Transcriptie/HTML en contact: Adrien Verlee, voor het Marxists Internet Archive
| Hoe te citeren? — Graag bronvermelding !
Bron: De Internationale, Nederlandstalig theoretisch orgaan van de IVe Internationale, sept. 1989, nr. 32
Transcriptie/HTML en contact: Adrien Verlee, voor het Marxists Internet Archive
| Hoe te citeren? — Graag bronvermelding !
Bij de Engelse uitgeverij Verso verscheen onlangs Beyond Perestroika, the future of Gorbachev’s USSR, van Ernest Mandel. In dit boek bespreekt Mandel, lid van de leiding van de Vierde Internationale, de crisis in de Sovjet-Unie en de betekenis van Gorbatsjov, glasnost en perestrojka. Hij analyseert en becommentarieert een grote hoeveelheid feiten en gegevens en draagt revolutionair-socialistische alternatieven aan. We vertaalden een deel van Mandels inleiding in dit zeer aan te bevelen boek.
De veranderingen die in de Sovjet-Unie plaatsvinden zijn de belangrijkste internationale ontwikkeling sinds mei 1968, misschien wel sinds de overwinning van de Chinese revolutie in 1949. Het effect dat ze hebben op de politieke situatie in de wereld zal zich de komende jaren of zelfs decennia doen gelden. Ze drukken hun stempel op de sociale en politieke dynamiek in de belangrijkste sectoren van de wereld. Het feit dat de bevolking in de belangrijkste kapitalistische landen niet langer zal worden afgestoten door het politieke systeem in de Sovjet-Unie, hoewel de sociale en economische aantrekkingskracht klein blijven, is op zichzelf al een belangrijke wijziging in wat sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog een constante factor is geweest. De essentiële veranderingen in de situatie zijn niet zozeer de democratische hervormingen die zijn geïntroduceerd, hoewel we de betekenis hiervan niet moeten onderschatten. De belangrijkste verandering is de hernieuwde onafhankelijke politieke massa-activiteit van de arbeidersklasse in de Sovjet-Unie, die tot uiting is gekomen in tenminste zestig belangrijke stakingen in twee jaar, vele kleine conflicten, vaak over democratische rechten, en massale mobilisaties in Estland en Armenië.
Meer dan veertig jaar zijn de arbeidersklasse in de Verenigde Staten en in de Sovjet-Unie, de twee grootste en hoogst gekwalificeerde arbeidersklassen in de wereld, afwezig geweest van het politieke toneel als actieve factor met een minimum aan klasseonafhankelijkheid. Deze politieke afwezigheid van meer dan een kwart van de totale arbeidersklasse in de wereld was een essentiële factor in de internationale verhoudingen tussen de klassen en een belangrijke rem op de wereldwijde strijd voor socialisme. Het feit dat de arbeidersklasse in de Sovjet-Unie begonnen is politiek te handelen betekent een belangrijke verandering in de situatie in de wereld. Qua belang is deze verandering vergelijkbaar met een plotselinge heropleving van onafhankelijke klasse-actie van de Amerikaanse arbeidersklasse. Dat zou de totale situatie in de wereld drastisch veranderen. De huidige gebeurtenissen in de Sovjet-Unie maken zo’n ontwikkeling, die niet alleen mogelijk maar die ondanks alle oppervlakkige schijn in feite ook onvermijdelijk is, makkelijker. Twee feiten onderstrepen de progressieve dynamiek van de ontwikkelingen. De eerste is de terugtrekking van de Sovjettroepen uit Afghanistan, deels onder druk van groeiende oppositie binnen de Sovjet-Unie zelf. De tweede is de huidige onmogelijkheid van militaire interventies van de Sovjets in Oost-Europa, zoals die plaatsvonden in Oost-Duitsland in 1953, in Hongarije in 1956 en in Tsjecho-Slowakije in 1968. Zulke interventies zijn nu uitgesloten omdat ze niet getolereerd zouden worden door de publieke opinie in de Sovjet-Unie. Dit zijn twee zeer belangrijke gevolgen van de veranderingen in de Sovjet-Unie voor de situatie in de wereld.
