Strubbelingen met de Duitse politie

Tijdens de twaalf jaar van de socialistenwet was ik – ik mag dit zonder overdrijven zeggen – de persoon die het meest door de politie in Duitsland werd gevolgd. De politie had het vooroordeel dat ik een gevaarlijk persoon was die niet uit het oog mocht worden verloren. En de heer v. Puttkamer, die Pruisisch minister van Binnenlandse Zaken was van het voorjaar van 1881 tot de laatste dagen van keizer Frederik in 1888, bevestigde deze mening door mij de “gevaarlijkste” te noemen tijdens een socialisten-debat in de Rijksdag in 1886. Men zal niet aannemen dat ik me op mijn gemak voelde onder deze politiebewaking. Integendeel, mijn haat tegen deze redders van de staat groeide van jaar tot jaar, en naarmate de ontelbare gemeenheden en gewetenloze daden van de politie tegen talrijke partijleden en ook tegen mij zich opstapelden, groeide ook mijn minachting voor hen. Geleidelijk aan kwam ik in een stemming waarin mijn grootste wens was dat er een interne catastrofe zou plaatsvinden die ons in een positie zou brengen waarin we wraak zouden kunnen nemen voor alle wandaden die van die kant tegen ons waren begaan. Zelfs nu nog kookt mijn bloed als ik aan die tijd denk. Het feit dat ik overal in de gaten werd gehouden toen ik naar de Rijksdag in Berlijn ging, overkwam mijn sociaaldemocratische collega’s ook. Maar het feit dat ze de telegraaf tegen mij gebruikten en van de ene stad naar de andere telegrafeerden, dat ik zou aankomen en wanneer, overkwam alleen mij. Het gebeurde meestal op zo’n manier dat de politieagent die me in de gaten moest houden zodra ik een kaartje kocht op het station, naar het loket kwam en vroeg waar het kaartje mij naartoe bracht. En ik werd niet alleen gevolgd voor zogenaamde agitatiereizen, maar hetzelfde werd ook gedaan op mijn zakenreizen. Uiteindelijk was ik zo geoefend geraakt in het herkennen van deze “stillen” tussen een menigte andere mensen, dat wanneer de trein een station binnenreed en ik mijn hoofd uit het raam stak, ik ook snel het politiegezicht zag dat mijn bewaking zou overnemen. In dit soort achtervolging ontwikkelde zich een stille oorlog tussen mij en mijn achtervolgers. Omdat ik natuurlijk de behoefte voelde om met mijn kameraden om te gaan, vooral ’s avonds, en om met hen van gedachten te wisselen die niet voor de oren van de politie bestemd waren, deed ik er alles aan om de “redder van de staat”, die mij volgde, te “verschalken”, met andere woorden, ik deed er alles aan om in het doolhof van straten en huizen aan mijn achtervolger te ontsnappen, wat me bijna altijd lukte met behulp van mijn lenige benen en de hulp van mijn kameraden. Menig rustige burger keek me verbaasd na als mijn hoge tempo geleidelijk overging in een zacht drafje, met een individu achter mij, hijgend en nat van het zweet. Toen de rondreisbiljetten werden geïntroduceerd, veranderde de manier waarop ik het spoor gebruikte. De eerste keer dat ik zo’n biljet gebruikte was in het voorjaar van 1885, toen ik vanuit Dresden door Saksen, Beieren, Württemberg en Zwitserland reisde. Op Duits grondgebied werd ik gevolgd zoals voorheen. Toen ik van Bazel naar Freiburg in Baden reisde, bemerkte ik dat mijn politiepoedel mij al voor mijn hotel stond op te wachten. Hetzelfde herhaalde zich in Karlsruhe. Ik vroeg de kelner hoe de politie wist dat ik zou komen. Hij haalde zijn schouders op en zei dat de agent al drie dagen voor het hotel op me stond te wachten. Het werd steeds mysterieuzer voor me. Uiteindelijk kwam ik in Mainz aan onder hetzelfde bewakingssysteem. Toen ik bij mijn hotel aankwam, stond de hoofdkelner voor de deur en riep naar mij toen hij me zag: “U bent eindelijk gekomen, meneer Bebel, we verwachten u al acht dagen.” Toen ik verbaasd vroeg: “Ja, waarom?” antwoordde hij: “Uw beschermer van de deugd [Tugendwächter] vraagt ons al acht dagen wanneer u zou komen. Hij dook gewoon weg toen hij je zag aankomen.”

