klasowa proletariatu, który swemu rewolucyjnemu kierownictwu podporządkuje masy chłopskie, zdolna jest „doprowadzić rewolucję do końca”. Lecz mienszewicy byli zdania, iż stosunki społeczne Rosji nie dojrzały do przemian socjalistycznych, wobec czego władza proletariatu byłaby więc największym nieszczęściem.

Sprzeczności te rzeczywiście zaczęły się ujawniać w praktyce walki politycznej w toku rewolucji 1905 r., już w okresie wznoszenia się fali rewolucyjnej, między 22 stycznia (demonstracja petersburska organizowana przez popa Hapona) a powszechnym strajkiem październikowym. Przemyślenia związane z analizą bieżących wydarzeń doprowadziły wtedy Lwa Trockiego do wypracowania nowego poglądu na charakter i perspektywę rozwoju rewolucji w Rosji. Doszedł on wtedy do wniosku, iż rewolucja rosyjska, stawiająca sobie bezpośrednie zadania burżuazyjne - w rodzaju zapewnienia wszystkim swobód obywatelskich i ustanowienie republiki, by nie zakończyć się przegraną, nie może ograniczyć się do tych zadań. Spełnić zaś nawet ich tylko nie da się w żaden inny sposób, jak przez przejęcie władzy przez proletariat. Jeśli zaś on właśnie weźmie ją w swe ręce - wówczas rewolucja wyjdzie poza swoje burżuazyjne ramy. Właśnie dla utrwalenia jej zwycięstwa, awangarda proletariacka musi już na samym początku sprawowania władzy jak najmocniej wkroczyć, wtrącić się nie tylko w feudalne, lecz również w burżuazyjne stosunki własności. Przez to zaś dojdzie do starcia między proletariatem i nie tylko tymi wszystkimi partiami politycznymi burżuazji, którym na początku walki rewolucyjnej udzielał poparcia, lecz również z szerokimi masami chłopstwa, dzięki pomocy którego doszedł do władzy. Owe konflikty, w jakie popada rząd robotniczy państwa gospodarczo zacofanego, z przygniatającą większością ludności chłopskiej, mogą zostać rozwiązane tylko w skali międzynarodowej, przez światową rewolucję proletariacką. Jeśli więc zwycięski proletariat Rosji na skutek konieczności historycznej rozsadzi ciasne burżuazyjno-demokratyczne ramy rewolucji rosyjskiej, to - z kolei - okaże się zmuszony przełamać również jej ramy narodowo-państwowe, tj. będzie musiał świadomie dążyć do tego, żeby rewolucję rosyjską uczynić prologiem, wstępem do proletariackiej rewolucji światowej.

Życie jednak względnie nieoczekiwanie postawiło na porządku dnia sprawę rewolucji w kraju półkolonialnym, jakim były ówczesne Chiny. Tu bowiem istniały, zwłaszcza w regionach nadmorskich, poważne enklawy kapitalistyczne z rodzimym proletariatem, również przemysłowym. W lipcu 1921 roku została założona Komunistyczna Partia Chin (KPCh). W tym czasie przybrały też na sile nastroje antyimperialistyczne wśród ludności miast portowych, w których zaczęła się organizować młoda, lecz wybitnie bojowa klasa robotnicza. Nieliczna jeszcze i skupiająca prawie wyłącznie intelektualistów partia komunistyczna zdołała po kilku latach swego istnienia zostać faktycznym kierownikiem ruchu robotniczego.

Kanton i jego zaplecze były częściowo wyjątkiem od tej reguły, tu bowiem Sun-Jat-Sen, ojciec chińskiego nacjonalizmu, dzięki wysuniętemu przez siebie programowi niezależności narodowej, modernizacji gospodarki i reform społecznych zdobył sobie poparcie ludności. Jego partia Kuomintang, była do roku 1922 grupą dość bezkształtną, nie rozporządzającą większymi wpływami a zależną od tolerancji tamtejszych „postępowych” dowódców wojskowych.

Przywódcy Kuomintangu zawarli następnie układ z rządem Związku Radzieckiego, który począwszy od 1924 r. zaczął przysyłać do Kantonu doradców i dostarczać broń. Dzięki temu Kuomintang stał się scentralizowaną partią, która rozporządzała w miarę zdolną do walki armią. Ponadto, począwszy od 1922 r., kierownictwo Międzynarodówki Komunistycznej (MK) kierowało funkcjonariuszy aparatu KPCh do Kuomintangu w charakterze jego „indywidualnych członków”. Trzej u nich weszli nawet w skład kierownictwa tej partii. Taka polityka MK spotkała się ze sprzeciwem ze strony KPCh. W praktyce bowiem partia komunistyczna okazała się przez takie postępowanie Międzynarodówki związana z Kuomintangiem i odeń uzależniona.

Trocki był wtedy jeszcze członkiem Biura Politycznego Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików), jakkolwiek już całkowicie pozbawionym możliwości wywierania bezpośredniego wpływu na jej politykę. Już w kwietniu 1926 roku domagał się wycofania KPCh z Kuomintangu. Jego pierwsza poważniejsza publiczna krytyka chińskiej polityki RKP(b) i MK ukazała się w druku we wrześniu tegoż roku.

Twierdził w niej, iż

Dla Stalina i jego zwolenników propozycje te były nie do przyjęcia. Wszak ich polityką było popieranie za wszelką cenę Kuomintangu; KPCh powinna była wobec tego podporządkować się Kuomintangowi. W ten sposób Stalin chciał zabezpieczyć dalsze istnienie w Chinach Południowych wypróbowanego sojusznika Związku Radzieckiego, sojusznika, który na dalszą metę ewentualnie mógłby przejąć władzę w całych Chinach (myślenie kategoriami państwowo-burżuazyjnymi).

Teoretycznym uzasadnieniem tej polityki była nowa wersja tezy o demokratycznej dyktaturze. Chińska rewolucja - argumentowano tu, puszczając w zapomnienie całe doświadczenie rosyjskie - jest rewolucją burżuazyjną i z tego powodu jej celem musi być ustanowienie demokratycznej dyktatury proletariatu i chłopstwa. Żeby utrzymać niezbędny do tego celu blok robotniczo-chłopski, konieczne jest ograniczenie się do „postulatów demokratycznych”. Rewolucji socjalistycznej miano nie stawiać na porządek dnia. Uzasadnienie tej linii politycznej wymagało jednak przezwyciężenia innego rodzaju trudności: Kuomintang - co było oczywiste - nie był partią chłopską. Zaradzono temu, dowodząc, że jest on partią skupiającą w sobie blok czterech klas społecznych (burżuazji, drobnomieszczaństwa miejskiego, robotników i chłopów).

Następstwa są znane. W marcu 1926 r., Czang Kaj-szek, militarny przywódca Kuomintangu, poprowadził swoją pierwszą ofensywę przeciwko lewicy w Kantonie. Pod naciskiem Związku Radzieckiego KPCh poddała się. Kiedy armia Czanga rozpoczęła swoją „Północną Wyprawę”, siły regionalnych dowódców wojskowych zostały zniszczone falą powstań robotniczych i chłopskich.

Komintern teraz domagał się, żeby KPCh poparła ów „lewicowy” rząd burżuazyjny w Wuhanie. Ten zaś oddał do jej dyspozycji teki ministrów pracy i rolnictwa. Przywódca owego „lewicowego” reżymu Wang Czing-wej jakiś czas wykorzystywał komunistów, następnie zaś przeprowadził przeciwko nim własną ofensywę. KPCh musiała zejść do podziemia i krok za krokiem traciła swoje masowe zaplecze w miastach. Mimo to, przy każdej decydującej konfrontacji z rządem wuhańskim - posłuszna wskazówkom opanowanego przez duet Stalin-Bucharin kierownictwa Międzynarodówki Komunistycznej - wykorzystywała swój z takim wysiłkiem uzyskany autorytet, by przekonywać robotników, żeby nie stawiali żadnego oporu Kuomintangowi.

Heinz Neuman, nowy emisariusz MK, pojechał do Kantonu i tam usiłował na początku grudnia zainscenizować przewrót. KPCh rozporządzała jeszcze poważnymi siłami w podziemiu. Pięć tysięcy komunistów, przeważnie robotników kantońskich wzięło udział w powstaniu. Wybuchło ono jednak bez jakiegokolwiek politycznego przygotowania terenu, bez uprzedniej w tym kierunku agitacji. Szerokie masy robotnicze w ogóle nie zostały do niego wciągnięte. Komuniści pozostali izolowani. Ta Komuna Katońska trwała mniej więcej tyle, co paryskie powstanie Ludwika Augusta Blanqui'ego rozpoczęte 12 maja 1839 r., zaledwie kilka godzin. W obu przypadkach przyczyny tego były jednakowe. Pucz został podjęty, nie biorąc w rachubę poziomu walki klasowej i świadomości klasy robotniczej. Toteż walczący robotnicy zostali teraz zmasakrowani jeszcze bardziej, aniżeli w marcu tegoż roku w Szanghaju. KPCh przestała istnieć w Kantonie.

W ten sposób doświadczenie walki robotniczej ponownie potwierdziło słuszność teorii permanentnej rewolucji, tyle tylko, że - w przeciwieństwie do Rosji - Chiny dostarczyły dowodów negatywnych. Niestosowanie się do tej teorii doprowadziło w Chinach do klęski ruchu robotniczego. Tym samym panowanie imperializmu zostało przedłużone.

Załóżmy jednak, że KPCh poszłaby tą samą drogą, co bolszewicy po kwietniu 1917 r. Czy rzeczywiście możliwa była rewolucja proletariacka w kraju tak zacofanym, jakim były Chiny lat dwudziestych? Trocki pozostawił tę kwestię otwartą.

Wraz z rozwojem kapitalizmu przemysłowego poziom ten został rzeczywiście osiągnięty. Można już uniknąć społeczeństwa klasowego i jego zła pod warunkiem, że kapitalizm zostanie obalony. Teraz staje się możliwe istnienie społeczeństwa bezklasowego, które opierać się będzie na względnym nadmiarze dóbr. Kapitalizm stworzył ponadto warstwę proletariatu przemysłowego, który może takie społeczeństwo stworzyć.

Ten rozwój wydarzeń stał się dla ruchu robotniczego nieszczęściem. Istnienie początkowo jednego, obecnie zaś wielu państw, które nazywają siebie socjalistycznymi, w rzeczywistości zaś są odrażającą karykaturą socjalizmu, stało się jednym z głównych czynników - może nawet najważniejszym - które pozwoliły „zachodniemu” kapitalizmowi nadal pozostawać przy życiu.

Prawicowi agitatorzy i propagandziści twierdzą, że stalinizm jest nieuniknionym następstwem wywłaszczenia klasy kapitalistów. Socjaldemokratyczna propaganda natomiast nie wychodzi poza twierdzenie, iż stalinizm jest nieuniknionym następstwem „bolszewickiego centralizmu”, Stalin zaś, rzekomo, naturalnym i jedynym legalnym następcą Lenina.

W przeciwieństwie do jednych i drugich Trocki był pierwszym przywódcą robotniczym i teoretykiem, który, posługując się metodę materializmu historycznego, usiłował szczegółowo przeanalizować przebieg Rewolucji Październikowej i jej późniejsze zwyrodnienie w postaci stalinizmu. Jeśli nawet w toku tej analizy popełnił takie czy inne przeoczenia, a nawet błędy - mimo to - stanowi ona punkt wyjściowy dla wszystkich choćby nieco poważniejszych marksistowskich analiz stalinizmu.

„Proletariatem - stwierdził Lenin w referacie wygłoszonym 17 X 1921 r. - nazywamy klasę trudniącą się wytwarzaniem dóbr materialnych w przedsiębiorstwach wielkiego przemysłu kapitalistycznego. Ponieważ wielki przemysł kapitalistyczny legł w gruzach, ponieważ fabryki i zakłady przemysłowe stanęły - proletariat przestał istnieć. Niekiedy zaliczano go formalnie do proletariatu wielkoprzemysłowego ale faktycznie nie miał on więzów ekonomicznych z wielkim przemysłem”. (W. I. Lenin, Dzieła, t. 33, s. 51).

W tych latach ludność miejska uciekała na wieś, ci zaś, którzy pozostali, cierpieli głód. Ludność Moskwy zmniejszyła się prawie o połowę, Piotrogrodu - więcej niż o połowę. Utrzymać w ruchu zdołano tylko część przemysłu, ważną z punktu widzenia potrzeb wojskowych. Ale nawet i to osiągano kosztem niczym nie ograniczonej gospodarki rabunkowej środkami produkcyjnymi, zużycia maszyn i narzędzi niczym nie równoważono.

W takiej sytuacji proletariat rosyjski się rozpadł. Zresztą i przed rewolucją był znikomą mniejszością społeczeństwa przeważnie rolniczego.

Proletariat więc jako taki „przestał istnieć”. Jakże więc rzecz się miała z proletariacką dyktaturą i proletariatem jako klasą panującą?

