Jasper Schaaf
Karl Marx, Bekend en onbekend
Hoofdstuk 3
— Dus, hoe de dobbelstenen van het oorlogsgeluk ook mogen vallen, nu al kan met zekerheid worden gezegd, dat de negerslavernij het niet lang zal overleven. —
Karl Marx[31]
| Hier vermelde titels raadplegen? Meer weten over een onderwerp? Ga naar de tabel: Algemeen archief of de: Zoekpagina |
Vandaag de dag leven we in een tijd, waarin socialisten en communisten alles op alles moeten zetten om terug te keren in het centrum van de politiek. Het is goed om te zien dat in vroegere tijden waarin het socialistisch perspectief veraf leek, net als vandaag, de politieke analyse niet werd verwaarloosd. Wat dat betreft kunnen de geschriften van Marx, Engels, Lenin en andere, ook latere socialisten nog altijd leerzaam en inspirerend zijn. Een op het eerste gezicht misschien wat willekeurig gekozen, maar nog altijd belangwekkend artikel van Marx, is het vrij onbekende Zur Kritik der Dinge in Amerika.[32]
Naast zijn bekende werken schreef Marx honderden kortere stukken over de actueel-politieke gebeurtenissen van zijn tijd. In deze stukken, vaak krantenartikelen, blijkt steeds weer dat Marx heel nauwkeurig alle politieke gebeurtenissen van enig belang volgde. Zijn scherpzinnige analyses zijn nog steeds een onschatbare bron van kennis en een voorbeeld, hoe tijdverschijnselen te beoordelen. Op 4 augustus 1862 schreef Marx voor de Weense krant Die Presse een van deze voorbeeldige artikelen, onder de aansprekende titel Zur Kritik der Dinge in Amerika.
Dit artikel gaat over de Amerikaanse burgeroorlog. Tijdens deze oorlog van 1861-1865 schreven Marx en Engels soms apart, dan weer samen, dag in dag uit hierover. Daarbij bestudeerden zij niet alleen de politieke hoofdzaken, maar ook tot in de kleinste details de militaire strategie. Zur Kritik der Dinge in Amerika was niet hun eerste artikel over dit onderwerp. In de Amerikaanse burgeroorlog probeerden, zoals bekend, de zuidelijke Amerikaanse staten, de staten van de houders van negerslaven, zich los te maken van de Noord-Amerikaanse bond, de United States of America. De noordelijke staten van deze bond waren in economisch en sociaal opzicht verder ontwikkeld dan de zuidelijke staten.
In het noorden had het kapitalistisch systeem van loonarbeid zich al sterk gevestigd, in het zuiden heerste nog de slavenarbeid. In het noorden waren de burgerlijke waarden van rechten van de mensen, vooral gericht tegen de slavernij, veel meer aanvaard dan in het zuiden. Dit was met name het gevolg van de veel verder gevorderde kapitalistische sociaal-economische ontwikkeling van de noordelijke staten. De burgeroorlog is daarom te beschouwen als een uitvloeisel van de botsing van twee maatschappelijke systemen.
In de bijzonder omvangrijke en bloedige burgeroorlog zijn twee fasen te onderscheiden, die overigens nauw samenhangen. Aanvankelijk ligt de nadruk op het behoud van de unie van verenigde staten, al gauw komt de nadruk te liggen op de revolutionaire afschaffing van de slavernij. Zur Kritik der Dinge in Amerika is geschreven op het moment dat de strijd tegen de negerslavernij steeds duidelijker vorm gaat aannemen, maar nog vóór het moment dat de regering Lincoln, in september 1862, de bekende proclamatie over de bevrijding van de negerslaven uitroept.
Anders dan wat in sommige andere kranten van zijn tijd hierover wordt geschreven, staat voor Marx vanaf het begin van de oorlog vast dat het slavenvraagstuk een centrale rol speelt en zal blijven spelen in de strijd tussen het noorden en zuiden. Op dat idee borduurt het artikel voort. Hierin beschrijft Marx eerst hoe de strijd van de noordelijke staten in een crisis is geraakt. Deze crisis heeft een dubbele oorzaak, namelijk een militaire en politieke, en deze beide hangen samen.