Dat was te mooi voor mij. De volgende ochtend bezocht ik mijn partijkameraad, die gemeenteraadslid was, om van hem te horen waar deze surveillancemethode vandaan kwam, aangezien de politie in Mainz onder het gemeentebestuur viel. Ik bleef niet lang in onzekerheid. Het bleek dat de stationsadministratie van Dresden de politie van Dresden op de hoogte had gesteld van mijn bestelling van een rondreisboekje en hen een kopie van de ticketten had gegeven. De politieadministratie van Dresden, in die tijd een van de meest ijverzuchtige in het vervolgen in het hele Rijk, had mijn komst onmiddellijk gemeld aan de politieadministraties van de betrokken steden. Omdat de politie echter niet kon weten hoeveel tijd ik in de afzonderlijke plaatsen had doorgebracht, was er een verschil van acht dagen in hun berekening tot Mainz.

In die jaren onderhield niet alleen de spoorwegadministratie nauwe betrekkingen met de politie, maar ook de post. Er waren duizenden gevallen waarin brieven en pakjes die naar bekende sociaaldemocraten werden gestuurd, bij de politie werden gemeld voordat ze werden bezorgd, zodat de politie onmiddellijk na de bezorging het huis binnenging en de inbeslagname uitvoerde. De staatssecretaris van de Rijkspost, Dr. Stephan, had ooit in de jaren zeventig op een klacht van Liebknecht in de Rijksdag dat er brieven van hem waren opengemaakt, geantwoord: “Het briefgeheim is in het Duitse Rijk net zo veilig als de Bijbel op het altaar”, een uitspraak die volstrekt ongeloofwaardig was, maar onder de socialistenwet voldoende aanleiding gaf om er overheen te walsen. In mijn geval kwam het verband tussen het postkantoor en de politie ook in een andere vorm aan het licht.

Het is gebruikelijk dat fabrikanten en handelaren, wanneer ze hun vertegenwoordigers uit sturen om bestellingen van hun klanten op te nemen, kort voordat ze op een plaats aankomen, een gedrukte aankondiging sturen van de op handen zijnde aankomst van hun vertegenwoordiger. Dit was ook gebruikelijk in ons bedrijf. Op een dag hoorde ik in Mainz dat twee geheime agenten al enkele dagen klaarstonden op het station in Wiesbaden om na mijn aankomst de bewaking over te nemen. De politie had van mijn komst gehoord uit de zakelijke advertenties die het postkantoor had ontvangen. Ik besloot snel om ze beet te nemen. De volgende ochtend reisde ik met twee partijvrienden naar de laatste halte vóór Wiesbaden, waar we uitstapten en via een route die de politie niet vermoedde naar de stad reisden, waar ik mijn zaken deed en ook een ontmoeting had met mijn partijkameraden. Toen ik ’s avonds in gezelschap van een aantal kameraden op het station van Wiesbaden aankwam om terug te keren naar Mainz, stonden de twee politiemannen daar nog steeds en trokken, tot onze grote hilariteit, zeer verbaasde gezichten toen ze me zagen.

Over het algemeen werd het onder de socialistenwet bijna een sport onder de kameraden om de politie in de maling te nemen en te misleiden. En bij elke geslaagde grap werd goed gelachen en aangespoord tot nieuwe grappen. Als we bij elkaar kwamen en onze partijzaken hadden afgerond, kwam ook de humor om de hoek kijken en een groot deel van het vermaak bestond uit verhalen over de trucs van de politie. In zeldzame gevallen had de politie, dat wat ze ontdekten en te weten kwamen slechts te danken aan de eigen scherpzinnigheid en vaardigheid, maar toch eerder aan slordigheid of roddelzucht van deze of gene kameraad. Afgezien van verraad door kameraden die niet in staat waren om het aanbod van politie-geld te weerstaan of die door de politie gedwongen werden om verraderlijke diensten te verrichten omdat de politie dingen over hen te weten was gekomen die, als ze gerapporteerd zouden worden, hen naar de gevangenis zouden sturen. Dergelijke gevallen van dwang kwamen herhaaldelijk voor. De politiediensten van de christelijke staat lieten een overtreding graag onbestraft als ze het tegen een politiek verraad konden ruilen.