Społeczne konsekwencje tych zjawisk, zwłaszcza ich zbiegu, były niezmiernie doniosłe. Tzw. komunizm wojenny lat 1918-1921 był w istocie szczególnie brutalną i brutalizującą formą rozwoju gospodarki oblężonego kraju. Jej najważniejszymi cechami była przymusowa rekwizycja zboża u chłopów, niczym nie ograniczona gospodarka rabunkowa zakładami przemysłowymi, powszechny obowiązek służby wojskowej oraz w ogóle zarządzenia przymusowe we wszystkich prawie dziedzinach życia, mające jeden cel - zwyciężyć w wojnie o przetrwanie.

Przed rewolucją system wielkiej własności ziemskiej stanowił gwarancję, że większość wyprodukowanego zboża trafi do miast. Ubodzy chłopi i dzierżawcy część swoich zbiorów musieli oddawać starej klasie panującej - wielkim właścicielom ziemskim, bądź będącemu faktycznie ich własnością państwu - jako czynsz dzierżawny, odsetki od pożyczek i innych długów, podatki oraz inne daniny. Ta zaś sprzedawała je miejskim kupcom zbożowym. Po załamaniu się starych porządków, ta droga zboża do miast przestała istnieć. Chłopi produkowali teraz dla wyżywienia się lub wymiany na potrzebne im towary. Ponieważ jednak przemysł w ogromnym stopniu był zrujnowany - prawie że nie było artykułów przemysłowych, które można byłoby wymienić u chłopów na żywność. Stąd wzięły się w latach komunizmu wojennego obowiązkowe dostawy.

Środki, jakie zastosowano w latach 1921-1928 rzeczywiście doprowadziły do ożywienia gospodarczego - początkowo dość słabego, później szybkiego. Toteż w latach 1926-1927 produkcja przemysłowa osiągnęła poziom 1913 r., a w niektórych przypadkach nawet go przekroczyła. W sektorze artykułów spożywczych wzrost produkcji był powolniejszy. Wprawdzie i tu zwiększała się ona, lecz chłopi, już nie wyzyskiwani - jak to się działo w 1913 r. - mogli większą, niż przed rewolucją, część swej produkcji sami konsumować. Dlatego też w miastach było jeszcze bardzo mało artykułów spożywczych.

Wobec tego, iż ożywienie gospodarcze osiągnięto mechanizmami kapitalistycznymi, bądź quasi-kapitalistycznymi, towarzyszyły temu odpowiednie zjawiska społeczne. Victor Serge doskonale opisał, jak to wygląd miast, w których rzekomo panowali rewolucjoniści, coraz bardziej odbiegał od wszelkich wyobrażeń o socjalizmie:

Po szczytowej depresji w 1921 r. klasa robotnicza ilościowo - pod wpływem NEP-u - przychodziła do siebie. Nie powracała jednak do sił w sensie politycznym. Nie była w stanie naruszyć potęgi biurokratów, nepmanów i kułaków. Główną rolę odgrywał w tym bicz masowego bezrobocia - w Rosji Radzieckiej znacznie wówczas dotkliwszego, aniżeli w kapitalistycznych państwach Europy.

Daleko już posunął się upadek klasy robotniczej, gdy pod koniec 1920 r. w RKP(b) rozwinęła się tzw. dyskusja o związkach zawodowych. Powierzchownie sprawę traktując, wyglądało, iż kwestią sporną był problem, czy robotnicy muszą się organizować w związki zawodowe, żeby się bronić przed własnym państwem. Lecz właściwy przedmiot sporu był znacznie poważniejszy: czy państwo robotnicze 1918 roku w ogóle jeszcze istnieje? Demokrację systemu radzieckiego w praktyce zburzyła już wojna domowa. Partia „uwolniła się” od konieczności posiadania poparcia większości klasy robotniczej. Rady Delegatów stały się już tylko kauczukowymi stemplami pieczętującymi decyzje partyjne. A partia zastąpiła demokrację militaryzacją i polityką rekwizycji.

Opozycja Robotnicza w RKP(b), ze Szlapnikowem, Sapronowem i innymi na czele przeciwstawiała się takiemu kierunkowi rozwoju. Domagała się „autonomii” dla związków zawodowych, potępiała panowanie partii w państwie i domagała się „kontroli robotniczej nad produkcją” (dawny postulat partyjny). Gdyby RKP(b) zrealizowała te żądania, istniejący system sprawowania władzy rozpadłby się. Zarówno bowiem szczątki klasy robotniczej, jak i - w coraz większym stopniu - masy chłopskie - a stanowiły one przygniatającą większość ludności - były teraz obojętnie, jeśli nie wrogo, nastawione do bolszewików. W tych okolicznościach „demokracja” z całą pewnością musiałaby doprowadzić do kontrrewolucji i prawicowej dyktatury burżuazyjnej.

Trocki wyjście z tego zaczarowanego koła widział przede wszystkim w dalszym, konsekwentnym i bez jakichkolwiek ustępstw kroczeniu ową drogą „zastępowania” klasy robotniczej. Na X Zjeździe RKP(b) w marcu 1921 r. powiedział on m.in. w związku z żądaniami Opozycji Robotniczej:

Wychodząc z tego założenia i oceny - poprawnej zresztą i realistycznej - nastrojów robotniczych, Trocki dowodził, że nie ma ani konieczności, ani uzasadnienia dla całkowitej niezależności związków zawodowych. Stałyby się bowiem one jedynie zbiornikiem niezadowolenia, zamiast być narzędziem partyjnego panowania w państwie robotniczym. W państwie tym - według jego rozumowania - utraciły one „dawną podstawę swego istnienia, ekonomiczną walkę klasową”. Z tego - głosił - wynika wniosek, iż powinny zostać włączone do mechanizmu państwowego. Później, za rządów Stalina, rzeczywiście to uczyniono, lecz w celu całkiem sprzecznym z tym, jaki przyświecał Trockiemu. Jego bowiem propozycja, sformułowana po raz pierwszy pod koniec grudnia 1920 r. w broszurze „Rola i zadania związków zawodowych”, nie sprowadzała się do uczynienia z nich dodatku do administracji politycznej i gospodarczej - dodatku, który miałby tylko zmuszać robotników do pracy. Tak właśnie, oszczerczo, interpretowali potem stanowisko Trockiego jego przeciwnicy, świadomie oszukańczo szermując zarzutem, że chciał związki zawodowe „upaństwowić”. W rzeczywistości zaś występował on wtedy przeciwko tendencji do ograniczania ich sfery działania jedynie do bytowych spraw robotników (nazywał to „radzieckim trade-unionizmem”) i za przekazaniem im pewnych uprawnień w dziedzinie produkcji, a więc uprawnień dotąd wyłącznie przysługujących państwu. Jako teoretyk wskazywał, iż:

„...wzrost roli związków zawodowych w gospodarce oznacza tym samym również stopniowe (ich) upaństwowienie. I jeśli stawiamy sobie zadanie - przyczyniać się do zwiększania roli tych związków w produkcji - to tym samym przyczyniamy się do ich upaństwowienia” (X Zjazd..., s. 476).

Oto na czym miało polegać owo osławione „upaństwowienie” związków zawodowych, jakie proponował Trocki. Natomiast Lenin widział w tej propozycji „przedwczesną przesadę”. Już w ostatnich dniach grudnia 1920 r. w przemówieniu na VIII Zjeździe Rad i ponownie w styczniu 1921 r. w artykule „Raz jeszcze o związkach zawodowych, o chwili bieżącej oraz o błędach Trockiego i Bucharina” zaatakował on punkt widzenia Trockiego. Jego argumentacja w tej kwestii jest nader istotna, gdyż z czasem stała się podstawą całego systemu poglądów Trockiego na Związek Radziecki. W swym przemówieniu z 30 grudnia 1920 r. podkreślił:

„Tow. Trocki mówi o «państwie robotniczym». Darujcie, ale to abstrakcja. Kiedy w 1917 roku pisaliśmy o państwie robotniczym, było to zrozumiałe; ale teraz, kiedy nam mówią: «Po co bronić, przed kim bronić klasę robotniczą, przecież burżuazji nie ma, przecież państwo jest robotnicze» to tu popełnia się jawny błąd. Punktem węzłowym tej argumentacji był pogląd, iż «nasze państwo jest w rzeczywistości nie robotnicze, lecz robotniczo-chłopskie», w którym chłopi stanowią przygniatającą większość, na dodatek zaś: «...to nie wszystko. Z naszego programu partyjnego widać [...], że nasze państwo jest robotnicze z biurokratycznym wypaczeniem»” (W. I. Lenin, Dzieła, t. 32, s. 6-7).

Państwo robotnicze z biurokratycznymi wypaczeniami w kraju z przygniatającą większością chłopską - taką rzeczywiście była Republika Rad w 1921 r. Nieco później, w czasach NEP-u, Trocki przejął ową analizę na swój użytek i ją merytorycznie rozbudował. Stanowiła ona teoretyczną podstawę platformy Lewicowej Opozycji z 1923 r. i Zjednoczonej Opozycji lat 1926-1927. W obu Trocki odgrywał kierowniczą rolę. W tym miejscu nie zachodzi konieczność omówienia dziejów obu tych opozycji partyjnych, wystarczy zrekapitulować ich najważniejsze punkty widzenia. Szersze ich omówienie znaleźć można w drugim tomie - w wielu punktach dyskusyjnych - biografii Trockiego pióra I. Deutschera (The Prophet Unarmed, London 1959; przekład niemiecki - Trotzki der unbewaffnete Prophet, Stuttgart 1962).

Zarówno Lewicowa jak i Zjednoczona Opozycja walczyły o demokratyzację partii, okiełznanie jej aparatu i o plan uprzemysłowienia, którego celem miało być poddanie naciskowi świeżo wzbogaconych - w rezultacie polityki NEP-u - chłopów-średniaków (kułaków) i handlarzy, zwalczenie bezrobocia oraz takie ekonomiczne i polityczne umocnienie klasy robotniczej, które odbudowałoby podstawy demokracji radzieckiej.

„Materialne położenie proletariatu powinno ulec absolutnej i względniej poprawie (zwiększenie liczby zatrudnionych robotników, obniżenie liczby bezrobotnych, poprawa sytuacji materialnej klasy pracującej, w szczególności zaś zwiększenie jej powierzchni mieszkaniowej do rozmiarów odpowiadających wymogom sanitarnym”.

Tak brzmiały postulaty platformy opozycji.

„Chroniczne pozostawanie - czytamy w tej platformie - przemysłu, jak również transportu, elektryfikacji i budownictwa w tyle za wymogami i potrzebami ludności trzyma cały obieg gospodarczy kraju niczym w imadle”.

Stalin, przywódca stającej się coraz bardziej zachowawczą warstwą funkcjonariuszy partyjnych i państwowych, która faktycznie już kraj opanowała, odrzucił zarówno postulat planu uprzemysłowienia, jak i żądanie demokratyzacji partii oraz społeczeństwa. Korzystał w tym z poparcia udzielonego mu przez prawe skrzydło partii, przede wszystkim przez Bucharina i jego zwolenników.

Począwszy od 1925 r. grupa ta, która już w dużym stopniu opanowała partię, zaczęła już jawnie i wyraźnie wychwalać „socjalizm w jednym kraju”. Było to równoznaczne opowiedzeniu się za zachowaniem tego, co zostało już osiągnięte, a przeciwko wszelkiego rodzaju nowym przełomom społecznym, przeciwko dalszemu rewolucyjnemu oczekiwaniu oraz przeciwko czynnemu wspieraniu rewolucji za granicą. Stalin jeszcze w kwietniu 1925 r. w swej broszurze „Podstawy leninizmu” dotychczasowe powszechnie w RKP(b) uznawane punkty widzenia bolszewików zebrał i powtórzył. Pisał więc w niej:

„Siły jednego określonego kraju mogą wystarczyć, żeby burżuazję obalić. Tego dowiodła historia rewolucji francuskiej. Jednak dla ostatecznego zwycięstwa socjalizmu, dla zorganizowania socjalistycznej produkcji nie wystarczają wysiłki jednego kraju, szczególnie kraju przeważnie rolniczego, jakim jest Rosja. Żeby to osiągnąć, do procesu rewolucyjnego muszą się wspólnie włączyć proletariusze rozmaitych rozwiniętych krajów”.

Była to tylko inaczej sformułowana wypowiedź Lenina na temat rzeczywistości społecznej i gospodarczej. Wyrażała pogląd wyznawany przez rosyjskich marksistów wszystkich kierunków. Miała jednak dla rządzącej grupy istotną wadę - podkreślała przejściowy charakter panującego systemu oraz wskazywała na uzależnienie dalszego socjalistycznego rozwoju od rewolucji na Zachodzie. Toteż niebawem swym hasłem o „socjalizmie w jednym kraju” ta warstwa ogłosiła swoją niezależność od ruchu robotniczego. Po definitywnej klęsce opozycji partyjnej i po wygnaniu Trockiego ze Związku Radzieckiego, w lutym 1929 r. syntetycznie przedstawił on postępowanie, za pomocą którego panująca warstwa biurokracji „uwolniła się” od ruchu robotniczego.

