HOOFDZONDEN

Sommige mensen zijn van oordeel dat er absolute ondeugden bestaan, die we met vereende krachten moeten bestrijden. Traditionele christenen plegen in dat verband te verwijzen naar de hoofdzonden. Verliefd als ze zijn op mooie getallen, hebben ze er zeven. Men vraagt me over een of meerdere van die ondeugden mijn mening te geven en ik kies er twee uit: hoogmoed en nijd. Hoogmoedig zijn betekent zich boven de naaste verheffen, zichzelf overwaarderen ten koste van een ander. In de klassieke benadering verwijst ‘moed’ naar iets lovenswaardigs, maar de kwalificatie ‘hoog’ duidt op een kwalijke tendens. Is dat zo? Niet altijd. In het verleden hebben zeer moedige personen zich bewust boven de hen bevoogdende gezagsdragers gesteld, dat waren positieve hoogmoedigen, soms zelfs helden.

Was Van Gogh hoogmoedig toen hij de kerk van Au vers sur Oise op een eigenzinnige manier schilderde, tegen alle opvattingen van zijn tijd in? Ja, hij was dat en we zijn hem dankbaar dat hij zo zag en schilderde. Was Stravinsky hoogmoedig toen hij Le Sacre du printemps componeerde en het muziekpubliek van Parijs in 1914 in verwarring bracht? Zeker, hij stelde zich boven zijn toehoorders en had groot gelijk. Want Igor heeft in zijn lentewijding diepe roerselen van de Russische ziel blootgelegd. Veel Rusland-experts, die zich nu zorgen maken over wat er in het oosten gebeurt, zouden er goed aan doen dit werk van bijna tachtig jaar geleden aandachtig te beluisteren.

Zeg niet, om de volstrekte negativiteit van het begrip te redden dat Van Gogh en Stravinsky niet hoogmoedig in de eigenlijke zin van het woord waren. Ze waren dat in hun vak wel degelijk en hadden daarin gelijk omdat ze inderdaad iets beter zagen of hoorden. Hoogmoed kan een zeer positieve menselijke eigenschap zijn.

Het morele absolutisme van christelijke en andere zeloten is dus te simplistisch. Er leven verfoeilijke en bewonderenswaardige hoogmoedigen. Soms denk je bij jezelf: ik ben geen haar beter dan mijn buurman, laat ik bescheiden meezeilen. Maar er zijn ook momenten dat je terecht anders reageert, gaat dwarsliggen, nee zegt omdat je het echt beter weet. Dan word je stout, laat je je niet doen. Dan ga je in tegen de gevestigde meningen en stel je je boven je huisgenoten, je chef, de rechter, de regering.

De tweede hoofdzonde, die ik heb gekozen, is nijd. Het gaat om sterke afgunst. Men gunt een ander iets niet omdat men er zelf niet over beschikt.

Traditionele moralisten – denk onder anderen aan meerdere Angelsaksische ethici – willen ook vandaag nog de mensheid ervan overtuigen dat nijd een erg schadelijke ondeugd is, die met kracht moet worden beteugeld. Omdat die houding tot agressieve daden zoals diefstal en moord kan leiden, moet ze tot in de wortel worden uitgeroeid. Hun verhaal is ongeloofwaardig. Door de neoliberale politiek van het IMF en de Wereldbank wordt de kloof tussen rijk en arm in tal van derdewereldlanden groter, dat is onloochenbaar. De rijken van onze planeet doen geen ernstige poging om die noodlottige evolutie om te buigen of te stoppen. Zij denken slechts aan zichzelf. Zij willen hun moreel leiderschap over de verdrukten in stand houden en gebruiken in dat kader de hoofdzonde van de nijd. Het is ethisch ontoelaatbaar, betogen zij op preekstoelen en politieke tribunes, dat mensen afgunstig zijn op elkaar. Wat een fraaie boodschap voor de miljoenen verschoppelingen, wier getal dagelijks aangroeit. Afgunst moge dan in bepaalde gevallen, bijvoorbeeld in verhoudingen tussen rijken onderling, verwerpelijk zijn, voor de meerderheid van de actuele mensheid is het geen ongezonde reflex.

Mensen die durven nadenken en nuanceren hebben met alle hoofdzonden van het christendom moeite. Het gaat steeds maar over ondeugden van individuen, nooit over de zonden van supra-individuele agenten, zoals groepen, sociale organisaties, regeringen. De klassieke westerse ethiek mist de ernst en het verstand om dat soort processen aan te pakken.

De ondeugden die ons door het gevestigd gezag worden afgeraden kunnen zowel negatief als positief, zowel destructief als constructief uitvallen. Liegen kan lelijk, maar ook fijngevoelig zijn en hetzelfde geldt voor bedrog, opstandigheid, zelfs geweld. De traditionele ethiek is veel te simpel en te eenzijdig voor de mensen van het einde van de twintigste eeuw.

Tekst voor de VPRO, programma De Vlaamse Connectie
Opgenomen op 19 juni 1992