Ik had de gewoonte om me bij de meeste hotels onder een valse naam in te schrijven, wat de politie natuurlijk snel ontdekte, maar onopgemerkt liet. Ik deed dit ooit omdat, gezien de vijandige houding in burgerlijke kringen, sommige hoteliers me niet zouden gewild hebben als ze hadden geweten wie ik was. Maar ik wilde ook niet blootgesteld worden aan het staren en de nieuwsgierigheid van de andere gasten. Omdat ik onder de socialistenwet een volle baard droeg, in tegenstelling tot vroeger toen ik een snor en sik had, was mijn uiterlijk ongekend. Natuurlijk kwamen de hoteliers en hun personeel er al snel achter wie ik werkelijk was, maar ze lieten me ongemoeid en over het algemeen leefde het personeel met me mee. Lange tijd maakte ik de fout om me in het ene gebied in te schrijven onder de naam van mijn compagnon en in het andere onder de naam van de handelaar August Friedrich. Maar toen gebeurde het dat ik de naam Friedrich opgaf op een plek waar ik me eerder onder de naam van mijn compagnon had ingeschreven. Dat was fataal, dus vanaf dat moment hield ik vast aan de naam Friedrich.

Dit leidde tot een grappig voorval op een dag in Freiburg in Baden. Ik verliet ’s ochtends het hotel voor zaken. Ik kwam de postbode tegen bij de deur en vroeg hem of hij een brief had voor Friedrich, een zakenman uit Leipzig. “Ja, ja, zelfs een aangetekende brief!” was het antwoord. Ik bevestigde de ontvangst en vertrok. Vijf maanden later was ik weer in Freiburg en opnieuw kwam ik toevallig dezelfde postbode tegen aan de deur, aan wie ik opnieuw vroeg of hij een brief had voor Friedrich. Zodra ik die naam noemde keek hij omhoog, keek me scherp aan en zei: “U bent helemaal niet meneer Friedrich, u bent meneer Bebel!” “Hoe weet je dat dan?” “Nou, je hebt me dit voorjaar echt in verlegenheid gebracht. Weet je nog dat ik je een aangetekende brief gaf en toen ik thuiskwam en mijn aantekeningen doorkeek, was ik geschokt toen ik ontdekte dat op jouw briefje de naam Bebel stond in plaats van Friedrich. Ik haastte me toen naar de hoofdkelner in het hotel en vertelde hem hoezeer het me speet. De hoofdkelner lachte en zei dat Bebel en Friedrich één en dezelfde persoon waren.” Gelukkig telde zijn overste, aan wie hij de formulieren moest overhandigen, ze alleen maar, en keek niet naar de handtekeningen, dus hij kwam er goed vanaf.
Het incident amuseerde me, maar ik nam me voor om voortaan voorzichtiger te zijn.

In die jaren kreeg mijn persoonlijke politiebewaking vaak een lelijk en provocerend karakter, vooral in een aantal steden in Midden- en Zuid-Duitsland. In Noord-Duitsland was de bewaking – ik mag zeggen – discreter. De politie gedroeg zich onopvallender en volgde mij meer van een afstand, maar in een aantal steden in Midden- en Zuid-Duitsland waren ze onhandig en brutaal en zelfs dom vanuit het oogpunt van de politie. Hier, als ik met mijn monsterkoffer door de straten liep, volgde de politieman in burger me in de regel op korte afstand en wachtte in de onmiddellijke nabijheid van het huis dat ik was binnengegaan tot ik het verliet, en volgde me dan weer als een trouwe poedel. Toen ik in het voorjaar van 1879 in Neurenberg voor het eerst aan een dergelijke bewaking werd onderworpen, verspreidde het nieuws zich als een lopend vuurtje onder de partijleden. ’s Avonds was er een grote bijeenkomst voor het politiebureau en er werden beledigingen naar de politie geroepen op een manier die alleen van een Beier kon komen. Kalmere kameraden hadden moeite om de menigte te verspreiden en een conflict te voorkomen.

