De Sozialdemokrat

Nadat alle obstakels uit de weg waren geruimd, verscheen op 28 september het eerste nummer van het blad met een oproep, ondertekend door de uitgever en redactie. De oproep begon met erop te wijzen dat de socialistenwet het onmogelijk had gemaakt om een pers te hebben die openlijk de principes van de partij verdedigde, niet alleen in Duitsland maar ook in Oostenrijk, waar zonder een uitzonderingswet confiscaties en veroordelingen het uiterst moeilijk hadden gemaakt om onze principes te verdedigen, hoe gematigd ook. Een orgaan dat, met speciale aandacht voor Duitsland en Oostenrijk, onvoorwaardelijk en meedogenloos opkwam voor de principes van de sociaaldemocratie en hun verspreiding onder het volk was daarom een noodzaak. Het succes had aangetoond dat de Duitse partij tot nu toe de strijd had kunnen leiden zonder een echt partijorgaan te bezitten, maar op de lange termijn was een blad dat zich tot taak stelde de partijleden principieel bij te scholen en op te leiden, onmisbaar. De Sozialdemokrat werd opgericht door een groep Duitstalige sociaaldemocraten die in Zwitserland bij elkaar waren gekomen en besloten een internationaal orgaan van de Duitstalige sociaaldemocratie uit te geven als vertegenwoordiger van de partij, klaar om in alle richtingen te strijden. De positie van het blad werd bepaald door het verenigingsprogramma van Gotha, dat als leidraad diende. De partij zou een revolutionaire partij blijven in de beste zin van het woord, maar ze zou zich op de meest resolute manier verzetten tegen dwaze revolutionairen en putschisten. De Sozialdemokrat staat “ten volle op de grondslag van de Duitse sociaaldemocratie zoals die was en is”. En aangezien de meest vooraanstaande voorvechters van de sociaaldemocratie in alle landen, vooral in Duitsland, hun medewerking aan het blad hadden toegezegd, was het geen privéonderneming maar het officiële centrale orgaan van de partij.

De volgende nummers van de “Sozialdemokrat” bevatten het verslag van de activiteiten van de parlementaire fractie. Met betrekking tot de te volgen tactiek merkte het op dat het de taak van de partij was om te voorkomen dat de reactie de sociaaldemocratie als een rood spook zou gebruiken om de blaam die door de beruchte laster op ons werd geladen van ons af te werpen en om op zo’n manier te handelen dat de blaam voor het heersende wanbeheer en misbruik zou worden gelegd bij diegenen die het echt verdienden, hetzij door actieve schuld of door het passief te laten gebeuren. “We zijn wat we waren en zullen blijven wat we zijn.”

Het verslag waarschuwt voor de illusie dat er een einde zal komen aan de socialistenwet en de staat van beleg die Berlijn is opgelegd. De reactie kon en zou niet stoppen voordat ze op onoverkomelijke weerstand was gestuit.

De conclusie was:

Mogen kameraden overal de gelederen sluiten en ernaar streven in contact te zijn met het geheel! In deze tijd van beproeving en loutering moet iedereen zijn plicht ten volle vervullen en al zijn kracht en capaciteiten in dienst stellen van de Partij. De medewerking van allen is dringend nodig. Iedereen die dit verstoort en tweedracht zaait is een vijand van onze zaak. Geen blind vertrouwen in individuen, maar ook geen blind wantrouwen, strikte kritiek op kameraden, gecombineerd met strikte zelfkritiek. We zijn ons bewust van de toegenomen plichten die de socialistenwet ons oplegt en zijn vastbesloten deze te vervullen. Leve de sociaaldemocratie! A. Bebel, W. Bracke, F.W. Fritzsche, M. Kayser, W. Liebknecht, J. Vahlteich, Ph. Wiemer.

Hasenclever die na de laatste Rijksdag was gekozen, verklaarde in een postscriptum dat hij het eens was met het rapport van de parlementaire groep.

Ik kom nu terug op enkele brieven waarvan de inhoud niet uitsluitend betrekking heeft op de Sozialdemokrat, maar die naar mijn mening van groot belang zijn voor zover ze meningsverschillen onthullen waarover tot nu toe niets bekend is in de partij.