Gorbatsjov heeft een niet te onderschatten dynamiek op gang gebracht van hervormingen van bovenaf en toenemende druk van onderen, vergezeld van onafhankelijke massa-actie die druk uitoefent naar grotere hervormingen. Hoewel de belangrijkste oorzaken voor deze veranderingen diep in de Sovjetsamenleving gezocht moeten worden, kan niet worden ontkend dat de initiatieven van Gorbatsjov een belangrijke rol spelen. Bezien vanuit de politieke rol die hij speelt in het proces van veranderingen is Gorbatsjov inderdaad een opmerkelijk politiek leider. De vergelijking die in het oog springt, hoewel we ons moeten realiseren dat historische analogieën maar een beperkte waarde hebben, is die met Franklin D. Roosevelt.
Net als Roosevelt leidt Gorbatsjov een van de belangrijkste landen van de wereld. Hij oefent macht uit door overreding en manipulatie, zonder zijn toevlucht te zoeken tot het repressieapparaat of tot terreur. Hij staat tegenover een specifieke samenleving die na een ongekende ontwikkeling geconfronteerd wordt met een gigantische crisis die de fundamentele waarden waarop die ontwikkeling gebaseerd is dreigt te ondermijnen. En hij is ervan overtuigd dat een snelle en grondige hervorming nodig is om een explosie of zelfs een revolutie te voorkomen. Net als de grote bourgeoisie in de Verenigde Staten ten tijde van Roosevelt, schiet het grootste deel van de top van de Sovjetbureaucratie te kort in het begrijpen van de omvang van de crisis en de noodzaak van radicale hervormingen. Er zijn ook andere overeenkomsten. Het beroep op de massa’s, terwijl mobilisaties van de bevolking onder controle gehouden moeten worden en het voortbestaan van het systeem niet mogen bedreigen. De wijdverbreide steun van de bevolking en de capaciteit de media te gebruiken om die te versterken.
Er zijn natuurlijk ook belangrijke verschillen. Het was veel makkelijker voor Roosevelt om het Amerikaanse grootkapitaal te overtuigen van de noodzaak van veranderingen door de New Deal-politiek, dan voor Gorbatsjov om de nomenclatuur te overtuigen of voor zich te winnen. De bourgeoisie is een van haar rol overtuigde heersende klasse, diep verankerd in het systeem door het bezit van goederen en rijkdom. De nomenclatuur (= hoogste lagen van de bureaucratie; noot vertaler) is geen heersende klasse, maar een fractie van een klasse die zich de macht van de arbeidersklasse heeft toegeëigend, en die haar heerschappij in laatste instantie alleen kan voortzetten als gevolg van de passiviteit van die klasse. De nomenclatuur heeft minder vertrouwen in zichzelf, is zeer kwetsbaar en veel minder in staat volksbewegingen te kanaliseren. Het belangrijkste verschil is echter dat de VS het rijkste land in de wereld waren, waar de bourgeoisie over gigantische middelen beschikte, die werkelijke concessies aan de massa’s mogelijk maakten. De economie van de Sovjet-Unie verkeert op dit moment in een wanhopige toestand. Belangrijke middelen kunnen niet ten gunste van de massa van de bevolking worden gemobiliseerd zolang geen radicale verandering plaatsvindt in het systeem van economisch management en in de politieke machtsstructuur. Dat is de reden dat de realisatie van Gorbatsjovs project veel minder zeker is. Deze vergelijking maakt echter goed duidelijk wat de historische betekenis van Gorbatsjov is, en van de gevechten die in de Sovjet-Unie zijn begonnen.