Hier in Neurenberg was de geheim agent die mij jarenlang in de gaten hield een zekere Marsching, die van ’s morgens vroeg tot ’s avonds laat mij volgde. Op een avond schudde ik hem zoals gewoonlijk weer eens af. Rond middernacht gingen ik en een vriend bij wie ik logeerde – ik gaf toen begrijpelijkerwijs de voorkeur aan een privé woning boven een hotel – naar zijn huis. Mijn vriend woonde in Glaishammer, een buitenwijk van Neurenberg, aan de andere kant van de spoorlijn. Het was een prachtige maanverlichte nacht. We liepen over een weiland toen ik onverwacht meneer Marsching bij een populier zag staan aan de weg die we net waren overgestoken. Hij wilde duidelijk op zijn minst weten wanneer we naar huis gingen. Ik maakte mijn vriend attent op meneer Marsching. Zodra hij Marsching zag, rende hij snel op hem af. Het was doodstil in de buurt, niemand was in de verste verte te bekennen. Nu dacht Marsching bij zichzelf, twee tegen één is een onaangename zaak. Dus draaide hij zich snel om en haastte zich weg. Mijn vriend snelde nu achter hem aan en beiden verdwenen in een weggetje dat tussen tuinen door kronkelde. Plotseling klonk er een schot. Ik was doodsbang en nam aan dat de politieman mijn vriend had neergeschoten. Nu haastte ik me achter de twee aan. Net toen ik het weggetje in draaide, kwam mijn vriend luid lachend naar me toe. “Wie heeft er geschoten?”, vroeg ik. “Ik schoot, maar de man sprong weg,” antwoordde hij. “Ben je gek, als Marsching je aangeeft, moet ik tegen je getuigen.” “Ik schoot alleen in de lucht,” antwoordde hij op een sussende toon. Vreemd genoeg hoorden we niets meer over het incident. Misschien vond Marsching het verstandiger om te zwijgen. Hij nam later ontslag bij de politie en begon een melkhandel. Er werd mij verzekerd dat hij zelfs lid was geworden van de partij.

In 1882 werd ik er tegen mijn wil de oorzaak van dat het bestuur van Fürth een belangrijk recht werd ontnomen door de regering. Het stadsbestuur, dat voornamelijk bestond uit burgerdemocraten en een paar sociaaldemocraten, had mij toegestaan te spreken op een enorm populaire bijeenkomst. De Beierse regering was hier woedend over en trok het recht van het bestuur in, het recht nl. van vereniging en vergadering te behandelen, het werd overgedragen aan de districtsregering van Mittelfranken. Toen uiteindelijk in 1902 – 20 jaar later – partijkameraad Segitz de Beierse regering in de Landdag interpelleerde over de vraag hoe lang ze van plan was om deze rechteloosheid van het gemeentebestuur van Fürth te handhaven, antwoordde de toenmalige minister v. Feilitzsch: zolang er nog sociaaldemocraten in de gemeenteraad van Fürth zitten. Ze veranderden echter snel van gedachten en gaven het bestuur van Fürth zijn rechten terug. En een minister die met zulke belachelijk kleinzielige middelen regeert, staat in Duitsland bekend als een staatsman.

Ik reisde meestal van Neurenberg-Fürth naar München, waar ik meestal drie tot vier dagen bleef. Mijn aanwezigheid was meteen bekend bij de partijleden en dan was er op de zondag die ik daar doorbracht regelmatig een grote demonstratie in een van de bierkelders. De partijkameraden gingen dan massaal naar buiten en demonstreerden door te schreeuwen en te zingen. De partijkameraden werden gevolgd door een tiental mannen van de zeer lovenswaardige gendarmerie onder leiding van politiecommissaris Michel Gehret of zijn adjudant Auer. De zondagse pret eindigde altijd met een nieuwe poging om aan de politie te ontsnappen. Ik zie nog voor me hoe op zo’n avond de lange Maximus Ernst zijn jaspanden in zijn handen nam en met zijn lange benen door het doolhof van steegjes in de buurt van het Hofbräuhaus stormde, waar ik hem nauwelijks kon volgen omdat ik moest lachen om zijn komische personage.

In Württemberg ging het er iets gemoedelijker aan toe, hoewel de politie het onze kameraden ook daar vaak moeilijk maakte. Op een keer, toen de kameraden van Stuttgart bijeen waren voor een lentefeest, verscheen er een politieagent die verklaarde dat er geen toespraak gehouden mocht worden. Al het gepraat hielp niet, het verbod bleef van kracht. De organisator vroeg hem toen of het toegestaan was om een toespraak te houden, waarop de agent, vol van belangrijkheid, het klassieke antwoord gaf: “Je mag wel een toespraak houden, maar niet praten!”. En nu, in plaats van een toespraak, die waarschijnlijk nogal tam zou zijn geweest, werden de meest revolutionaire gedichten van Freiligrath en anderen voorgedragen. Opnieuw was de staat gered.