Toteż Trocki pod koniec 1927 r. pisał o kierowanej przez tę grupę RKP(b):

Bieg wydarzeń nie posunął się jednak jeszcze wtedy tak daleko, nie musiało też do tego dojść. Państwo robotnicze zostało wprawdzie bardzo osłabione, lecz jeszcze nie uległo likwidacji. O przyszłości decydować będzie przebieg walki pomiędzy żywymi siłami społecznymi. W walce tej będą sukcesy i porażki, a jej wynik oraz czas jej trwania - uważał Trocki - zależeć będą od ogólnej sytuacji światowej (jw., s. 51).

Zreasumujmy więc: w Związku Radzieckim stanęły twarzą w twarz trzy potężne siły. Jedną z nich stanowiły siły prawicowe, jakimi były elementy prokapitalistyczne, kułacy, nepmani itp. Spory sektor aparatu partyjnego służył im głównie do maskowania ich dążeń. Druga siła to klasa robotnicza, reprezentowana przez rozbitą już opozycję. Trzecią - grupa skupiona wokół Stalina, wprawdzie trzymająca w ręku wodze władzy, zmuszona jednak -żeby się u władzy utrzymać - wciąż balansować między prawicą a lewicą. Siła ta bynajmniej nie była częścią „termidora”, lecz w dużej mierze opierała się na termidorianach. W latach 1923-1928 dokonała zwrotu na prawo, potem znów nastąpił jej zwrot na lewo (industrializacja i kolektywizacja). W 1931 r. Trocki pisał:

Dlatego klasa robotnicza pozostała u władzy, względnie miała jeszcze możność wydrzeć ją dla siebie bez głębokiego przewrotu.

W 1928 r. NEP przeżywał swój ostatni kryzys. Nepmani i kułacy byli materialnie zainteresowani w dalszym utrzymaniu NEP-u, a nawet w wywalczeniu dalszych ustępstw dla drobnomieszczaństwa miejskiego i wiejskiego. Natomiast czołowi przedstawiciele biurokracji i ich niezliczeni zwolennicy na niższych szczeblach biurokratycznej hierarchii nie byli tym zainteresowani. W ich interesie leżało przeszkodzenie demokratyzacji partii i społeczeństwa. Toteż ich sojusz z siłami nowej prawicy społecznej oraz wewnątrzpartyjną prawicą Nikołaja Bucharina miał na celu jedynie zdławienie Lewicowej Opozycji i przeszkodzenie w odzyskaniu przez robotników siły.

Trocki traktował ten rozwój wydarzeń jako przejściowy zwrot biurokracji stalinowskiej na lewo, jako jej próbę przystosowania się do nastrojów proletariatu, połączoną z ostatecznym ubezwłasnowolnieniem go i całkowitym poddaniem samowoli władzy. Tym wielostronnym posunięciom towarzyszyło pogorszenie się sytuacji materialnej robotników. Wprawdzie rosły płace, lecz jeszcze szybciej ceny. Od 1929 r. przestano ogłaszać sensowne statystyki. Według ostatnich badań historyków radzieckich płace realne spadły w 1932 r. do poziomu 88,6% stanu z 1928 r.

Z typową dla niego uczciwością Trocki zrewidował teraz swe poprzednie „reformistyczne” stanowisko. W 1935 r. przypomniał, jak grupa „Demokratycznego Centralizmu” (W. M. Smirnow, T. W. Sapronow i inni - wpierw przez Stalina zesłani, potem uśmierceni) oświadczyła, że radziecki termidor jest już faktem dokonanym. Opóźnienie industrializacji, narastanie warstwy kułaków i nepmanów (nowej burżuazji), powiązania pomiędzy nimi a biurokracją i - ostatnio - zwyrodnienie partii - wszystko to posunęło się już tak daleko, że - stwierdzała ta opozycja - bez nowej rewolucji nie jest już więcej możliwy powrót na drogę socjalistyczną. Proletariat utracił już władzę.

Natomiast zwolennicy Lewicowej Opozycji temu zaprzeczali. Kto - pytał Trocki - miał rację? Jego własna konkluzja brzmiała:

„Termidor Wielkiej Rewolucji Rosyjskiej nie stoi przed nami, lecz jest już daleko poza nami. Termidorianie mogliby dziś świętować może już dziesiątą rocznicę swego zwycięstwa” (jw., s. 132).

Oznaczało to, że termidor nastąpił ok. 1925 r. „Demokratyczni Centraliści” mieli więc w 1926 r. rację? „I tak, i nie” - odpowiedział Trocki na to pytanie. Co się tyczy termidora, to mieli rację, jeśli zaś chodzi o jego następstwa - nie. Obecny reżim w Związku Radzieckim jest systemem „radzieckiego bonapartyzmu” (w istocie swej - antyradzieckiego). Kontynuując ów wątek, pisał:

„W swych podstawach społecznych i kierunku rozwoju gospodarki pozostaje ZSRR państwem robotniczym” (jw. s. 182).

Przeprowadzając analogie z Rewolucją Francuską i jej termidorem, wskazywał na to, że ani termidorianie, ani Bonaparte nie reprezentowali linii powrotu do „ancien regime”, do feudalizmu, lecz reakcję w stosunku do rewolucji burżuazyjnej. Zarazem Trocki widział „radziecki termidor” w zupełnie innym świetle aniżeli Smirnow. „Proletariat utracił już władzę” - było jądrem wypowiedzi Smirnowa, którą wówczas Trocki zacięcie zwalczał. Według niego bowiem partia, jakby nie była zbiurokratyzowana, nadal jeszcze reprezentowała klasę robotniczą, gdyż - w przeciwieństwie do burżuazji - tylko za pośrednictwem swych organizacji może ona zachować w swym ręku władzę. W 1924 r. oświadczył:

Lecz tymczasem partia stała się narzędziem termidora a następnie bonapartyzmu. Tak brzmiało stanowisko Trockiego pod koniec 1933 r. Partia nie była już więcej narzędziem klasy robotniczej a system partyjny „tylko przemocą” mógłby zostać obalony. Skoro zaś robotnicy nie dysponują żadnym innym narzędziem przydatnym do rozwiązania ich najważniejszych zadań i na dodatek zostali zatomizowani, tj. rozczłonkowani i sterroryzowani - co więc mogło pozostać z państwa robotniczego? Inni - podchodząc do zagadnienia formalnie - metafizycznie - gotowi byli powiedzieć: nic! Trocki natomiast, jako dialektyk, problem ujmował inaczej:

W „Programie przejściowym” z 1938 r. Trocki pisał:

„Związek Radziecki wyrósł z Rewolucji Październikowej jako państwo robotnicze. Upaństwowienie środków produkcji, jako konieczna przesłanka socjalistycznego rozwoju, stworzyło możliwość szybkiego wzrostu sił wytwórczych. Lecz w jego toku aparat państwa robotniczego uległ całkowitemu przekształceniu, z narzędzia klasy robotniczej stał się narzędziem biurokratycznej przemocy nad klasą robotniczą i im więcej mijało czasu, tym bardziej stawał się on narzędziem sabotażu gospodarczego. Zbiurokratyzowanie zacofanego i izolowanego państwa robotniczego oraz przekształcenie się biurokracji we wszechmocną uprzywilejowaną kastę jest - nie tylko teoretycznie, lecz i praktycznie - najbardziej przekonywającym obaleniem teorii socjalizmu w jednym kraju.

Tak więc system rządzenia w Związku Radzieckim zawiera w sobie groźne sprzeczności, ale wciąż jeszcze pozostaje systemem rządzenia zwyrodniałego państwa robotniczego. Taka jest diagnoza społeczna. Prognoza polityczna ma charakter alternatywny: albo biurokracja, która w coraz większym stopniu staje się organem światowej burżuazji w państwie robotniczym, usunie nowe stosunki własności i zepchnie kraj z powrotem do kapitalizmu, albo też klasa robotnicza obali biurokrację i otworzy drogę do socjalizmu” (Der Todeskampf des Kapitalismus und die Aufgaben der Vierten lnternationale, Irimw, s. 34).

Dlaczego miałoby się tak stać? Wynika to z poglądu Trockiego na biurokrację, jako twór nieustabilizowany i politycznie heterogeniczny. Zawiera on w sobie wszelkiego rodzaju kierunki - od autentycznego bolszewizmu do najczystszej wody faszyzmu. Te różnorodne kierunki partyjne opierają się na żywych siłach społecznych, w tym również na świadomych ciągotach kapitalistycznych, które reprezentuje przede wszystkim uprzywilejowana warstwa w kołchozach.

Ta warstwa społeczna była stosunkowo nieliczna w zestawieniu z siłą tendencji kapitalistycznej w partii. Znajdowała jednak szerokie oparcie również w drobnomieszczańskiej tendencji do akumulacji (nagromadzenia kapitału), do której biurokracja świadomie zachęca (jw., s. 34-35). Wewnątrz biurokracji nieustannie wzrastały siły prawicy.

„Faszystowskie i zwyczajnie kontrrewolucyjne elementy, których liczebność wciąż rośnie, wyrażają z coraz bardziej oczywistą konsekwencją interesy światowego imperializmu. Owi kandydaci do roli kompradorów myślą nie bezpodstawnie, że nowa warstwa przywódcza może zabezpieczyć swoją uprzywilejowaną pozycję tylko przez zrezygnowanie z nacjonalizacji środków produkcji, z kolektywizacji i monopolu handlu zagranicznego w imię «zachodniej cywilizacji» tj. kapitalizmu [...]

Ponad tym systemem rosnących sprzeczności, które coraz bardziej burzą równowagę społeczną, przy pomocy terrorystycznych metod utrzymuje się u władzy termidoriańska oligarchia, która obecnie ogranicza się głównie do kliki Stalina [...]

Wymordowanie pokolenia starych bolszewików i rewolucyjnych przedstawicieli średniego i młodego pokolenia jeszcze bardziej zachwiało równowagę polityczną na korzyść prawego, mieszczańskiego skrzydła biurokracji i jej krajowych sprzymierzeńców. Trzeba być przygotowanym na to, że stąd, tj. ze strony prawicy, w następnym okresie będą podejmowane coraz bardziej zdecydowane próby zrewidowania kształtu społecznego Związku Radzieckiego, a mianowicie przez zbliżenie do «zachodniej cywilizacji», przede wszystkim w jej faszystowskiej formie” (jw., s. 34-35).

Zasługuje na podkreślenie, że w czasach ludowofrontowej polityki Stalina Trocki zwracał uwagę na podobieństwa między stalinizmem i faszyzmem.

„Stalinizm i faszyzm, mimo głębokiej różnicy w ich podstawach społecznych, są zjawiskami symetrycznymi. W wielu swych rysach są zastraszająco do siebie podobne”.

W innym natomiast miejscu wskazywał, że źródłem siły stalinizmu jest zniechęcenie mas, dodając do tego:

„...podobnie jak w państwach faszystowskich, od aparatu, których aparat stalinowski niczym się nie różni, chyba że większą jeszcze wściekłością. Wspólną ich cechą jest zburzenie jakiejkolwiek samodzielności organizacyjnej i zatomizowanie klasy robotniczej” (jw., s. 36).

Kwestią ważniejszą od tych podobieństw w technice rządzenia było dla Trockiego zagadnienie restauracyjnych (tj. nastawionych na przywrócenie stosunków kapitalistycznych) tendencji w obrębie biurokracji. W swych publikacjach z drugiej połowy lat trzydziestych wprowadził na ten temat nowy wątek, problem dziedziczności:

„Przywileje mają tylko połowę wartości, jeśli nie można ich przekazać w spadku dzieciom. Lecz prawo dziedziczenia jest nieoddzielne od prawa własności. Nie wystarczy być dyrektorem trustu, trzeba być jego współwłaścicielem” (L. Trotzki, Verratene Rewolution, Prag 1936, s. 247).

Argument ten miał dowodzić, że na biurokrację jest wywierany nacisk, by własne panowanie w Związku Radzieckim oddała na rzecz nierównoprawnego partnerstwa z dowolnym mocarstwem imperialistycznym, stając się jego klasą, czy też warstwą kompradorską, tak jak narodowe mieszczaństwo w krajach kolonialnych i półkolonialnych. Nadal więc Trocki traktował Związek Radziecki jako „pełne sprzeczności społeczeństwo, znajdujące się pomiędzy kapitalizmem a socjalizmem”.

„W ostatecznym rachunku kwestię (czy sprzeczności doprowadzą do socjalizmu, czy cofną do kapitalizmu) zarówno w skali krajowej jak i międzynarodowej rozstrzygnie walka żywych sił społecznych” (jw., s. 248).