Waar gaat de Sovjet-Unie onder leiding van Gorbatsjov naartoe? Wat zijn de mogelijke uitkomsten van het proces dat in dit land is begonnen? Als de druk van de massa’s (beperkt en gekanaliseerd) voldoende is om de tegenwerking en sabotage van de meer conservatieve lagen in de bureaucratie te neutraliseren; als het apparaat in toenemende mate gemoderniseerd en verjongd wordt; als meer kapitalistische kredieten beschikbaar komen; als de hervormingen van Gorbatsjov door kunnen gaan en als de stuwkracht daarvan niet vermindert of wordt omgekeerd; dan zal perestrojka na een zekere tijd haar vruchten af beginnen te werpen en zullen de levensomstandigheden van de bevolking verbeteren. In dat geval zal Gorbatsjov slagen. Van de vier mogelijke scenario’s die we hier aangeven, beschouwen we deze als de minst waarschijnlijke. Zij onderschat de weerstand tegen hervormingen en de sociale en politieke tegenstellingen die een belemmering vormen voor elke ‘reformistische’ oplossing.
Een andere mogelijkheid is dat Gorbatsjov overvleugeld wordt door de radicalisatie van een deel van de leidende kaders van de partij, die zich verbindt met een massale antibureaucratische mobilisatie. Dat zal leiden tot een ‘Moskouse lente’. In zo’n geval zal de conservatieve vleugel van de bureaucratie de voorkeur geven aan Gorbatsjov als kleinste kwaad, om niet het risico te lopen van een echte revolutie van onderen. Of dit zal gebeuren hangt af van de omvang van de mobilisaties in de komende twee of drie jaar en van mate van radicalisatie binnen de partij. We denken dat dit geen waarschijnlijke uitkomst is.
Het derde scenario is de meest pessimistische: de mislukking van de hervormingen van Gorbatsjov. Als er geen massamobilisaties ontstaan, vooral als gevolg van slechter wordende levens- en werkomstandigheden; als perestrojka een economische mislukking wordt; als de conservatieve vleugel van de nomenclatuur besluit dat glasnost gevaarlijk is; dan kan het democratiseringsproces tot stilstand worden gebracht. Dat zou niet automatisch de eliminatie van Gorbatsjov betekenen, maar die mogelijkheid kan niet worden uitgesloten. De hervormingskoers zou dan tegengehouden of geneutraliseerd worden, zuiveringen in de partij en media zouden volgen en tegen oppositiegroepen zou weer net als vroeger worden opgetreden. Maar het zal moeilijk of zelfs onmogelijk zijn terug te keren naar de status quo. Te veel is al gebeurd: sociale krachten zijn wakker geschud; het recht op kritiek is al te ver ontwikkeld. Er zal geen sprake kunnen zijn van een ‘normalisatie’ zoals we die in Tsjecho-Slowakije hebben gezien.
Een vierde variant blijft over. Vertragingen in de verbetering van de levens- en werkomstandigheden veranderen het scepticisme van de arbeidersklasse in heftige onvrede en daaruit vloeien massa-acties voort. De massa’s gebruiken de mogelijkheden die glasnost biedt om een omvangrijke beweging voor zelforganisatie te beginnen, die meer en meer gecentraliseerd wordt. De leus “Alle macht aan de Sovjets” herleeft in z’n klassieke vorm en betekenis, in sociaaleconomische omstandigheden die veel gunstiger zijn dan in 1917, 1923 of 1927. Een nieuwe politieke leiding zal ontstaan in de arbeidersklasse en socialistische intelligentsia, die de massa’s helpt bij het bereiken van haar fundamentele doelen. De politieke revolutie, in de klassieke marxistische zin, zal overwinnen.
Combinaties van de derde en vierde variant zijn ook mogelijk. In elk geval komen deze twee laatste scenario’s ons waarschijnlijker voor dan de eerste twee. Ze zijn beide gebaseerd op een meer realistische inschatting van de diepte van de sociale tegenstellingen die in de Sovjetsamenleving werken. De conclusie hieruit is dat de Sovjetsamenleving begonnen is te bewegen en dat niets die beweging tot stilstand zal kunnen brengen. Stalinisme en Breznjevisme zijn definitief aan hun einde gekomen. De volkeren in de Sovjet-Unie, het internationale proletariaat, de hele mensheid kan een zucht van opluchting slaken. De wereld is niet meer zoals die was.
Beyond Perestroika, Ernest Mandel