Een ander voorval verliep als volgt: op een avond in Stuttgart werd ik benaderd door drie kameraden uit Esslingen en gevraagd onmiddellijk met hen mee te gaan naar Esslingen om Sonnemann daar te confronteren op een bijeenkomst. Ik weigerde. Ten eerste was ik moe, en hield ik er niet van om toespraken te houden op openbare bijeenkomsten als ik op zakenreis was, omdat ik mijn klanten, die bijna zonder uitzondering politieke tegenstanders waren, niet wilde beledigen, bij wijze van spreken, in hun eigen huis. Uiteindelijk gaf ik met tegenzin toe aan de druk. Toen we de vergaderzaal binnenkwamen was het overvol. We moesten in de rij gaan staan bij de deur. Sonnemann sprak opvallend slecht, hij was duidelijk onwel. Karl Mayer, van wie in Berlijn het gerucht de ronde deed dat hij elke ochtend minstens één Pruis als ontbijt at, zat de vergadering voor. Toen Sonnemann klaar was, vroeg Mayer wie het woord nam. Ik kwam naar voren. Toen Mayer en de vergadering mijn naam hoorden, ontstond er een geraas alsof er een bom op het dak was gevallen. Mayer verklaarde toen, terwijl hij mij met een stortvloed aan woorden begroette als een “dappere man van het volk”, dat hij tot zijn spijt het voorzitterschap moest neerleggen omdat ik tot een partij behoorde die vervolgd werd volgens de uitzonderingswet. Dit was me nog nooit overkomen, en niet van een democraat bovendien. Ik sloeg snel op de bel en zei tot de vergadering: “Gelukkig zijn we in Württemberg, waar de wet niet vereist dat een vergadering bij de politie wordt aangemeld. Ik wilde het voorzitterschap overnemen als niemand bezwaar maakte. De vergadering zweeg. Ik moest zo raar doen, omdat ik niet wist wie van mijn kameraden uit Esslingen ik als voorzitter moest voordragen. Dus gaf ik mezelf het woord. Maar ik begreep al snel waarom Sonnemann zo slecht had gesproken. Na tien minuten voelde ik me net als hij. De dichte menigte en de zomerse temperatuur zorgden voor een enorme hitte. En omdat de zaal blijkbaar onlangs met kalkverf was beschilderd, begonnen het plafond en de muren te zweten en talloze kalkdeeltjes losten op in de lucht, waardoor ze zich op de slijmvliezen vastzetten en het uiterst moeilijk werd om te spreken. Ik voelde me erg ongemakkelijk. Toen onderbrak vanuit de deuropening mij een stem. Ik kon de spreker niet verstaan en vroeg wat hij wilde, waarop ik het antwoord kreeg: “In naam der wet, de vergadering is ontbonden!” Niemand was blijer dan ik. De stem behoorde toe aan een politieagent die als toehoorder was gekomen, maar door de nationaal-liberale stadsleiders die vlakbij stonden werd bewerkt totdat hij de bijeenkomst ontbonden verklaarde. Dit zorgde echter ook voor het succes van de bijeenkomst, want de meeste aanwezigen waren geïrriteerd dat ze op zo’n manier naar huis werden gestuurd. In het algemeen was niemand van ons in die jaren onder het bewind van de socialistenwet boos als de toezichthoudende politieagent midden in een toespraak plotseling de bijeenkomst ontbonden verklaarde. Dit leidde altijd tot een demonstratief applaus voor de spreker, en het succes was groot; bovendien spaarde de spreker zijn longen.

De dag na die bijeenkomst in Esslingen reisde ik naar Tübingen, waar een goede kennis van mij – een links lid van de Volkspartij – me ophaalde bij het station. Ik vertelde hem wat er in Esslingen was gebeurd, waarop hij zijn hoofd schudde. Rond lunchtijd gingen we samen naar de Ratskeller en namen plaats aan een tafel waar al een heer had plaatsgenomen, die mijn kennis aan me voorstelde als de politiecommissaris van de stad Tübingen. Hij vertelde hem meteen over het voorval in Esslingen. De commissaris lachte en zei toen tegen me: “Weet u wat, meneer Bebel, u houdt hier vanavond een vergadering, ik geef u mijn woord dat ik die niet zal opbreken.” Ik lachte en antwoordde dat ik het jammer vond dat ik niet op zijn vriendelijke uitnodiging kon ingaan, die ik nog nooit eerder van de politie had gekregen, maar dat ik ’s middags de trein naar Zürich moest nemen, waar ik verwacht werd.