Cel, jakim jest uformowanie prawdziwego międzynarodowego ruchu robotniczego, jest co najmniej równie stary, jeśli nie starszy, aniżeli Manifest Komunistyczny z jego hasłem: „Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się”. Utworzenie w 1864 r. Pierwszej Międzynarodówki i w 1889 r. Drugiej Międzynarodówki - to konkretne kroki do osiągnięcia tego celu. Wraz z wybuchem w sierpniu 1914 r. I wojny światowej załamała się Druga Międzynarodówka. Jej partie w głównych państwach walczących porzuciły internacjonalizm i poparły „swoje” rządy - rządy cesarza niemieckiego i austriackiego, króla angielskiego, burżuazyjny rząd Trzeciej Republiki Francuskiej. Nie da się tego wytłumaczyć zaskoczeniem, jakie przyniósł rozwój wydarzeń. W latach przedwojennych kongresy Drugiej Międzynarodówki wskazywały, że imperializm zagraża pokojowi. Wymagały od partii robotniczych niezależności i odrębności od „własnych” rządów, by m.in. dzięki temu były zdolne wykorzystać kryzys, jaki spowoduje wojna, dla przyspieszenia upadku kapitalistycznego społeczeństwa klasowego. Tak sprawę stawiała m.in. uchwała kongresu Drugiej Międzynarodówki w 1907 r. w Stuttgarcie.

„Odrzucając połowiczność, zakłamanie i tchórzostwo oficjalnych partii socjalistycznych, które się już przeżyły - pisał Trocki w 1919 r. - czujemy się, my, zjednoczeni w Trzeciej Międzynarodówce komuniści, bezpośrednimi kontynuatorami bohaterskich wysiłków i męczeństwa długiego szeregu pokoleń rewolucjonistów, od Babeufa po Karola Liebknechta i Różę Luksemburg.

Trocki, gdy pisał te słowa - a znajdują się one w manifeście Międzynarodówki Komunistycznej - miał 40 lat (urodził się w 1879 r.) i znajdował się u szczytu swego autorytetu i władzy. Jako ludowy komisarz wojny we wstrząsanej wojną domową i walką z wojskami państw-interwentów Republice Rad, był obok Lenina powszechnie uznawanym rzecznikiem światowego ruchu komunistycznego. Jego ówczesne poglądy pod żadnym względem nie były szczególne, odrębne. Zgodne były z ogólnym punktem widzenia całego bolszewickiego kierownictwa. Oczywiście, w tej czy innej sprawie istniały różnice zdań, stanowisk, lecz w sprawach zasadniczych panowała zgodność.

Mimo to, w późniejszych latach właśnie Trocki stał się czołowym reprezentantem idei „bohaterskiego” okresu Międzynarodówki Komunistycznej. Wydarzenia, których nie mogli przewidzieć ani rewolucyjni przywódcy z 1919 r., ani też ich przeciwnicy, doprowadziły do tego, że liczba przedstawicieli prawdziwej, pierwotnej tradycji komunistycznej zmniejszyła się do garstki. Wśród nich Trocki był niewątpliwie umysłem najwybitniejszym, najbardziej oryginalnym.

W swych publikacjach z późniejszych lat dwudziestych oraz z następnego dziesięciolecia stale odwoływał się on do decyzji pierwszych czterech kongresów Kominternu, gdy poszukiwał wzorów prawdziwie rewolucyjnej polityki. Przedstawimy więc dwie decyzje i okoliczności w jakich je podejmowano.

Dla większości uczestników kongresu było rzeczą oczywistą, że Międzynarodówka bez poważnego masowego poparcia, i to w wielu krajach, byłaby absurdem. Zinowjew „załatwi” sprawę, twierdząc, iż masowe poparcie właściwie już istnieje, zaś słabość większości reprezentowanych na kongresie organizacji jest raczej kwestią przypadku.

Nikt z delegatów nie wątpił, iż socjalistyczna rewolucja w Europie 5rodkowej, przede wszystkim zaś w Niemczech, jest sprawą realną, bezpośrednią możliwością. Eberlein powiedział wręcz:

„Jeśli oznaki nie oszukują nas, niemiecki proletariat stoi przed ostatnim, decydującym bojem. Jakby nie było ciężko, widoki dla komunizmu są pomyślne” (jw., s. 6).

Lenin, najtrzeźwiejszy i najbardziej ze wszystkich rewolucjonistów przewidujący, oświadczył w swym przemówieniu na otwarcie kongresu (2 marca):

„...międzynarodowa rewolucja światowa rozpoczęła się i we wszystkich państwach przybiera na sile” (W. I. Lenin, Dzieła, t. 28).

Nie była to żadna fantazja. W listopadzie 1918 r., więc niecałe pół roku wcześniej, załamały się Niemcy, dotąd najpotężniejsze państwo w Europie. Sześciu „pełnomocników ludowych” - trzej socjaldemokraci i trzej niezależni socjaldemokraci - zajęło miejsce rządu cesarskiego. Rady Robotnicze i żołnierskie powstały w całym kraju a miejscami zastąpiły stare władze państwowe. Teraz wpływowi przywódcy socjaldemokracji użyli wszystkich swych sił, żeby starą kapitalistyczną władzę państwową przywrócić pod nowym „republikańskim” płaszczykiem. Dlatego też szczególnie ważne było stworzenie Międzynarodówki z silnym, scentralizowanym kierownictwem, żeby walkę o radzieckie Niemcy poprzeć i poprowadzić. Mimo krwawego stłumienia w styczniu 1919 r. powstania Związku Spartakusa i bestialskiego zamordowania Róży Luksemburg, Karola Liebknechta i Leona Tyszko-Jogichesa, walka ta - wydawało się - czyni postępy. Od stycznia do maja 1919 r. a nawet miejscami do połowy lata w Niemczech toczyła się krwawa wojna domowa.

W miesiąc po kongresie w Moskwie, w Bawarii proklamowano (13 IV 1919) Republikę Radziecką!

Drugie mocarstwo środkowoeuropejskie, państwo austro-węgierskie, rozpadło się już wcześniej, na przełomie października i listopada 1918 r. Jego państwa-spadkobiercy przeżywały większe lub mniejsze powstania rewolucyjne. W niemieckojęzycznej Austrii nie było żadnej innej efektywnej siły zbrojnej prócz kierowanej przez socjaldemokratów Obrony Ludowej (Volkswehr). Na Węgrzech 21 marca 1919 r. proklamowana została Republika Rad. Wszystkie nowopowstałe państwa - Czechosłowacja, Jugosławia, a także Polska - były wówczas jeszcze wysoce nieustabilizowane.

Na spotkaniu niektórych partii socjaldemokratycznych w Bernie w Szwajcarii (3-10 II 1919) uczyniono próbę - na razie nieudaną - wskrzeszenia Drugiej Międzynarodówki. Okoliczność ta była dodatkowym argumentem na rzecz powołania do życia Trzeciej Międzynarodówki, co Lenin postulował już jesienią 1914 r. pisząc:

„II Międzynarodówka wypełniła swoją część pożytecznej pracy przygotowawczej w dziedzinie wstępnej organizacji mas proletariackich w ciągu długiego «pokojowego» okresu [...] ostatnich trzydziestu lat XIX wieku i początku XX. Przed III Międzynarodówką stoi zadanie zorganizowania sił proletariatu do rewolucyjnego natarcia na rządy kapitalistyczne, do wojny domowej przeciwko burżuazji wszystkich krajów o zdobycie władzy politycznej, o zwycięstwo socjalizmu” (W. I. Lenin, Dzieła, t. 21, s. 28).

Trzecia Międzynarodówka opierała się na dwóch generalnych zasadach: na rewolucyjnym internacjonalizmie i na systemie władzy rad delegatów, jako formy władzy politycznej, za pośrednictwem której robotnicy panować będą nad społeczeństwem.

Główna konkluzja I Kongresu Trzeciej Międzynarodówki brzmiała:

Rady czy parlament? Po Rewolucji Październikowej (1917) bolszewicy rozwiązali nowowybraną konstytuantę, w której socjalrewolucyjna partia chłopska („eserowcy”) miała większość. Miejsce Konstytuanty zajęła władza Rad. Po Rewolucji Listopadowej (1918) w Niemczech Niemiecka Partia Socjaldemokratyczna rozwiązała Rady Robotnicze i Rady Żołnierskie, w których sama miała większość, na rzecz Zgromadzenia Narodowego, w którym nie rozporządzała jakąkolwiek większością głosów. W obu przypadkach kwestia konstytucyjnych form panowania była w istocie kwestią panowania klasowego. Bolszewicy stworzyli swoimi działaniami państwo robotnicze, niemieccy socjaldemokraci - państwo burżuazyjne, republikę weimarską.

W swojej „Platformie” z 1919 r. Trzecia Międzynarodówka raz jeszcze opowiedziała się za marksistowskim stanowiskiem:

„Zwycięstwo klasy robotniczej polega na zniszczeniu władzy wroga i zorganizowaniu na jej miejsce władzy robotniczej, na zburzeniu mieszczańskiego aparatu państwowego i zbudowaniu aparatu państwa robotniczego” (jw., s. 19).

„Niczym więcej być nie może i nie będzie w nowoczesnym państwie”.

„Republika mieszczańska jest, i niczym innym być nie może, jak tylko aparatem ucisku ludzi pracy przez kapitał, narzędziem dyktatury burżuazji, politycznym panowaniem kapitału”.

„Najważniejsze we władzy radzieckiej polega na tym, że stałą i jedyną podstawą całej władzy państwowej, całego aparatu państwowego są organizacje masowe klas dotąd przez kapitalistów uciskanych, mianowicie robotników i chłopów, którzy nie wyzyskują cudzej pracy” (jw.)

Już w 1919 r. było to upiększaniem rzeczywistej sytuacji. Odstępstwa mogły być jednak wytłumaczone zacofaniem kraju, wciąż jeszcze dominującą w jego życiu wojną domową i wojskową interwencją innych państw.

Trocki pozostał do śmierci orędownikiem, bez najmniejszych zastrzeżeń, międzynarodowego komunizmu. W sprawie demokracji mieszczańskiej zgadzał się w 1919 r. z Leninem i nigdy nie zmienił swego poglądu w tej kwestii. Całkowicie akceptował zasady i cele nowej Międzynarodówki - bezkompromisowy internacjonalizm, zdecydowane i ostateczne zerwanie ze zdrajcami z 1914 r., władzę robotniczą realizowaną przez Rady Delegatów Robotniczych, obronę Republiki Radzieckiej oraz perspektywę zbliżającej się rewolucji w Europie Środkowej i Zachodniej. Bezpośrednie zadanie polegało na stworzeniu organizacji masowych, żeby wszystko to zrealizować.

Jednak partie te nie były rewolucyjnymi organizacjami komunistycznymi i przypominały raczej przedwojennych socjaldemokratów: rewolucyjność w słowach - reformizm w czynach. Ich przywódcy gotowi byli uciec się do wszelkiego rodzaju szykan, podstępów i oszustw, byle tylko utrzymać się na swych stanowiskach w partii i rewolucyjny kryzys wykorzystać w sposób reformistyczny. Lenin, w swoich artykułach z 1920 r. (Dzieła, t. 31) często dawał charakterystykę tych zjawisk.

Jednakże bez współpracy z masami członkowskimi tych partii nowa Międzynarodówka nie miała żadnych możliwości wywierania doraźnego wpływu na rozwój wydarzeń w Europie. Ale nie miała też żadnych możliwości wywierania rewolucyjnego czy rewolucjonizującego wpływu, jeśli masy te nie odstępowały od swych centrystowskich przywódców. Niewiele od tego różniła się sytuacja w partiach masowych, które już przystąpiły do III Międzynarodówki, np. Włoska Partia Socjalistyczna miała w swoim przeważnie centrystowskim kierownictwie kilku niepoprawnych reformistów.

Walkę z centryzmem utrudniały silne prądy ultralewicowe (dziś powiedzielibyśmy „skrajnie goszystowskie”), jakie istniały w wielu organizacjach komunistycznych. Dołączały się jeszcze do tego problemy związane z ważnymi lecz syndykalistycznie nastawionymi organizacjami zawodowymi, które politycznie bliskie były III Międzynarodówce, lecz negowały konieczność powołania partii rewolucyjnej, komunistycznej. Przekonać te poważne siły, stopić je w jedną całość było przedsięwzięciem trudnym i skomplikowanym, wymagającym walki na wielu różnych frontach.

Uchwały w tej sprawie II Kongresu Międzynarodówki Komunistycznej (19 VII - 7 VIII 1920) były w tej dziedzinie niezwykle istotne. Należałoby właściwie powiedzieć, iż był to rzeczywisty kongres założycielski. Obradował zaś w dniach, gdy wojna polsko-radziecka dochodziła do punktu kulminacyjnego a Armia Czerwona zbliżała się do Warszawy. W Niemczech próbę ustanowienia dyktatury wojskowej - pucz Kappa (13 III 1920) - zniweczyła masowa akcja klasy robotniczej. We Włoszech trwało zajmowanie fabryk przez robotników. Toteż na kongresie tym panował nastrój rewolucyjnego optymizmu. Zinowjew, przewodniczący Międzynarodówki Komunistycznej, oświadczył:

„Jestem najgłębiej przekonany, że drugi Kongres Kominternu jest poprzednikiem innego kongresu, a mianowicie światowego kongresu republik radzieckich” (J. Degras, jw. s. 109).

