Deze versie: spelling
Transcriptie/HTML en contact: Adrien Verlee, voor het Marxists Internet Archive
| Hoe te citeren? — Graag bronvermelding !
Bron: De Internationale, orgaan van de Nederlandse sectie van de IVe Internationale, jan. 1966, jg. 9.
Deze versie: spelling
Transcriptie/HTML en contact: Adrien Verlee, voor het Marxists Internet Archive
| Hoe te citeren? — Graag bronvermelding !
Op woensdagavond 8 december sprak Isaac Deutscher in het auditorium van de Vrije Universiteit in Brussel over het onderwerp “Trotski, mythe en werkelijkheid”. Deze avond, georganiseerd door de Federatie van Socialistische Studenten, was, voor zover we weten, de eerste grote serieuze lezing over Trotski, en in zoverre dus al een gebeurtenis.
Het succes was groot, zoals bleek uit de opkomst van een 5 à 600 mensen (propvol amfitheater) en uit de veelsoortige, uit vele politieke hoeken waaiende vragen die tijdens het debat aan Deutscher werden gesteld.
Het publiek, dat behalve uit een kern van het links denkende Brussel verder bestond uit scherp geïnteresseerde jonge studenten, ontving het verschijnen van de spreker in de zaal met luid applaus. De inleider was Marcel Liebman, die wij slechts kennen als schrijver in Les Temps Modernes van een niet onverdienstelijk en hier en daar zelfs erg raak artikel “Terug naar Trotski” (juli ’65). Een artikel waardoor Liebman min of meer aansloot bij de toenemende groep intellectuelen (ook communistische!) die zo langzamerhand wel bereid zijn uit historische objectiviteit Trotski de plaats in de geschiedenis te geven die hij verdient, die van de theoreticus van de permanente revolutie sinds 1905, de revolutionair van 1917, de organisator van het Rode Leger, de eerste voorstander van industrialisering en collectivisering; maar ook een groep die in mindere mate bereid is de Trotski te herkennen die na dit alles vanuit de ballingschap meedogenloos kritiek leverde op de stalinistische verwording, en in het bijzonder de Trotski die de Vierde Internationale stichtte ...
Een groep intellectuelen, waarvan Deutscher zelf de grootste exponent is, wat echter aan onze waardering voor zijn werken en voor hem persoonlijk weinig afdoet, zó belangrijk als de draagwijdte is van de werken van deze “doorbraakhistoricus”, wiens biografieën van Stalin (1949)[1] en Trotski (1954-63) torenhoog afsteken boven de rest van de aan deze onderwerpen bestede boeken.
Vergeleken met de stroom nieuwe feiten die in zijn Trotski-biografie te vinden is, zei Isaac Deutscher op deze avond in Brussel niet veel nieuws. Hoe zou hij ook gekund hebben, na iets van 2.000 bladzijden aan het onderwerp besteed te hebben? Het belang van de lezing is geweest om Deutscher zijn ideeën te zien populariseren voor een publiek dat al min of meer op zijn hand was, en hem vanuit de huidige internationale situatie de actualiteit van Trotski’s ideeën te zien opsporen. Zo rekende hij om te beginnen af met de mening dat de internationalistisch-revolutionaire houding van Trotski nu verouderd zou zijn door de atoomwapens, zoals mensen doen die zeggen “Trotski heeft de atoombom niet voorzien”. Want, zo zei Deutscher, Trotski heeft het tijdperk van het atoom wél voorzien, 20 jaar voor de eerste kernsplitsing, en hij wist dat iedere vooruitgang van de creatieve krachten een verhoging inhoudt van de destructieve krachten, waardoor uiteindelijk de mensheid of het socialisme zou vestigen, of naar de barbarij terug zal vallen. Het perspectief van Trotski is na de uitvinding van de atoombom geldiger dan ooit, omdat des te dichter de mensheid bij haar vernietiging staat, des te harder ze ertegen moet vechten.