In Baden was het anders. De politie daar had toen al Pruisische manieren aangenomen. In Freiburg was mijn bewaking bijzonder streng. Ik logeerde in het “Römischer Kaiser”. De eigenaar van het hotel, de heer Springer, was natuurlijk een politieke tegenstander van mij, maar een man met een open belangstelling. Hij ergerde zich aan het feit dat ’s morgens vroeg de politie al bij de voor- en achteruitgangen van het hotel stond te wachten tot ik wegging. En toen de politieagenten steeds brutaler werden en het huis en de binnenplaats betraden, wees hij ze energiek de deur. Op een dag klaagde ik bij het hoofd van de politie, beambte Wiener, over de brutale manier van toezicht houden, maar hij nam mijn klacht zeer onhoffelijk op. Hij zei dat een gevaarlijk man als ik niet mocht klagen als de politie hem in de gaten hield. Ik legde hem uit dat ik deze bewakingsmethode de volgende keer in de Rijksdag aan de orde zou stellen. Hij antwoordde dat het hem niet kon schelen, hij zou doen wat hij nodig achtte. Ik denk dat de heer blij zou zijn geweest als ik hem in de Rijksdag had aangevallen. De groothertog was in die tijd een felle vijand van ons en een ambtenaar die ik bekritiseerde om zijn onstuimige acties tegen ons zou door hem goed ontvangen zijn en uitzicht hebben gehad op snelle promotie. Zelfs in de jaren negentig polemiseerde de groothertog herhaaldelijk tegen mij op feesten van krijgsverenigingen – zonder mijn naam te noemen – vanwege toespraken die ik had gehouden, een ervan op het Hohentwiel bei Singen, het andere het jaar daarop in Villingen in het Zwarte Woud.

Ook in Karlsruhe liet de bewaking niets te wensen over. Ik ontsnapte herhaaldelijk aan mijn bewakers door mezelf in een hansom te gooien en in volle galop weg te rijden. Op een zondag was Paul Singer ook bij me toen we elkaar ontmoetten in Karlsruhe.

Ik had een paar jaar lang een bijzonder onaangename bewaker in Frankfurt am Main. De persoon liep nauwelijks een meter achter me. Als ik stopte om naar een interessant gebouw of een boom te kijken, nam hij onmiddellijk dezelfde houding aan. Eén keer heb ik hem echter op klaarlichte dag “verschalkt”. Op een middag nam ik de lokale trein naar Offenbach. Hij kwam in dezelfde coupé achter me zitten. In Offenbach was ik snel klaar met mijn zaken. Ik bezocht nu onze partijvriend Ulrich, die een kleine drukkerij had op de binnenplaats van een huis aan de rand van de stad. Ik vroeg hem of ik kon ontsnappen aan de achtervolger die voor het huis stond als ik een trein zou nemen op de Main-Weser spoorlijn, zoals de lijn Kassel-Frankfurt in die tijd heette, in plaats van de lokale spoorlijn. Ulrich antwoordde bevestigend en zei dat er binnen korte tijd een trein zou komen en dat ik alleen maar over zijn omheining hoefde te klimmen en het voetpad over het veld nemen dat rechtstreeks naar het treinstation Main-Weser leidde. Met Ulrichs hulp klom ik over de omheining, waarna hij me mijn koffer met monsters overhandigde en ik kort voor dat de trein arriveerde op het station stond. Eenmaal in Frankfurt haastte ik me naar mijn verblijf in “Stadt Darmstadt”, een klein hotel in de onmiddellijke nabijheid van de kathedraal, waar radicaal links in 1848 zijn kroeg had. Ik gaf mijn monsterkoffer af en vertrok. Toen ik na elf uur ’s avonds het café binnenkwam, werd ik begroet door een uitbarsting van vrolijkheid van de waard en de gasten. Ze vertelden me dat kort nadat ik die avond het hotel had verlaten, de politieman in galopperende vaart in een hansom was aangekomen om te ontdekken dat ik het hotel al had verlaten. Tot hilariteit van de gasten vertrok hij met een vloek.

Later bracht ik deze gebeurtenissen ter sprake in de Rijksdag. Dat maakte gelukkig een einde aan deze walgelijke vorm van toezicht in Frankfurt en Wiesbaden.