Jeśli czegoś jeszcze brakowało - to jedynie prawdziwych komunistycznych partii masowych, które mogłyby ruch poprowadzić do zwycięstwa. Na II Kongresie Trocki intensywnie zajmował się sprawą utworzenia takich partii:

„Towarzysze! - powiedział w jednym ze swych wystąpień - Może się wydać dość dziwnym, iż w trzy ćwierci wieku po ukazaniu się „Manifestu Komunistycznego” na międzynarodowym kongresie komunistycznym może powstać pytanie: partia, czy żadna partia [...] Rzecz sama przez się zrozumiała, jeślibyśmy mieli tu przed sobą pana Scheidemanna lub Kautsky'ego, bądź ich angielskich stronników, nie potrzebowalibyśmy tych panów pouczać, że klasa robotnicza musi mieć swoją partię. Utworzyli oni dla klasy robotniczej partię i postawili tę partię na usługi klasy mieszczańskiej, społeczeństwa kapitalistycznego [...]

Ponieważ wiem, że partia jest niezbędna, ponieważ nazbyt dobrze znam wartość partii, ponieważ mam zarazem z jednej strony Scheidemanna, z drugiej zaś amerykańskiego, hiszpańskiego i francuskiego syndykalistę, który nie tylko ma ochotę zwalczać mieszczaństwo, jak ją miał i Scheidemann, lecz rzeczywiście chcą mu łeb urwać, więc mówię: przedkładam nad dyskusję z Scheidemannem rozmówienie się z takim właśnie towarzyszem hiszpańskim, amerykańskim i francuskim, żeby go przekonać o niezbędności partii dla spełnienia przezeń jego misji dziejowej, zniszczenia mieszczaństwa [...]

„Co proponuje towarzysz Gorter? Czego chce? Propagandy! I to jest w istocie cała jego metoda. Rewolucja więc nie zależy ani od potrzeby, oni od nędzy, ani też od stosunków gospodarczych, lecz od masowej świadomości. Zaś masową świadomość kształtuje propaganda, przy czym propagandę pojmuje on w sposób i na modłę bardzo idealistyczną”.

Obok biernej, propagandystycznej odmiany ultralewicowości, istniała we wczesnym okresie Kominternu jeszcze inna. W 1921 r. rozwinął się w kierownictwie Komunistycznej Partii Niemiec kierunek puczystowski. W marcu tego roku kierownictwo partyjne usiłowało rewolucję sztucznie przyspieszyć, chciało brak rzeczywiście rewolucyjnego ruchu masowego zastąpić bojową partią. Jakkolwiek w niektórych częściach kraju - przede wszystkim w Niemczech Środkowych - istniało coś w rodzaju sytuacji rewolucyjnej, to w skali krajowej masy nie były jeszcze tak daleko zaawansowane. Tak zwana akcja marcowa zakończyła się ciężką klęską - i liczba członków tej partii spadła z 350 tys. do ok. 150 tys.

Taktykę Komunistycznej Partii Niemiec usprawiedliwiano „teorią ofensywy”. Teoria ta wychodziła z założenia, iż rozpoczęła się epoka rozpadania się społeczeństwa kapitalistycznego, zaś burżuazja może zostać obalona tylko przez ofensywę klasy robotniczej. Generalnie rzecz biorąc, Trocki uważał ten punkt widzenia za słuszny:

„Lecz niektórzy domagają się wymiany tego teoretycznego kapitału na odpowiednią walutę i to niskiej wartości nominalnej. Twierdzą, że owa ofensywa składa się z serii następujących jedna po drugiej drobniejszych ofensyw”.

Taką interpretację „teorii ofensywy” osądził w przemówieniu wygłoszonym latem 1921 r.:

„Towarzysze, często nadużywa się porównania między walką polityczną klasy robotniczej a operacjami militarnymi. Lecz w danym przypadku możemy - z jednym tylko zastrzeżeniem - zastosować je. W języku wojskowym też mamy nasze „dni marcowe”, jeśli mówić będziemy po niemiecku, i nasze „dni wrześniowe”, wyrażając się po włosku (Trocki miał tu na myśli niezdolność Włoskiej Partii Socjalistycznej do wykorzystania kryzysu rewolucyjnego we wrześniu 1920 r.). Cóż więc nastąpiło po częściowej klęsce? Istnieje pewne zamieszanie w aparacie wojskowym, potrzeba chwili wytchnienia, żeby znów stanąć na nogi i dojść do dokładniejszej oceny sił przeciwnika [...] Niekiedy staje się to możliwe dopiero pod warunkiem dokonania strategicznego odwrotu [...] Żeby to poprawnie zrozumieć, żeby ten odwrót stał się częścią składową jednolitego planu strategicznego, potrzebne jest pewne doświadczenie. Lecz jeśli wszystko traktuje się abstrakcyjnie i wciąż nalega na to, by za wszelką cenę maszerować naprzód, wychodząc z założenia, że każdą przeszkodę można przezwyciężyć jedynie zwiększonym wysiłkiem rewolucyjnej woli, dokąd się wtedy dojdzie? Weźmy jako przykład marcowe wydarzenia w Niemczech (1921 r.). Mówi się nam: sytuację można uratować tylko nową ofensywą [...] W takich warunkach przeżyjemy tylko większą i niebezpieczniejszą klęskę. Nie, towarzysze, po takiej klęsce musimy się cofnąć!” (jw., s. 303-305).

Latem 1921 r. kierownictwo Kominternu zgodnie doszło do wniosku, że konieczny jest ogólny odwrót strategiczny. W czerwcu 1921 r. Trocki pisał w „Prawdzie”:

Ta sama myśl znalazła się w tezach Międzynarodówki Komunistycznej o sytuacji światowej. Tezy te, opracowane przez Trockiego, uchwalił następnie III Kongres Kominternu (22 VI - 12 VII 1921). Wyrażały one pogląd:

Niebawem po kongresie Komitet Wykonawczy Kominternu zaczął wywierać nacisk na partie, by punkt ciężkości swej działalności przesunęły na pracę jednolitofrontową. Wiosną 1922 r. Trocki podsumował efekty tej działalności. Zadaniem partii komunistycznej - powiedział - jest kierowanie rewolucją proletariacką. Lecz może to robić jedynie wówczas, gdy będzie się opierała na przeważającej większości klasy robotniczej. Żeby uzyskać takie poparcie, musi ona być z kolei samodzielną organizacją, mającą jasny program i ścisłą dyscyplinę wewnętrzną. I dlatego właśnie musi ideologicznie zerwać z reformistami i centrystami.

Dopiero potem, gdy uzyska już pełną samodzielność i ideologiczną zwartość własnych szeregów, partia komunistyczna będzie mogła walczyć o zdobycie wpływu na większość klasy robotniczej. Rzecz jasna, w tej fazie poprzedzającej rewolucję nie ustanie życie zbiorowe klasy robotniczej. Konflikty z przemysłowcami, z burżuazją, z władzą państwową - obojętnie która strona je sprowokuje - toczyć się będą zwyczajnymi torami.

W toku tych konfliktów masy pracujące - według Trockiego - rozwiną w sobie zmysł konieczności zachowania jedności w działaniu, czy będzie to jedność w przeciwstawieniu się atakom kapitalizmu, czy też jedność w ofensywie przeciwko niemu. Każda partia, która przeciwstawiłaby się tej odczuwanej przez robotników potrzebie jedności działania z całą pewnością - i słusznie - zostanie przez nich odrzucona.

„Odpowiednio więc - argumentował Trocki - front jednolity w żaden sposób nie jest, ani z racji swej genezy, ani w swej istocie, kwestią wzajemnych stosunków pomiędzy frakcjami parlamentarnymi partii komunistycznej i socjalistycznej, czy też pomiędzy komitetami centralnymi obu tych partii [...] Problem frontu jednolitego - nawet gdy w danym okresie nieunikniony jest rozłam pomiędzy rozmaitymi organizacjami politycznymi, które się powołują na klasę robotniczą - wynika z niecierpiącej zwłoki konieczności zapewnienia sobie przez tę klasę możności frontu jednolitego w walce z kapitalizmem. Dla tych, którzy tego zadania nie rozumieją, partia jest tylko stowarzyszeniem propagandystów a nie organizacją walki masowej”.

Front jednolity zakłada więc gotowość komunistów w określonych granicach i specyficznych zagadnieniach koordynować swoje akcje z działaniami organizacji reformistycznych

Trocki był wyraźnie świadom tego, że jedność działania z reformistami nie zawsze i nie automatycznie zostanie osiągnięta. Wprost przeciwnie, często da się osiągnąć tylko częściowe uzgodnienia, jeśli w ogóle będzie to możliwe. Lecz właśnie dlatego było konieczne, żeby walczący robotnicy uzyskali możność przekonać się, że tam, gdzie nie osiąga się jedności działania, przyczyny

Czwarty Kongres Międzynarodówki Komunistycznej (5 XI - 5 XII 1922) był ostatnim, w którym Lenin brał udział i ostatnim, którego uchwały Trocki uważał w zasadzie za słuszne. Kongres zajmował się głównie zagadnieniem frontu jednolitego. Dziesięć lat później Trocki w zasadniczym oświadczeniu ustosunkował się do dawnego Kominternu. Pisał, że Międzynarodowa Lewicowa Opozycja jest kontynuatorem tradycji pierwszych czterech kongresów Międzynarodówki Komunistycznej. Jeśli nawet wiele z jej uchwał straciło swoją aktualność i rozwój wydarzeń prześcignął je, mimo to wszystkie jej istotne zasady (w sprawie imperializmu i państwa burżuazyjnego, demokracji i reformizmu, zagadnienia zdobycia władzy i dyktatury proletariatu, stosunku do chłopstwa i narodów uciskanych, parlamentaryzmu, polityki jednolitofrontowej) jeszcze po upływie dziesięciolecia pozostają

„...najwyższym wyrazem strategii proletariackiej w epoce powszechnego kryzysu kapitalizmu”.

Natomiast Lewicowa Opozycja odrzuca uchwały piątego i szóstego kongresu (1924 i 1928 r.) jako „rewizjonistyczne” (Writings of Leon Trotsky 1932-1933, New York 1972, s. 51-55).

W 1923 r. wystąpiła z jednej strony „trójka” (Stalin-Zinowjew-Kamieniew) z drugiej - Lewicowa Opozycja. Komintern poniósł wtedy w Europie dwie ciężkie klęski. W lipcu Komunistyczna Partia Bułgarii, mająca za sobą prawie całą klasy robotniczą, przyjęła postawę neutralną - czy, ściślej biorąc, całkowicie bierną - wobec puczu prawicowego, skierowanego przeciwko rządom partii chłopskiej. Dopiero po zniszczeniu systemu burżuazyjno-demokratycznego, ustanowieniu dyktatury i skutecznym zdławieniu ruchu mas ludowych - dopiero wtedy (22 września) Komunistyczna Partia Bułgarii zorganizowała, i to bez jakiegokolwiek poważniejszego przygotowania politycznego, pochopne powstanie, które zostało zmiażdżone. Potem nastąpił już okres okrutnego białego terroru.

Niemcy znajdowały się w tym czasie w stanie głębokiego kryzysu gospodarczego, społecznego i politycznego, który został przyspieszony francuską okupacją Zagłębia Ruhry i zaostrzony astronomicznej wielkości inflacją, która pieniądz uczyniła dosłownie bezwartościowym. Jesienią 1923 r. sytuacja w Niemczech była wręcz rozpaczliwa, panowała nędza a perspektywy były bardziej beznadziejne niż kiedykolwiek po 1923 r. Po utworzeniu w Saksonii rządu koalicyjnego komunistów i socjaldemokratów, zaplanowano na październik zbrojne powstanie w całych Niemczech. Zostało ono jednak w ostatniej chwili odwołane, o czym wiadomość nie dotarła do Hamburga. Toteż w tym mieście wszczęto osamotnione powstanie, po dwóch dniach zdławione.

Trocki doszedł do wniosku, iż przeoczono historyczną wręcz okazję. Od tego momentu politykę Kominternu w coraz większym stopniu określała frakcja Stalina. Kierowała się przy tym nie potrzebami międzynarodowej walki klasowej, lecz, w pierwszym okresie - interesami frakcji stalinowskiej w wewnętrznej walce w KPZR, w następnym zaś okresie - interesami zagranicznej polityki reżimu stalinowskiego.

W latach 20-ych (1925-1927) Komintern dokonał pierwszego zwrotu na prawo. Trocki szczegółowo sformułował swą krytykę tej fazy jego polityki, przede wszystkim w odniesieniu do dwóch ważnych wydarzeń: chińskiej rewolucji lat 1925-1927, o czym była już mowa, i Anglo-Radzieckiego Komitetu Związkowego. Ten ostatni powstał w 1925 r. z inicjatywy kierownictwa Kominternu. Był swego rodzaju sojuszem pomiędzy centralą brytyjskich związków zawodowych (TUC) i centralą związków radzieckich (WCSPS). Sojusz ten nadawał TUC-owi odcień rewolucyjności i stwarzał mu osłonę przed lewicową krytyką ze strony jego dołów członkowskich. Został zaś stworzony tuż przed tym, nim długotrwały proces radykalizacji brytyjskiego ruchu robotniczego osiągnął swój punkt szczytowy.