Op 21 oktober 1879 beantwoordde ik een brief van Vollmar:

Beste vriend!
We waren ons er terdege van bewust dat niet alles zo soepel verliep in Zürich; maar aangezien, zoals u zelf zegt, waarover we te klagen hebben, eerder te wijten is aan een gebrek aan een juist inzicht en een zekere angst, zal alles geleidelijk op zijn plaats vallen.

Als Schramm wegblijft en Höchberg meestal de stad uit is, moet Bernstein ons twee mensen voorstellen die de zaken voor hem regelen en van tijd tot tijd verslag aan ons uitbrengen. Een strakke en goed georganiseerde verzending is absoluut noodzakelijk en we hopen van harte dat vooral Bernstein daar goed voor zal zorgen, want als koopman heeft hij zeker de nodige administratieve kennis. Ik heb ook geschreven dat het zeer aan te bevelen is dat Uhle zich volledig aan de verzending wijdt, gezien de voorzichtigheid die de expeditie moet betrachten en gezien het feit dat hij zo mogelijk ook de publicaties moet beheren en organiseren; aan werk zal het hem niet ontbreken. U zult Uhle een bijlage willen overhandigen met alle informatie over de expeditie. We zijn er allemaal van overtuigd dat de krant in de nabije toekomst kostendekkend zal zijn. De stemming is overal gunstig. In het begin zal de inschrijving moeilijkheden opleveren. Mensen weten nog niet hoe ze zichzelf moeten helpen, dus zijn er hier en daar ook dingen om over te praten en te organiseren. Het zou zeer aan te bevelen zijn als jullie aan de top met alle nadruk kenbaar zouden maken dat het abonnement op en het lezen van de krant, geen strafbaar feit is, maar alleen het doorgeven aan derden. Zodra ik de meest dringende taken heb afgerond, zal ik een paar artikelen schrijven over het gedrag van onze mensen in het geval van maatregelen onder de socialistenwet. Mensen pikken vaak meer dan de wet toelaat, en zelfs als klachten weinig zin hebben, moeten ze tot het laatst worden doorgezet zodat we op dat moment des te onverbiddelijker kunnen aanvallen in de Rijksdag. Wij zijn het volledig eens met uw tactiek tegen Most en Die Freiheit, en daarover bestond van meet af aan geen verschil van mening. Hoe ordinair Mosts aanval op de brievenbus ook is, wij zien het niet. Hij richt zich hiermee tegen de meer verstandige achterban. Feit is dat alleen al het verschijnen van de krant overal een zeer gunstige indruk heeft gemaakt en de stemming, zo niet onmiddellijk, dan toch aanzienlijk heeft doen omslaan, zelfs op plaatsen waar men voorheen volledig aan de kant van Most stond. Voor zover ik tot nu toe heb gehoord, wordt het standpunt van de krant goedgekeurd ...
Zet een krachtige oproep bovenaan om geld in te zamelen voor de uitgewezenen. Ik ben de wanhoop nabij, zeven van de laatste Berlijnse uitgewezenen – allemaal huisvaders – zijn hier vandaag weer aangekomen en ik weet niet meer waar ik het geld kan vinden. Vestig de aandacht op Madais brutale tactiek om met sluwe kwaadaardigheid voornamelijk huisvaders uit te wijzen. De man is duidelijk uit op provocatie en wil graag een staatsgreep of een nieuwe moordaanslag door iemand die tot wanhoop wordt gedreven door zijn wreedheid. Houd er ook rekening mee dat deze uitzettingen als enig doel hebben om de verlenging van de staat van beleg aannemelijk te maken voor de dommen.

Ik wil u graag informeren dat ik beschuldigd ben van het collecteren voor de uitgewezenen en vorige week ben vrijgesproken. De bevindingen volgen.
Je kunt in de oproep zeggen dat er geld gestuurd moet worden naar de bekende adressen in Duitsland, maar ook dat de redactie of de expeditie bereid is dit te doen ...
Beste wensen van ons allemaal.
Uw A. Bebel.