Maar zelfs in het buitenland was ik niet veilig voor de politie. Ik maakte zakenreizen van Zittau naar Reichenberg in Bohemen. Zodra ik daar vertrok, telegrafeerde het Saksische politiebureau op het station van Zittau de tijd van aankomst naar de politie van Reichenberg. Toen ik daar aankwam, stond er al een robuuste gendarme in volledige militaire uitrusting op het station om me naar mijn klanten te begeleiden. Dat veroorzaakte nogal wat opschudding. Toen ik op een dag na het werk een aantal partijgenoten in de tuin van een restaurant ontmoette en we gezellig zaten te kletsen, werd ik voor de stadsagent gedaagd die me, na te hebben gevraagd wat me naar Reichenberg had gebracht, adviseerde om met de eerstvolgende trein te vertrekken, anders zou hij opdracht moeten geven om me uit te zetten. In die tijd heerste in Oostenrijk, net als in Duitsland, de rode furie; gewelddadige maatregelen van de ergste soort tegen onze partijgenoten waren aan de orde van de dag. Nut had het niet, net zo min als voor ons.

Vanaf Reichenberg reisde ik meestal door Noord-Bohemen. Een van deze reizen bracht me uiteindelijk op een dag naar Chemnitz. Ook daar kreeg ik de gebruikelijke ontvangst. De politie had zelfs het lef om mijn koffer uit het hotel te halen terwijl ik weg was en die te openen om te zoeken naar iets wat verboden was. Op straat eiste een politieagent zelfs dat ik met hem meekwam naar het politiebureau om mijn koffer te laten doorzoeken. Ik weigerde en zei dat als hij de koffer wilde dragen, ik hem zou volgen. Hij nam er vervolgens genoegen mee om samen met mij een huis binnen te gaan om zichzelf ervan te overtuigen dat de inhoud van de koffer ongevaarlijk was. Mijn klacht tegen deze onwettige flauwekul, bij het ministerie, leverde niets op.

Aan de andere kant had ik in de namiddag van dezelfde dag een leuk intermezzo met de politie van Mittweida. Ik reisde daarheen om onze kameraden een bezoek te brengen. Toen ik aankwam op het station van Mittweida, werd ik dubbel welkom geheten. Een aantal kameraden van de partij wachtte me op en achter hen stonden politie-agenten, aangevoerd door de burgemeester van Mittweida, burgemeester Keubler. Deze ontvangst stemde me meteen vrolijk. Ik stelde mijn partijgenoten dan ook meteen voor om in plaats van een café in te gaan, een wandeling te maken door de hoofdstraat van Mittweida en ze van alles te vertellen. Gedacht, gedaan. De wandeling begon. Achter ons, op een bescheiden afstand, stonden de burgemeester en de politie. Binnen een paar minuten had zich een grote menigte verzameld, onder wie allerlei humoristische opmerkingen naar de burgemeester en de politie werden geroepen. Iedereen lachte. Beschaamd trok de burgemeester zich terug in een huis en beval zijn ondergeschikten te vertrekken.

Toen ik van Mittweida terugkeerde naar Chemnitz, posteerde de politie een dubbele wacht voor het hotel waar ik verbleef. Ik had allang de slaap der rechtvaardigen geslapen toen de arme politieagenten hun post mochten verlaten. De volgende ochtend vertrok ik met de eerste trein. Toen de politiemannen terugkwamen, hoorden ze, ongetwijfeld met voldoening, dat hun post overbodig was geworden. Al deze maatregelen konden alleen worden genomen door autoriteiten die geen idee hadden hoe ze zichzelf blootstelden in de ogen van ieder weldenkend mens. De socialisten-furie had hen beseffeloos gemaakt.