Istota krytyki Trockiego dotyczyła przede wszystkim tego, iż Komunistyczna Partia W. Brytanii - zgodnie z polityką Kominternu - wzmacniała zaufanie mas do lewicowo-socjaldemokratycznej biurokracji (naczelnym hasłem Komunistycznej Partii W. Brytanii było wówczas: „Cała władza - kierownictwu TUC!”). Ta natomiast - twierdził Trocki - w decydującej chwili z całą pewnością zdradzi ruch. Sprawdziło się to niebawem w toku związkowego strajku powszechnego w maju 1926 r. (tak zresztą jak w roku 1983 zdradziła ona walkę drukarzy i w roku 1984 - górników). Zamiast takiej taktyki - wskazywał Trocki -partia ta winna była samodzielnie organizować w związkach zawodowych ruch opozycyjny w stosunku do kierownictwa TUC, wykorzystując możliwości, jakie lewicowi funkcjonariusze związkowi stwarzali dla takiej właśnie akcji. Lecz w żadnym wypadku partia na nich nie powinna polegać. Winna ona natomiast z całym naciskiem ostrzegać walczących związkowców i tak ich przygotowywać, żeby zdrada związkowych funkcjonariuszy nie załamała związkowców, ani nawet ich nie zaskoczyła. Modelem tego rodzaju wewnątrzzwiązkowej opozycji był „Minority Movement” („Ruch Mniejszości”), który w latach poprzednich został zorganizowany w związkach zawodowych pod kierownictwem Partii i cieszył się sporą popularnością. Dzięki niemu szybko zwiększyła się liczba członków Partii i wzrosły jej wpływy w klasie robotniczej. Natomiast umizgi radzieckiej centrali związkowej do lewicowej biurokracji związkowej zakończyły się - zgodnie z przewidywaniami Trockiego - katastrofą - dla angielskiego ruchu robotniczego, Komunistycznej Partii W. Brytanii i Kominternu. W strajku powszechnym 4-12 maja 1926 r., który szybko przyjął formy powstańcze, „lewicowe” kierownictwo TUC przedwcześnie zatrąbiło do odwrotu, załamało strajk w jego szczytowym momencie i w ten sposób doprowadziło ruch do klęski. A w konsekwencji - do długotrwałego panowania w brytyjskim ruchu zawodowym jego prawicowego skrzydła. Zaś Partia Komunistyczna w krótkim czasie skurczyła się liczebnie do nieznacznej sekty i do przeszłości przeszedł jej wpływ na ruch zawodowy.

Poleganie na „lewicowych” funkcjonariuszach jeszcze po dzień dzisiejszy pozostaje cechą odróżniającą lewicowych reformistów od komunistów. Tak więc przeprowadzona wówczas przez Trockiego krytyka nadal zachowuje dużą doniosłość i to nie tylko w W. Brytanii.

Obradujący latem 1928 r. VI Kongres Kominternu (17 VII - 1 IX 1928) wprowadził tego rodzaju poprawki do obowiązującej w latach 1924-1928 prawicowej linii politycznej ruchu komunistycznego, iż wkrótce przekształciła się ona w swoje przeciwieństwo. Partiom komunistycznym narzucono kurs ultralewicowy o charakterze biurokratycznym, kurs nie liczący się z okolicznościami i uwarunkowaniami danego kraju. Zgodnie z tą nową linią, świat dzielił się na „obóz rewolucyjny”, obejmujący ZSRR i proletariat innych krajów, kierowany przez „zbolszewizowane”, tj. w pełni podporządkowane stalinowskiej ekipie Związku Radzieckiego, partie komunistyczne oraz na „obóz kontrrewolucyjny”, składający się z burżuazji, faszystów, „socjalfaszystowskiej” socjaldemokracji oraz wszelkiego rodzaju wykluczonych z partii komunistycznych frakcji opozycyjnych wobec ekipy stalinowskiej. W istocie zaś ta nowa linia odzwierciedlała wejście w życie w ZSRR pierwszego planu pięcioletniego oraz przeforsowanie kursu na przymusową kolektywizację. Proklamowano przy tym tzw. „trzeci okres”, którego cechą miały być w świecie kapitalistycznym (w metropoliach i koloniach) „przybierające na sile walki rewolucyjne”. W praktyce oznaczało to zaś, że w czasie, gdy faszyzm - przede wszystkim w Niemczech - stawał się prawdziwym i narastającym niebezpieczeństwem, za głównego wroga uznano socjaldemokrację.

W tej sytuacji należało więc jakoby odrzucić dotychczasową formę polityki frontu jednolitego. Więcej - nie mogło być już mowy o tym, żeby odpowiednią taktyką zmusić socjaldemokratyczne partie masowe i pozostające pod ich wpływem związki zawodowe do utworzenia z komunistami frontu jednolitego przeciwko faszyzmowi. Jedne i drugie bowiem - wedle nowej teorii - same były „socjalfaszyzmem”. Ba! Socjaldemokrację uznano na XI plenum Komitetu Wykonawczego Kominternu (1931 r.) za „najaktywniejszy czynnik i inicjatora rozwoju państwa kapitalistycznego w kierunku faszyzmu” (jw., s. 159). Nowe kierownictwo Komunistycznej Partii Polski, narzucone jej w połowie 1929 r. przez stalinowską ekipę Kominternu, już w okresie Centrolewu (1929-1930) pouczało członków i sympatyków, iż największą w Polsce przeszkodą na drodze zwycięstwa rewolucji proletariackiej jest „niebezpieczeństwo kontrrewolucyjnej dywersji demokratycznej”, mając na myśli mało prawdopodobne zwycięstwo Centrolewu.

Ta sprzeczna z faktycznym stanem rzeczy i całkowicie fałszywa ocena rzeczywistego charakteru faszyzmu jak również właściwości socjaldemokracji nieuchronnie prowadziła do fałszywej konkluzji, że „silne partie demokratyczne” dają się pogodzić z „reżimem dyktatury faszystowskiej”. Twierdzono wręcz, iż jedno i drugie istnieje równocześnie w Niemczech (już na długo przed dojściem Hitlera do władzy). Toteż kolejne, XII plenum Komitetu Wykonawczego (1932) twierdziło: „W Niemczech rząd Papena-Schleichera przy pomocy Reichswehry, Stahlhelmu i nazistów stworzył faszystowską dyktaturę”. (jw., s. 22).

Trocki z coraz większym naciskiem i rozpaczą występował przeciwko tej rażącej głupocie. Od 1929 r. do katastrofy w 1933 r., jaką było przejęcie władzy przez partię hitlerowską, pisał on nieustannie artykuły na temat kryzysu niemieckiego. Żaden marksista nie prześcignął go w tej kwestii przenikliwością i siłą argumentacji. Centralnym wątkiem wszystkich jego na ten temat artykułów była konieczność tworzenia „jednolitego frontu robotniczego przeciwko faszyzmowi”. Włożył ogromny wysiłek w to, by prześledzić zjawiska i przeciwstawić rozsądną analizę i odpowiedź zwyrodniałym argumentom, jakie kapłani stalinizmu rozpowszechniali, usiłując niewiarygodne uczynić wiarygodnym. Jego ówczesne publikacje, w szczególności cykl artykułów „Deutschland, wohin?” (Niemcy, dokąd?”), rozprawiały się z mnóstwem pseudomarksistowskich wywodów. Oto niektóre krótkie fragmenty tej polemiki:

„Obecnie oficjalna prasa Kominternu przedstawia wyniki wyborów z 1930 r. jako ogromne zwycięstwa komunizmu, które stawia na porządku dnia hasła „Radzieckich Niemiec”. Biurokratyczni optymiści nie chcą zrozumieć sensu stosunku sił, jaki ujawnił się w statystyce wyborczej. Wzrost głosów komunistycznych traktują oni całkowicie niezależnie od rewolucyjnych zadań, jakie stawia sytuacja i od trudności, które z tego wynikają.

Partia Komunistyczna otrzymała 4,600 tys. głosów, podczas gdy w 1928 r. - 3,300 tys. Przyrost 1,300 tys. głosów jest z punktu widzenia „normalnej” mechaniki parlamentarnej niesłychanie duży, nawet jeśli uwzględni się zwiększenie ogólnej liczby wyborców. Ale ten wzrost głosów całkowicie blednie wobec skoku faszyzmu - z 800 tys. głosów na 6.400 tys.! Nie mniej istotne znaczenie dla oceny wyborów ma fakt, iż socjaldemokracja, mimo znacznych strat, utrzymała trzon swego stanu posiadania i znów uzyskała większą liczbę głosów robotniczych, niż Partia Komunistyczna. Jeśli zadać sobie pytanie, jaki to kompleks uwarunkowań międzynarodowych i krajowych byłby zdolny z największą siłą pchnąć klasę robotniczą ku komunizmowi, to nie dałoby się przytoczyć pomyślniejszych dla takiego zwrotu okoliczności, niż obecna sytuacja w Niemczech: pętla planu Younga, rozpadnięcie się panujących grup, kryzys parlamentaryzmu i przerażające samozdemaskowanie się rządzącej socjaldemokracji. W kontekście tych konkretnych uwarunkowań historycznych specyficzna waga Komunistycznej Partii Niemiec w życiu kraju pozostaje - mimo zdobycia 1,300 tys. nowych głosów - nieproporcjonalnie mała.

[...] Lecz najważniejszą umiejętnością partii rzeczywiście rewolucyjnej, jest zdolność patrzenia rzeczywistości w oczy [...]

„Za jednym zamachem zmobilizować większość niemieckiej klasy robotniczej do ofensywy - to ciężkie zadanie. Po klęskach lat 1919, 1921, 1923, po awanturnictwie «trzeciego okresu», u robotników niemieckich którzy i bez tego spętani są przez potężne organizacje zachowawcze, ukształtowały się silne zahamowania wewnętrzne. Jednak - z drugiej strony - owa organizacyjna stabilność robotników, która dotąd prawie całkowicie uniemożliwiała faszystom wdarcie się w ich szeregi, stwarza bardzo duże możliwości dla walk obronnych.

Stalinowcy puścili w ruch wszelkiego rodzaju fałszywą argumentację, najrozmaitsze paralogizmy, żeby problem zaciemnić, aby to, co kiedyś było polityką Kominternu, napiętnować teraz jako kontrrewolucyjny trockizm. Mówili na przykład, iż front jednolity można tworzyć tylko „od dołu”, a więc należy wykluczyć jakiekolwiek porozumienie z socjaldemokratami. Poszczególni socjaldemokraci mogą wprawdzie brać udział w „czerwonym froncie jednolitym”, lecz pod warunkiem, że zaakceptują kierownictwo w nim Komunistycznej Partii Niemiec. Taką samą politykę jednolitofrontową prowadził Komintern również w innych krajach.

Komunistyczna Partia Niemiec trzymała się swej, rozstrzygającej o jej losie i, niestety, również o losie niemieckiej klasy robotniczej, linii politycznej wypracowanej przez stalinowskie kierownictwo Międzynarodówki Komunistycznej.

Owa właściwa „trzeciemu okresowi” - według, pożal się Boże, teoretyków stalinowskich - wznosząca się fala masowych walk rewolucyjnych, prowadziła też do tego, że partie komunistyczne poszczególnych krajów ustawicznie proklamowały strajki generalne, we wszystkim dopatrywały się symptomów rozpoczynającej się już rewolucji. Ponieważ obiektywna sytuacja była wręcz odwrotna, wszystkie partyjne prognozy nie sprawdzały się. Wyjście znaleziono w obciążeniu odpowiedzialnością za wszystkie niepowodzenia socjaldemokracji i kierowanych przez nią związków zawodowych, co dodatkowo uzasadniało politykę nie zawierania z nimi jednolitego frontu. Z niektórymi działaczami tamtych organizacji - przede wszystkim z działaczami niższego szczebla - niekiedy rozprawiano się metodami bojówkarskimi. Pojedynczych zaś przywódców samych partii komunistycznych, którzy odważali się w tym, czy w innym przypadku odstąpić od takiej linii, natychmiast wykluczano z partii pod zarzutem, iż są oni agentami faszyzmu w klasie robotniczej. Efekty tego wszystkiego były wręcz opłakane. Wczoraj jeszcze aktywni robotnicy, zrażeni brakiem jedności, bojówkarskimi metodami walki wewnątrz klasy robotniczej (co prawda socjaldemokraci pierwsi odwołali się do terroru bojówkarskiego), zdenerwowani powtarzającymi się nieudanymi strajkami proklamowanymi przez kierownictwo partii komunistycznej, tysiącami wycofywali się z życia politycznego, zwłaszcza z organizacji zawodowych. Działo się to w miesiącach i latach, gdy wzmagała się ofensywa faszyzmu.