De artikelen genoemd in de bovenstaande brief en die ik wilde schrijven, verschenen later; ze waren getiteld: Hoe gedragen we ons tegenover politie en justitie? Opheldering zoals die in de artikelen was noodzakelijk gezien de voortdurende ernstige schendingen van de wet door vele politieagenten, officieren van justitie en onderzoeksrechters in hun behandeling van onze kameraden. In het bijzonder werd geen enkele wettelijke regel over het algemeen gerespecteerd tijdens de ontelbare huiszoekingen. En vele duizenden van dergelijke huiszoekingen vonden plaats gedurende het jaar. De politie van Dresden bv., veroorloofde het zich om een maand lang dag in dag uit het huis van kameraad Kegel te doorzoeken. Dat was een openlijk misbruik van het officiële gezag. Na publicatie werden mijn artikelen gebundeld in een boekje en in duizenden exemplaren verspreid. Het kwam de partijleden goed van pas.

Op 14 november 1879 ontving ik een antwoord van Engels op mijn brief van 23 oktober. Hij schreef:

Beste Bebel!
Hartelijk dank voor uw berichten en die van F. en L. [Fritzsche en Liebknecht. - D.H.], die ons eindelijk een duidelijk overzicht van de feiten geven. De eerdere brieven uit Leipzig en de wederwaardigheden met Hirsch in het algemeen bewijzen echter dat de zaak van meet af aan geenszins zo eenvoudig was. Dit laatste was onmogelijk als de Leipzigers vanaf het begin een einde maakten aan de aanspraak van de Zürichers op censuur. Als dit gebeurde en Hirsch op de hoogte werd gesteld, was alles in orde. Maar omdat dit niet gebeurde, kan ik alleen maar tot de conclusie komen dat Höchberg er niet zo naast zat toen hij me vertelde dat de Zürichse censuur alleen werd gebruikt vanwege Hirsch, en dat het overbodig was tegen Vollmar.

Wat de grond betreft, verbaast het me niet dat je er zo licht over denkt. Jullie proberen het nu voor het eerst. Hirsch had echter net praktische ervaring opgedaan met de Laterne en wij, die dit soort dingen vaak zelf hebben gezien en meegemaakt, kunnen hem alleen maar gelijk geven als hij dit punt serieus wilde bekijken. Ondanks alle subsidies sloot de Freiheit het derde kwartaal af met een tekort van £100 of 2.000 mark. Ik heb nog nooit een Duitse krant gekend die in Duitsland verboden was en die zou overleven zonder aanzienlijke subsidies. Laat je niet verblinden door de aanvankelijke successen. De echte problemen van het smokkelen worden pas na verloop van tijd duidelijk en worden groter.

Uw opmerkingen over de houding van afgevaardigden en partijleiders in het algemeen, over de kwestie van protectionisme bevestigen elk woord van mijn brief. Het was al erg genoeg dat de partij, die er prat op gaat zo superieur te zijn aan de bourgeoisie, net zo verdeeld was over deze eerste economische test, net zo onwetend als de nationaal-liberalen, die tenminste het excuus voor hun miserabele ineenstorting hadden, dat de echte bourgeoisbelangen hier in conflict kwamen. Het was nog erger dan dat deze verdeeldheid zichtbaar werd, dat men onzeker en weifelend overkwam. Zodra er geen overeenstemming kon worden bereikt was er maar één manier: de kwestie tot een puur burgerlijke kwestie verklaren, wat het ook is, en niet vóór stemmen. Het ergste was dat Kayser zijn klaagrede mocht houden en in de eerste lezing voor de wet mocht stemmen. Pas na deze stemming viel Hirsch hem aan, en als Kayser vervolgens in de derde lezing tegen de wet stemt, maakt dat de zaken er voor ons niet beter op, maar juist slechter.

Het Congresbesluit is geen excuus. Als de partij zich vandaag de dag nog steeds wil binden aan alle oude aangenomen congresresoluties uit de gemoedelijke vredestijd, dan boeit ze zichzelf. De rechtsgrond waarop een levende partij zich beweegt moet niet alleen zelf gecreëerd worden, maar moet ook op elk moment gewijzigd kunnen worden. Door alle congressen, en dus de wijziging van de oude congresresoluties, onmogelijk te maken, vernietigt de socialistenwet ook de bindende kracht van die besluiten. Een partij die beroofd is van de mogelijkheid om bindende resoluties aan te nemen, moet haar wetten alleen zoeken in haar levende, steeds veranderende behoeften. Maar als ze deze behoeften ondergeschikt wil maken aan vroegere resoluties, die nu star en dood zijn, graaft ze haar eigen graf.