Dit was ook zo in Leipzig na mijn uitwijzing in 1881. Zodra ik de genade had om twee of hooguit drie keer per jaar één of twee dagen naar de stad te mogen gaan om me te informeren over een zakenreis, stond het politiebureau van ’s morgens vroeg tot ’s avonds laat voor de deur. Zakenvrienden die ons op kantoor bezochten, grapten dat ze dachten dat Zijne Majesteit er weer was en dat zijn lijfwacht voor de deur stond. Een van onze arbeiders die uit woede over deze bewaking een beledigende opmerking naar de politieman schreeuwde, werd gestraft met acht dagen gevangenisstraf. Als ik door Leipzig reisde, moest ik van tevoren aankondigen op welk station en hoe laat ik aankwam en op welk station en wanneer ik vertrok. Daarna werd het politietoezicht weer van kracht en gold de regel dat ik de stad moest verlaten met de eerstvolgende trein van het ene station naar het andere zonder te stoppen. Deze verplichting gold voor iedereen die Leipzig en het district Leipzig werd uitgezet zodra ze het gebied binnenkwamen omdat ze op doorreis waren. De politie van Leipzig was bijzonder streng tegen mij, terwijl Liebknecht langer mocht blijven, wat mij systematisch werd geweigerd. De reden voor deze dubbele standaard kwam ik bij toeval te weten na de val van de socialistenwet. De politieagent, wachtmeester Döbler, vermoedde dat ik de oorzaak was van de Leipzig-correspondentie in de Sozialdemokrat, die over hem kwaad sprak en waarin hij altijd de groenogige werd genoemd. Maar geen enkel van die correspondenties kwam van mij; als Döbler niet zo bekrompen was geweest, had hij aan de stijl – welke hij jarenlang in Leipzig had kunnen bestuderen – meteen kunnen herkennen wie de dader was. Maar Oxenstierna’s woorden zijn nog altijd waar: “Je hebt geen idee, mijn zoon, hoe weinig verstand wordt gebruikt om de wereld te regeren.”

Ter afsluiting van dit hoofdstuk, waar ik nog veel over kan zeggen, wil ik een voorval noemen dat heel slecht had kunnen aflopen. In maart 1881 reisde ik voor zaken naar het Oosten. Ik kwam ook in Posen en besloot van hieruit een omweg te maken naar mijn vaders geboorteplaats, Ostrowo. Volgens mijn partijkameraad Luck, wiens ouders daar woonden, woonden drie broers en zussen van mijn vader nog in Ostrowo, evenals een aantal jongere familieleden. Onder hen trof ik ook een neef aan die vaak voor zaken naar Kalisch reisde. Hij stelde voor dat ik Kalisch de volgende dag, een zondag, zou bezoeken. Kalisch was een vesting, had een sterk Russisch garnizoen en ik had nog nooit een Russische stad gezien. Hij zou gemakkelijk een vals paspoort voor me kunnen regelen. Ik vermoedde dat het mis kon gaan, omdat ik me realiseerde dat ik ook in Ostrovo onder politiebewaking stond. Dus ik weigerde. Toen ik maandagochtend in het restaurant ging ontbijten vroeg de waard mij of ik het lawaai had gehoord dat ’s nachts in het hotel was gemaakt. Ik vroeg verbaasd: Waarom? Zijn antwoord was dat er na twaalf uur een bericht uit Berlijn was aangekomen waarin stond dat tsaar Alexander II zondagmiddag in Sint-Petersburg door een bom was opgeblazen. Dit nieuws had zijn gasten erg van streek gemaakt en sommigen van hen, die dronken waren, hadden beweerd dat de Duitse sociaaldemocraten medeschuldig waren aan deze bomaanslag en daarom hadden ze de trap op willen stormen om mij het huis uit te gooien. Hij kon dit slechts met veel moeite voorkomen.

Dat was een leuke boodschap. Kort daarna verscheen mijn neef en zei dat het maar goed was dat we niet in Kalisch waren geweest. Hij had net gehoord dat alle poorten die middag om vier uur waren gesloten nadat het bericht over de bomaanslag op de keizer was aangekomen en dat niemand erin of eruit mocht. Ik dacht aan wat er gebeurd zou zijn als ik in Kalisch herkend zou zijn, waar de Duitse politie wel voor gezorgd zou hebben. Bismarck zou zeker geen vinger hebben uitgestoken voor mijn vrijlating, zijn politiemannen zouden zelfs hebben gezworen, na de ervaringen die we hadden, dat mijn reis naar het Oosten onder verdachte omstandigheden had plaatsgevonden, hoewel ik geen partijkameraden had bezocht behalve in Königsberg en Danzig. Een paar dagen na die gebeurtenis publiceerde de Berliner Post een artikel: Herr Bebel an der russischen Grenze, waarin mijn reis in verband werd gebracht met de bomaanslag. Ik had dus reden om blij te zijn dat mijn voorzichtigheid had voorkomen dat ik naar Kalisch zou reizen.