Trotski’s theorie over de “permanente revolutie” die later het symbool werd van alle “trotskistische ketterijen”, was niet een geheel eigen constructie van Trotski, maar was reeds door Marx in 1848 naar voren gebracht; in laatste instantie was zij een van de hoofdredenen van de ongehoorde beschuldigingen tegen Trotski en de andere oud-bolsjewieken die voorafgingen aan hun fysieke liquideren. “Maar”, zei Deutscher, “wat uiteindelijk alle beschuldigingen tot nul reduceert, is dat de lange lijst misdaden die Stalin aan Trotski toeweet, slechts de projectie zijn van Stalin zelve!” (applaus). Onze eeuw, zei hij, is de eeuw van de permanente revolutie, maar de geschiedenis bevestigt nooit voor honderd percent een grote voorspelling, hoe geniaal de profeet ook mag zijn. Het is niet in Europa en de VS dat de permanente revolutie zich doorzet, maar juist in het Oosten heeft zij haar voornaamste centrum. De gedachte van Trotski dat de revolutie in het Oosten slechts die van het Westen zou begeleiden, is een vergissing die gebonden is aan de klassiek-marxistische gedachte van de revolutionaire rol van het industriële proletariaat. En geen enkele revolutie is nog het werk geweest van het proletariaat alleen, maar van militaire organisaties of gedebureaucratiseerde partijen, en met een overwegende rol van de boerenklasse. Pas in een toekomstige fase van de wereldrevolutie, waarin de koloniale revolutie veel verder zal zijn gevorderd, zal het stadsproletariaat weer gaan fungeren als krachtbron van de revolutie. Sommige sovjetologen denken, omdat Stalin in wezen het program van de linkse oppositie overnam (industrialisering, collectivisering), dat een aan de macht gekomen Trotski precies dezelfde, zo niet een ergere politiek gevoerd zou hebben. Maar, zei Deutscher, Stalin trok Trotski’s kleren aan na ze eerst in het bloed van de arbeiders en de boeren gedompeld te hebben. Want volgens Trotski moest de snelle collectivisering van de landbouw en industrialisering plaatsvinden met goedvinden en een groeiende en vrijwillige deelname van de arbeiders en boeren aan de planificatie.
In het Sino-Sovjet conflict beschuldigen de leidingen van beide landen elkaar van “trotskisme”, en beiden hebben gelijk: de USSR en China voeren ieder een verschillend deel uit van het program van de permanente revolutie; de USSR destaliniseert maar voert een buitenlandse politiek uit die nog door stalinisme is beïnvloed, terwijl het met China andersom staat. Hier aangekomen begon Deutscher een van zijn talrijke, en als rustpauze welkome, homerische vergelijkingen: de rivier van de linkse oppositie, die in de jaren 30 verdween, zoals soms rivieren verdwijnen onder een rots, om enige kilometers verderop weer te voorschijn te komen als vele kleine beekjes, die weliswaar verschillende richtingen uit gaan, maar samen toch de oorspronkelijke rivier zijn. Zó ook, in alle nieuwe verschillende stromingen, kan men uiteindelijk zien dat de permanente revolutie tóch een werkelijkheid is, waardoor Trotski tegenwoordig actueler is dan ooit.
Tijdens het debat werden een 20-tal vragen gesteld, waarvan Deutscher de belangrijkste beantwoordde; op de vraag hoe hij de toekomst van het Sino-Sowiet conflict zag, antwoordde hij dat dit conflict, nu het monolithisme geliquideerd is, zal leiden tot een regeneratie van de arbeidersbeweging na zich in de tijd gekristalliseerd te hebben. Echter, de Chinezen gaan op een manier te keer, dat zelfs als zij gelijk hebben zij hun gelijk compromitteren; Deutscher stelde het “assimileren” van het kapitalisme met het Sovjetregime gelijk met de stalinistische vooroorlogse theorie van het “sociaalfascisme”. Op de vraag welke concrete redenen Deutscher had om te beweren dat de Chinese buitenlandse politiek minder opportunistisch zou zijn dan die van de Sovjet-Unie, moest hij in zijn antwoord wel toegeven dat hij geen concrete voorbeelden kon noemen, maar hij geloofde toch wel dat de buitenlandse politiek van China dichter stond bij het werkelijk internationalisme, waardoor hij in feite van deze zaak een stijlkwestie maakte. Een (stalinistische) vraag, of de USSR nog wel zou bestaan, wanneer Trotski in 1924 aan de macht was gekomen, veegde hij, onder algemene hilariteit, onder de tafel met het argument dat voor een historicus dit soort speculaties geen serieuze redenering zijn. Tot slot sprak hij de mening uit, in antwoord op een vraag over de onmisbaarheid van Trotski in de Oktoberrevolutie, dat noch Lenin noch Trotski onmisbaar waren, maar dat misschien niemand anders onder de oud-bolsjewieken in staat zou zijn geweest het Rode Leger zó snel zó doeltreffend te maken.
HENK VOS
_______________
[1] De Stalin-biografie van Deutscher is ook in het Nederlands vertaald (Uitgeverij: C. de Boer jr./Paul Brand, Hilversum; 2 dln. f 15,-). De Trotski-biografie is helaas nog niet in het Nederlands verkrijgbaar.