Po zwycięstwie w Niemczech Hitlera, przywódcy Związku Radzieckiego zaczęli poszukiwać dla siebie „bezpieczeństwa” w militarnym sojuszu z najważniejszymi wówczas mocarstwami zachodnimi - Francją i Wielką Brytanią. Narzędziem ukierunkowanej na osiągnięcie tego celu dyplomacji Stalina stał się Komintern. Do funkcji narzędzia tej dyplomacji był on stopniowo degradowany już wcześniej, lecz teraz ta jego rola uwidoczniła się mocniej niż kiedykolwiek dotąd. Toteż Komintern znów został gwałtownie przesunięty, tym razem z orientacji ultralewicowej na wyraźnie prawicową. Po 7-letniej przerwie zwołano siódmy (i ostatni) Kongres Międzynarodówki Komunistycznej (obradował w dniach 25 VII - 20 VIII 1935), żeby światowej opinii publicznej wyjaśnić, iż rewolucje nie stoją już więcej na porządku dnia stalinowskiego komunizmu. W ich miejsce postulowano teraz „zjednoczony front ludowy walki o pokój i przeciwko podżeganiu do wojny”. Teraz zaczęto głosić, że „wszyscy zainteresowani w utrzymaniu pokoju powinni zostać wciągnięci do wspólnego frontu” (J. Degras, op. cit., t. III, s. 375).

„Obecnie - głosił on - nie tylko klasa robotnicza, chłopstwo i masy pracujące są zdecydowane utrzymać pokój, lecz również uciskane kraje i słabe narody, których niepodległości zagraża wojna [...] W obecnej fazie też wiele państw kapitalistycznych zabiega o utrzymanie pokoju. W ten sposób powstaje możliwość utworzenia przeciwko niebezpieczeństwu wojny imperialistycznej szerokiego frontu klasy robotniczej, mas pracujących i całych narodów” (jw., s. 390).

Taki „front”, rzecz zrozumiała i nieunikniona, służył tylko utrzymaniu dotychczasowej równowagi imperialistycznej. Dla ukrycia tej oczywistości z dużym rozmachem wykorzystywano reformistyczną retorykę. Jakiś czas przynosiło to Kominternowi sukcesy. Szeroko rozpowszechnione w klasie robotniczej pragnienie jedności początkowo dało partiom komunistycznym rzeczywiście spore zyski. W okresie od początku 1934 r. do końca 1936 r. szeregi Komunistycznej Partii Francji zwiększyły się z 30 tys. osób do 150 tys., nie licząc 100 tys. członków Komunistycznego Związku Młodzieży Francji. Komunistyczna Partia Hiszpanii, która u schyłku „trzeciego okresu” (1934) liczyła niecały tysiąc członków, zwiększyła ich liczbę do lutego 1936 r. do 36 tys., zaś do lipca 1937 r. podniosła się ona do 117 tys. Nowych członków uodporniono na krytykę z pozycji lewicowych, Komintern bowiem szerzył wśród nich wiarę, że trockiści są dosłownie agentami faszyzmu.

Występując z programem reform i hasłem „systemu zbiorowego bezpieczeństwa” międzynarodowego, złożony z owych trzech partii „front ludowy” wygrał w kwietniu 1936 r. wybory do Izby Deputowanych. Komunistyczna Partia Francji, której naczelnym hasłem wyborczym była „silna, wolna i szczęśliwa Francja”, zdobyła 72 mandaty i stała się niczym nie zastąpioną częścią składową większości parlamentarnej rządu Leona Bluma, przywódcy SFIO i premiera gabinetu „frontu ludowego”. Maurice Thorez, sekretarz generalny Komunistycznej Partii Francji, mógł teraz z dumą oświadczyć: „odważnie odwojowaliśmy u naszych wrogów to, co nam ukradli i nogami zdeptali. Przywróciliśmy sobie «Marsyliankę» i sztandar trójkolorowy” (jw. s. 384).

Po wyborczym zwycięstwie lewicy nastąpiła potężna fala strajków i okupacji fabryk. W lipcu 1936 r. brało w nich udział 6 mln robotników. Teraz wczorajsi rzecznicy „wznoszącej się fali walk rewolucyjnych” usiłowali ruch ten ograniczyć i zahamować oraz zakończyć go na podstawie ustępstw osiągniętych od pracodawców w „porozumieniu z Matignon”. Przewidywało ono 40-godzinny tydzień pracy i płatne urlopy. Zanim rok 1936 zdążył zakończyć się, Komunistyczna Partia Francji przesunęła się jeszcze dalej na prawo aniżeli jej socjaldemokratyczni sojusznicy i zażądała rozszerzenia „frontu ludowego” i przekształcenia go w „front francuski”, mianowicie przez włączenie do niego prawicowych antyniemieckich narodowych konserwatystów.

Wobec tego, że sojusz z Francją stał się punktem oparcia polityki zagranicznej Stalina, odpowiednio więc Komunistyczna Partia Francji zaczęła odgrywać pionierską rolę w nowej orientacji stalinowskiego ruchu komunistycznego, orientacji szybko przyjętej przez cały Komintern. Po próbie gen. Franco przechwycenia władzy w Hiszpanii, w lipcu 1936 r. wybuchła tu rewolucja. Komunistyczna Partia Hiszpanii, będąca częścią składową rządzącego tym krajem „frontu ludowego”, który w lutym wyszedł zwycięzcą z wyborów parlamentarnych, znalazła się teraz w obliczu trudnego a odpowiedzialnego „zadania”. Wszak na porządku dziennym stanęła tu teraz sprawa wiarygodności taktyki ludowofrontowej w skali co najmniej Europy. Chodziło o przedstawienie kołom burżuazyjnym przekonującego dowodu na to, iż proklamowane przed rokiem przez VII Kongres Kominternu nowa taktyka, fronty ludowe, nie jest pułapką na łatwowiernych „burżujów” - jak to twierdziła propaganda prawicowych ugrupowań burżuazyjnych - lecz szczerym wyrazem zmiany orientacji oraz rezygnacji z kursu na rewolucję proletariacką w państwach kapitalistycznych i ich koloniach oraz strefach wpływów. Toteż Komunistyczna Partia Hiszpanii robiła wszystko co było w jej mocy, byle nie dopuścić do tego, żeby ruch mas ludowych rozsadził ramki „demokracji”, rozumianej jako demokracja burżuazyjna. Przy pomocy radzieckiej dyplomacji oraz, oczywiście, socjaldemokratów zdołała odnotować w tej dziedzinie sporo sukcesów. Redaktor naczelny dziennika partyjnego tak oto przedstawił politykę partii:

Toteż Trocki w grudniu 1937 r. pisał:

„Proletariat hiszpański wykazał się pierwszorzędnymi zdolnościami bojowymi. Od pierwszego dnia rewolucji swoją specyficzną wagą w gospodarce kraju, swoim poziomem politycznym i kulturalnym nie tylko dorównywał proletariatowi rosyjskiemu z początku roku 1917, lecz znacznie przewyższał go.

Obecnie prawie nikt już nie usiłuje usprawiedliwiać stalinowskiej linii „trzeciego okresu”. Lecz z „frontem ludowym” rzecz się ma całkowicie odmiennie. Jeśli uwzględni się różnice, uwarunkowane czasem i miejscem, to eurokomunizm i kompromis historyczny okazuje się niczym innym niż nowym wydaniem polityki ludowofrontowej. Niektórzy spośród formalnie znajdujących się w nurcie eurokomunistycznym daleko na lewo, w istocie znów powtarzają te same błędy, jakie Trocki zwalczał w okresie Anglo-Radzieckiego Komitetu Związkowego.

Centralne problemy międzywojennego ruchu komunistycznego nie są zatem jedynie ciekawostkami historycznymi, nadal pozostają aktualne, posiadają bezpośrednio polityczne znaczenie. Toteż pisma Lwa Trockiego dotyczące strategii i taktyki w tych ważnych zagadnieniach, pozostają prawdziwą skarbnicą politycznej wiedzy proletariackiej. Od 1923 r. nikt nie przeprowadził analiz, które by swoją dalekowzrocznością i przenikliwością równać się mogły z analizami Trockiego. Dla rewolucjonistów proletariackich są one po dzień dzisiejszy niezastąpionym źródłem wiedzy o strategii i taktyce ruchu robotniczego.

Już w uchwalonym 1 XI 1864 r. tymczasowym statucie Międzynarodowego Stowarzyszenia Robotników, jak się oficjalnie nazywała założona 28 września tzw. Pierwsza Międzynarodówka, pierwsze zdanie głosiło, że „wyzwolenie klasy robotniczej musi być dziełem samej klasy robotniczej.” Sformułowanie to, jak i cały tymczasowy statut, wyszło spod pióra Karola Marksa. Zarazem jednak myśliciel ten niejednokrotnie podkreślał, że klasa panująca rozporządza nie tylko materialnymi, lecz również „duchowymi środkami produkcji” i dlatego idee panujące w danej epoce są ideami klasy w tej epoce panującej. Jeśli przyjąć za punkt wyjścia pierwsze z obu stwierdzeń, wówczas pozostawałoby tylko spokojnie czekać na to, żeby klasa robotnicza wzięła swoją sprawę we własne ręce. Natomiast z drugiego ustalenia nieuchronnie wynika, iż klasa robotnicza nigdy nie osiągnie świadomości własnych interesów, która jest niezbędną przesłanką jej samowyzwolenia.

Z owej - wydawałoby się - sprzeczności obu przytoczonych praw społecznych właśnie wynika dla klasy robotniczej niezbędność posiadania swej klasowej partii, obojętnie jak ją nazwiemy - socjalistycznej czy komunistycznej. Dlatego istota takiej partii i jej stosunek do mniej czy bardziej żywiołowego ruchu robotniczego były dla ruchu socjalistycznego od pierwszej chwili jego istnienia zagadnieniem zasadniczym. Przy czym, co podkreślić trzeba wyraźnie, nigdy nie stanowiło to zagadnienia tylko techniczno-organizacyjnego. Zawsze bowiem spór na temat stosunku pomiędzy klasą a partią, a przez to spór w sprawie istoty partii był równocześnie sporem o cele ruchu. W rozbieżnościach poglądów w sprawie form i metod organizacyjnych partii socjalistycznej czy komunistycznej zawsze nieuchronnie wyrażały się również różnice poglądów na cele tychże partii. Wszystkie konflikty Marksa z Proudhonem, Schapperem, Blanquim i in. w sprawach organizacyjnych niezmiennie wynikały z różnic poglądów na istotę socjalizmu jako celu ostatecznego klasy robotniczej i na środki jakimi cel ten można osiągnąć.

Po śmierci Marksa w 1883 r. i Engelsa w 12 lat później nastały czasy umasowienia się w Europie partii socjalistycznych. W Rosji carskiej stosunkowo wcześnie, gdyż już w latach 90-tych XIX w. wynikł zasadniczy spór odnośnie istoty i struktury partii, jaką należy stworzyć. Z czasem, w pierwszym dziesięcioleciu XX w., rozwinął się on w podstawowy konflikt w rosyjskim ruchu robotniczym, w ostrą walkę pomiędzy bolszewikami i mienszewikami.

Jednak szybko zdystansował się zdecydowanie od tego punktu widzenia. Kiedy więc na tymże zjeździe doszło do rozłamu w partii, opowiedział się po stronie mienszewików. W ciągu najbliższego roku Trocki stał się wręcz wybitnym krytykiem bolszewickiego centralizmu partyjnego. W 1904 r. w artykule „Nasze zadania polityczne” nawet opisał jakie widzi następstwa leninowskiej metody organizacyjnej: „Wpierw partia zostanie zastąpiona przez organizację partyjną, następnie organizacja partyjna przez komitet centralny, ostatecznie zaś komitet centralny przez «dyktatora»”.

Trocki, podobnie jak Róża Luksemburg, żywił nieufność do „konserwatyzmu partyjnego” i ustawicznie podkreślał pierwszoplanową rolę żywiołowej aktywności klasy robotniczej. W „Wynikach i perspektywach” pisał:

Był przekonany, iż żywiołowy przypływ rewolucji na bok odsunie konserwatyzm partyjny. Pod wrażeniem doświadczeń rewolucyjnych 1905 r. pisał o ruchu mas, iż „uśmierci on rutynę partyjną i zburzy konserwatyzm partii”. W ten sposób zadanie partii zostało w koncepcji ówczesnej Trockiego ograniczone do propagandy. Partia nie jest w tym ujęciu „strażą przednią klasy robotniczej”.

W tej dziedzinie obawy Trockiego nie były nieuzasadnione. Zarówno w 1905 r. jak i w roku 1917 bolszewicy przejawili pewien konserwatyzm. Na Zachodzie konserwatyzm partii socjaldemokratycznych miał nieporównanie wyraźniejszą podstawę materialną - przywileje arystokracji robotniczej. Tu też w latach 1918-1919 odegrał rolę zdecydowanie kontrrewolucyjną.