Marx bekritiseert de militaire strategie die wordt gevolgd. Dat is niet voor het eerst. In een voorafgaand artikel had Marx generaal McClellan al de fraaie term ‘militärische Inkapazität’ toegevoegd.[33] Terwijl eerst volgens een duidelijk militair plan werd gewerkt, werden daarna de strijdkrachten door McClellan zo versnipperd dat ze hun kracht verloren. Deze militaire verzwakking houdt verband met een falende politiek. Om het buitenland te imponeren staakte de oorlogsminister Stanton het werven van recruten, waardoor hij de noordelijken onnodig heeft verzwakt.
Bij het schrijven over militair-politieke kwesties werkt Marx nauw met Engels samen, die een grote kennis van zaken heeft op militair gebied. Marx beperkt zich hierbij nooit tot de directe feiten alleen. De verdere samenhangende politiek maakt vast deel uit van de analyse, om zo het totale verloop van de gebeurtenissen begrijpelijk te maken. Zowel de algemene politiek van de oorlogvoerende staten als de discipline van de legers wordt in het betoog betrokken. Zo wordt na ‘goede stappen’ van de noordelijke strategie ook de reeks van vergissingen en aarzelingen die daarop in de burgeroorlog volgen, doorzichtig gemaakt.
Belangrijke politieke oorzaak van de stagnatie van de strijd van de noordelijken versus de zuidelijken, is volgens Marx dat de politiek van de regering Lincoln in deze fase niet doortastend genoeg de slavernij van negerslaven bestrijdt. Die politiek komt nog te veel tegemoet aan de belangen van de zogenaamde grensslavenstaten, de staten die de slavernij nog handhaven, maar zich niet bij de zuidelijken hebben aangesloten. De poging die belangen nog te willen dienen, verzwakt de kracht van de noordelijken en ontkracht de morele slagkracht, en daarmee ook de militaire. Gevolg is ook – door nog niet duidelijk genoeg de slavernij te bestrijden – dat de zwarte bevolking niet volledig sympathiek staat tegenover de noordelijke staten. Daardoor kunnen niet genoeg legers van voormalige slaven door de noordelijken in de strijd worden gebracht tegenover de zuidelijken. Omgekeerd kunnen de zuidelijken ‘hun’ negerslaven in hun staten het werk laten doen en zo veel meer mankracht voor hun eigen legers vrijmaken. Politieke weifelmoedigheid leidt tot militaire verzwakking. Principiële strijd zou sterker verenigen; opportunisme verzwakt.
In deze situatie signaleert Marx de revolutionaire wending die zich in de burgeroorlog moet voltrekken. Lincoln moet zich wel gedwongen zien veel doortastender de afschaffing van de slavernij door te zetten, want hij kan niet anders. Want willen de staten die de kern van de noordelijke legers leveren de strijd doorzetten, dan moet ook aan hun verlangens tegemoet worden gekomen. Die noordelijke staten schrijven ‘afschaffing van de slavernij’ hoog in hun vaandel.
Als aan die wens niet tegemoet wordt gekomen zal alle slagkracht vervallen. Lincoln aarzelt nog. Marx ziet dat Lincoln niet kan blijven aarzelen. Lincoln moet immers ook zien dat de slavernij van de grensslavenstaten de buffer vormt van de slavernij van de zuidelijke staten, en dus moet ook die slavernij afgeschaft worden om de eenheid van de noordelijke staten te herstellen in de oorlog tegen de zuidelijken.
Marx concludeert dat daarom de eerste fase van de burgeroorlog overgaat in een tweede. De ‘constitutionele’ oorlogsvoering, erop gericht de staten bijeen te houden, verandert in een revolutionaire oorlogsvoering, gericht tegen de slavernij. Dat levert het geweld op dat op dit moment noodzakelijk is om de slavernij te verdrijven. De reeks van genomen besluiten van de regering Lincoln die reeds in de richting gingen van afschaffing van de slavernij, zoals de erkenning van de onafhankelijke negerrepublieken Liberia en Haïti, waren nog maar een voorspel.
Hoe de oorlog zich verder ook mag voltrekken, stelt Marx aan het slot van zijn artikel, met zekerheid kan worden gezegd dat de negerslavernij de burgeroorlog niet lang zal overleven. Hetgeen kort daarna werd bewezen.
In deze slotzin spreekt Marx in één adem over de dobbelsteen van het geluk in de oorlog en de zekerheid van het toekomstige failliet van de negerslavernij. In één adem: toeval en zekerheid. Het is een uitspraak waarin Marx de dialectiek van toeval en noodzakelijkheid fraai samenvat.
Korte artikelen van Marx als Zur Kritik der Dinge in Amerika hebben niet slechts historische waarde, maar bevatten veel dat ook nu het overdenken waard is. Wanneer we Marx’ oude krantenartikel herlezen dringen zich parallellen met hedendaagse ontwikkelingen op. De toekomst is niet vanuit haar historische wetmatigheid op grond van hedendaagse gegevens direct voorspelbaar. Maar soms zijn er tendenzen, waarvan met overtuiging zekerheden voor de nabije toekomst kunnen worden benoemd. Zo ziet Marx vanuit zijn maatschappijanalyse, de achterlijkheid van de slavernij en de groeiende strijd daartegen, in welke richting de politieke ontwikkeling van Noord-Amerika moet gaan.
Hier dringen zich enkele parallellen met de strijd tegen de apartheid in Zuid-Afrika op. Het ANC en de hiermee verbonden solidariteitsbewegingen konden op basis van de keer op keer aangetoonde historische achterlijkheid van het apartheidssysteem steeds met overtuiging hun strijd voeren en uitdragen. De apartheid was niet alleen moreel achterlijk, maar volstrekt in strijd met de historische politieke en economische tendenzen in Afrika en overal elders ter wereld. Ook in moeilijke tijden, waar zelfs de vrijlating van Mandela nog veraf leek, kon een vaste koers worden bepaald in één richting: de afschaffing van de apartheid en vervolgens vrije verkiezingen. Zo konden de strijders tegen de apartheid steeds met overtuiging spreken van een onomkeerbare tendens van bevrijding van de zwarte bevolking.
Nog even stilgestaan bij de rol van de grensslavenstaten in de Amerikaanse burgeroorlog. Een dergelijke buffer zaait veel verdeeldheid. Een soort van ‘middenweg’ die door de zich wijzigende krachtsverhoudingen niet lang kan bestaan, verlengt het gewelddadig optreden. Ook in Zuid-Afrika pasten geen middenwegen, zoals nu definitief is gebleken. Het apartheidsregiem moest verdwijnen om tot het begin van werkelijke oplossingen te komen van de grote problemen in de Zuid-Afrikaanse maatschappij. De vanuit het westen zo vaak gepropageerde en getolereerde tussenoplossingen bleken schijn. Thuislanden boden geen oplossing. In tegendeel, zij representeerden de voortzetting van apartheid in verscherpte vorm, op een moment van de strijd waarin het apartheidssysteem in zijn ondergangsfase was gekomen.
Marx laat in Zur Kritik der Dinge in Amerika zien, dat in een gegroeide situatie van tegenstellingen veel onvoorspelbaar is, maar dat soms bepaalde gevolgen met grote zekerheid te voorzien zijn. De minst gewelddadige oplossingen die leiden tot die gevolgen, moeten voorzover mogelijk actief worden bewerkstelligd.
_______________
[31] In MEW, deel 15, p. 526. ‘So, wie immer die Würfel des Kriegsglücks fallen mögen, kann schon jetzt mit Sicherheit gesagt werden, daß die Negersklaverei den Bürgerkrieg nicht lange überleben wird.’
[32] Dit hoofdstuk is eerder geschreven dan de meeste andere stukken in dit boek. Het is een – licht veranderde – bewerking van een eerder gepubliceerd artikel, geschreven op 27 juli 1987. Dit verklaart de aandacht voor Zuid-Afrika en Nelson Mandela, die toentertijd nog niet was vrijgelaten. Zur Kritik der Dinge in Amerika (1862) is te vinden in MEW, deel 15, pp. 524-526.
[33] In een gezamenlijk stuk van Marx en Engels, Die Lage auf dem amerikanischen Kriegsschauplatze (1862). Zie MEW, deel 15, pp. 504-507.