Zarówno w okresie porewolucyjnej reakcji jak i w następnym, zapoczątkowanym w 1912 r., gdy klasa robotnicza powracała do sił, kontynuował swoją krytykę „bolszewickiego zastępowania” klasy. Wystąpienia Trockiego na rzecz zjednoczenia wszystkich frakcji i nurtów rosyjskiej socjaldemokracji w istocie były skierowane przeciwko bolszewikom. Kiedy zaś po 1920 r. w partii rosyjskiej (teraz komunistycznej) zaczęło się szerzyć niebezpieczeństwo już rzeczywistego „zastępowania klasy” Trocki przez dłuższy czas nie był tak konsekwentny, jak niegdyś, w krytyce tego zjawiska. Chyba nie w ostatnim rzędzie dlatego, iż miał jeszcze w pamięci błędy jakich się poprzednio dopuścił w tej dziedzinie.

Rozwój wydarzeń uwidocznił bowiem błędność w tej sprawie stanowiska Trockiego od 1904 r. począwszy po początek roku 1917. Sam zresztą potem pisał, że z całą pewnością stwierdzić można, iż bez Lenina rewolucja nie zwyciężyłaby. Zaś momentem decydującym dla jej zwycięstwa był nie tyle powrót Lenina do Rosji w kwietniu 1917 r. i jego tezy kwietniowe, lecz istnienie partii bolszewickiej, którą on i jego towarzysze zbudowali w latach poprzednich. Zarazem - na co zwrócić trzeba uwagę, w 1917 r. konserwatyzm niektórych przywódców bolszewickich, wzmocniony - co również trzeba zaznaczyć - teorią „demokratycznej dyktatury robotników i chłopów”, przy której Lenin długo upierał się, omal nie przeszkodził przejęciu władzy przez bolszewików. Lecz, z kolei, w tymże 1917 r. autorytet jakim Lenin się cieszył u towarzyszy partyjnych oraz zdecydowanie jakie przejawił m.in. w zerwaniu z orientacją na ową „demokratyczną dyktaturę robotników i chłopów”, wywarły decydujący wpływ na umocnienie się rewolucji. Jednak bez partii, mimo jej wszystkich słabych stron, przejęcie władzy przez klasę robotniczą w ogóle nie stanęłoby na porządku dziennym.

Żywiołowe akcje masowe wprawdzie mogą obalić reżym autorytarny, wydarzyło się to wszak w lutym 1917 r. w Rosji, w listopadzie 1918 r. w Niemczech i niektórych krajach monarchii austro-węgierskiej czy w grudniu 1978 r. w Iranie. Jeśli jednak robotnicy chcą przejąć w swoje ręce władzę i utrzymać ją, niezbędna im jest do tego partia typu leninowskiego. Do takiego wniosku Trocki doszedł definitywnie już w początkach 1917 r. Dlatego po przyjeździe do Rosji wstąpił do partii bolszewickiej.

Tego punktu widzenia już do końca życia nie zmienił. Wprost przeciwnie, zdecydowanie i konsekwentnie bronił go. W styczniu 1932 r., więc już wydalony ze Związku Radzieckiego, odrzucił twierdzenie „interesy klasy robotniczej mają pierwszeństwo przed interesami partii”, co następująco uzasadnił:

„Klasa w sobie jest tylko materiałem do wykorzystania. Samodzielna rola proletariatu zaczyna się wtedy, gdy z klasy społecznej w sobie staje się klasą polityczną dla siebie. Dokonuje się to za pośrednictwem partii. Ona jest tym historycznym organem, za pośrednictwem którego klasa dochodzi do samoświadomości. Powiedzieć «klasa stoi ponad partią» oznacza twierdzić: «prymitywna klasa znajduje się na wyższym poziomie aniżeli klasa nabywająca świadomość». Jest to nie tylko fałszywe, lecz reakcyjne” („Co teraz?”).

Udowodnienie tego twierdzenia napotyka na pewne, ewidentne trudności. Wszak historia pokazała, że ów „historyczny organ”, za pośrednictwem którego klasa robotnicza miała dojść do świadomości, może zwyrodnieć. Wynika więc zagadnienie - w jaki sposób można organizację partyjną uchronić przed zwyrodnieniem?

Trocki świadom był istnienia i wagi tego problemu. Wszak w 1914 r. przeżył rozpad Drugiej Międzynarodówki, w latach 1918-1919 jawnie kontrrewolucyjną rolę socjaldemokracji, wreszcie rozwój stalinizmu. Toteż w dalszym ciągu przytoczonych już rozważań pisał:

„Droga klasy robotniczej do samoświadomości, tj. ukształtowanie partii rewolucyjnej, która poprowadzi za sobą proletariat jest procesem zawiłym i pełnym sprzeczności. Klasa nie jest jednolitą całością. Jej rozmaite części składowe dochodzą do świadomości rozmaitymi drogami i w niejednakowym czasie. Burżuazja aktywnie uczestniczy w tym procesie. Stwarza w obrębie klasy robotniczej swoje organy bądź posługuje się istniejącymi, przeciwstawiając określone warstwy robotników innym ich warstwom. Wśród proletariatu równocześnie działają rozmaite partie. Podczas większej części swej drogi dziejowej pozostaje on politycznie rozbity. W określonych okresach wynika z tego problem jednolitego frontu. Staje on z nadzwyczajną ostrością. Partia - kiedy prowadzi słuszną politykę - wyraża historyczne interesy proletariatu. Jej zadanie polega na tym, żeby zdobyć dla swojej polityki większość proletariatu. Tylko wtedy bowiem możliwy jest socjalistyczny przełom. Partia komunistyczna nie może w żaden inny sposób spełnić swej misji dziejowej jak tylko przez pełne i bezwarunkowe zachowanie swej politycznej i organizacyjnej niezależności od innych partii i organizacji istniejących w łonie klasy robotniczej i poza nią. Naruszenie tego zasadniczego wymogu każdej polityki marksistowskiej jest najcięższą ze wszystkich zbrodni popełnianych w stosunku do interesów proletariatu jako klasy. [...] Jednak proletariat nie szkolnymi schodami dochodzi do rewolucyjnej samoświadomości, lecz poprzez walkę klasową, która nie znosi żadnej przerwy. Jednolity front jest potrzebny proletariatowi do walki. W jednakowym stopniu dotyczy to ekonomicznych konfliktów cząstkowych w poszczególnym zakładzie pracy jak i tego rodzaju «narodowej» walki politycznej, jak obrona przed faszyzmem itp. Taktyka jednolitofrontowa nie jest więc czymś przypadkowym czy sztucznym, nie jest jakimś chytrym manewrem, lecz całkowicie wyrasta z obiektywnych warunków rozwojowych proletariatu”.

Na stworzenie takich twierdz robotniczych była nastawiona praca Drugiej Międzynarodówki w owej epoce, kiedy spełniała jeszcze misję postępową.

Ona to stała się teraz owym „historycznym organem, za pośrednictwem którego klasa dochodzi do samoświadomości”. Partie Międzynarodówki Komunistycznej popełniły, zwłaszcza począwszy od 1923 r., wiele grubych błędów politycznych (Trocki nie był zresztą ślepy również na ich wcześniejsze pomyłki), w coraz większym stopniu prowadząc pod przewodnictwem Stalina i jego sprawującej władzę w ZSRR ekipy, politykę oportunistyczną bądź sekciarską. Mimo to owe partie, wraz ze wszystkimi swoimi wadami, były rzeczywistością. Rzeczywistością, która miała za sobą poparcie bądź sympatie milionów na całym świecie. Ich błędy rzeczywiste świadczyły właśnie o tym, wydawać się to może paradoksem, że Międzynarodówka Komunistyczna stała się prawdziwą organizacją masową. Trocki nie podzielał prostackiego poglądu, iż wielkie partie tej Międzynarodówki nie są niczym innym jak tylko narzędziem stalinowskiej biurokracji Związku Radzieckiego. Problem polegał raczej na tym, żeby korygować ich błędy aniżeli negować ich charakter robotniczy:

„Oblicze Partii Komunistycznej! Trzeba ją pouczać, musi się ją przekonać” („To teraz?”)

Wewnątrzpartyjna demokracja była w tej sytuacji koniecznością życiową. Trocki pisał w 1931 r.:

„Niektórzy towarzysze - pisał w 1929 r. - mogą się zdziwić, że niczego nie powiedziałem na temat życia wewnątrzpartyjnego. Nie uczyniłem tego przez przeoczenie, lecz świadomie. Życie wewnętrzne każdej partii nie jest czymś niezależnym, czymś unoszącym się w powietrzu. W stosunku do polityki partyjnej jest to wielkość zależna. Najrozmaitsze elementy sympatyzują z walką przeciwko stalinowskiemu biurokratyzmowi [...]

Jeśli prześledzi się pisma Trockiego powstałe po 1917 r., to można w nich znaleźć wiele wypowiedzi, które wychwalają zalety demokracji wewnątrzpartyjnej i potępiają posunięcia „administracyjne”, lecz zarazem również wiele takich, w których opowiada się za „czystkami” i wykluczeniami z partii. Lecz w żadnym przypadku nie wolno takich cytatów wyrywać z ich kontekstu sytuacyjnego. Wyjaśnienie owych wydawałoby się sprzeczności czy niekonsekwencji jest następujące: stosunek pomiędzy centralizmem a demokracją wewnątrzpartyjną nie zawiera w sobie - zdaniem Trockiego - żadnych wartości odwiecznych. Zawsze był zagadnieniem politycznej treści w określonych, zmieniających się okolicznościach. Pod koniec 1932 r. pisał:

Z czysto formalnego punktu widzenia to stanowisko Trockiego można uznać za wewnętrznie sprzeczne. Rozwiązanie sprzeczności tkwi w dynamice rozwoju partii. Partia nawet może ilościowo rozwijać się, jednak nie będzie więcej mogła poszerzać swoich wpływów wśród mas, jeśli nie będzie się odbywało wzajemne na siebie oddziaływanie partii i coraz szerszych mas robotników. Dlatego właśnie niezbędna jest demokracja wewnątrzpartyjna. Ona, i tylko ona, stwarza możliwość skupienia w partii doświadczenia klasy. Tak dzieje się nawet wtedy, gdy ich skoncentrowanie nie jest możliwe, gdy na skutek obiektywnych okoliczności jest wykluczone poszerzenie wpływu partii. Również i w takiej sytuacji partia musi pozostawać otwartą na nagromadzone doświadczenia klasy, żeby w ogóle mogła wykorzystać szanse, jakie od czasu do czasu wydarzają się.

Żeby nieco skonkretyzować te zapewne nader abstrakcyjnie brzmiące wywody, posłuchajmy jak Trocki w pierwszym tomie „Historii rewolucji rosyjskiej” opisał izolację Lenina po lutym 1917 r. od większości kierownictwa partyjnego:

„Lenin znalazł (w kwietniu 1917 r.) przeciwko starym bolszewikom oparcie w innej, już zahartowanej, lecz świeższej i bardziej z masami związanej warstwie partyjnej. W rewolucji lutowej robotnicy bolszewiccy odegrali, jak wiemy, rolę decydującą. Traktowali jako rzecz samą przez się zrozumiałą, że władzę musi przejąć ta klasa, która wywalczyła zwycięstwo [...] Prawie wszędzie można było znaleźć lewicowych bolszewików, których oskarżano o maksymalizm, nawet o anarchizm. Tym rewolucyjnym robotnikom brakowało tylko teoretycznych argumentów dla obrony swej pozycji. Byli natomiast gotowi na pierwsze wyraźne wezwanie odpowiedzieć aprobatą.

Na tą warstwę robotników, która nabyła świadomość polityczną w toku wzniesienia się fali walk klasowych w latach 1912-1914, orientował się Lenin.”

Partia masowa, a nie sekta, niezmiennie znajduje się pod naciskiem potężnych sił społecznych, zwłaszcza w sytuacjach rewolucyjnych. Te siły dochodzą do głosu, oczywiście, również wewnątrz partii. Skomplikowany stosunek pomiędzy kierownictwem, rozmaitymi warstwami aktywu i robotnikami, którzy wywierają nań wpływ i na których zarazem tenże aktyw wywiera wpływ, znajduje wyraz w politycznej walce w samej partii. Jeśli zdusi się ją środkami administracyjnymi, wówczas partia nie zdoła dokonać owych drobnych korektur swego kursu, które są niezbędne i nieuniknione w wciąż zmieniających się warunkach walki klasowej, żeby partia utrzymywała swe ukierunkowanie na swój cel długofalowy.

Kierownictwo partyjne, które przecież samo uformowało się w następstwie selekcji, jaka dokonała się w toku poprzednich walk, staje w określonym momencie wobec nieuchronnego zadania: określić kiedy - na skutek niesprzyjających okoliczności zewnętrznych - zachodzi sytuacja, iż należy utrzymać zwartość szeregów, żeby uchronić trzon organizacji przed rozpłynięciem się. Natomiast gdy sytuacja zewnętrzna jest pomyślna, kierownictwo to musi rozumieć, że drzwi organizacji trzeba otworzyć przed postępowymi robotnikami, z partii i spoza niej. W ten sposób można przezwyciężyć konserwatyzm partyjny i partia staje się zdolna do reagowania na nowe wydarzenia.