Dit is het formele. Maar de inhoud van dit besluit maakt het des te nietiger. Ten eerste is het in tegenspraak met het programma door de goedkeuring van indirecte belastingen toe te staan. Ten tweede is het in tegenspraak met de onweerlegbare partijtactiek, omdat het de toekenning van belastingen aan de huidige staat toestaat. Ten derde staat er in duidelijk Duits het volgende:

Het Congres geeft toe dat het niet voldoende geïnformeerd is over de kwestie van de beschermende tarieven om een beslissende beslissing voor of tegen te kunnen nemen. Het verklaart zich daarom onbekwaam over deze kwestie, beperkt zich omwille van het publiek tot een paar gemeenplaatsen, waarvan sommige nietszeggend zijn en sommige in tegenspraak met elkaar of met het partijprogramma en is dus blij dat het van deze kwestie verlost is. En deze verklaring van onbekwaamheid, waarmee de toen zuiver academische kwestie in tijden van vrede op de lange baan werd geschoven, moet nu in tijden van oorlog, wanneer de kwestie brandend is geworden, bindend zijn voor de hele partij, totdat ze geldig wordt opgeheven door een nieuwe resolutie die nu onmogelijk is gemaakt?

Zoveel is zeker: welke indruk de aanvallen van Hirsch op Kayser ook maakten op de parlementsleden, deze aanvallen weerspiegelen de indruk die het onverantwoordelijke gedrag van Kayser maakte op Duitse en niet-Duitse sociaaldemocraten in het buitenland. En mensen moeten eindelijk beseffen dat de reputatie van de partij niet alleen binnen de eigen vier pijlers moet worden hooggehouden, maar ook in Europa en Amerika.

En dit brengt me bij het verantwoordingsverslag. Hoe goed het begin ook is, hoe kundig – gezien de omstandigheden – de behandeling van het debat over beschermende tarieven ook is, het derde deel bevat onaangename concessies aan de Duitse filister. Waarom de volstrekt overbodige passage over de ‘burgeroorlog’, waarom afgeven op de ‘publieke opinie’, die in Duitsland altijd die van de bierfilister zal zijn, waarom de volledige vervaging van het klassenkarakter van de beweging? Waarom de anarchisten dit genoegen gunnen? En al deze concessies zijn totaal nutteloos. De Duitse filister is de vleesgeworden lafaard; hij respecteert alleen diegenen die hem angst inboezemen. Maar iedereen die aardig tegen hem wil doen, beschouwt hij als zijn gelijke en respecteert hem niet langer als zijn gelijke, namelijk helemaal niet. En nu de storm van bierfilister woede, bekend als de publieke opinie, weer is gaan liggen, nu de belastingdruk de mensen toch al weer aan het uitputten is, wat is dan het nut van al die mooie praatjes? Als je eens wist hoe het in het buitenland klinkt! Het is prima dat een partijorgaan wordt geredigeerd door mensen die midden in de partij en in de strijd staan. Maar als je maar een half jaar in het buitenland was geweest, zou je heel anders denken over deze onnodige zelfvernedering van partijafgevaardigden tegenover de filister. De storm die over de Franse socialisten losbrak na de Commune was iets heel anders dan het Nobiling rumoer in Duitsland. En hoeveel trotser en zelfverzekerder gedroegen de Fransen zich! Waar vind je zulke zwakheden, zulke complimenten voor de vijand? Ze zwegen waar ze niet vrijuit konden spreken. Ze lieten de filisters hun ogen uithuilen, ze wisten dat hun tijd weer zou komen, en nu is die gekomen.

Ik geloof graag wat je over Höchberg zegt. Ik heb absoluut niets tegen zijn privékarakter. Ik geloof ook dat hij zich pas door de socialistenhaat realiseerde wat hij ten diepste wilde. Ik heb geprobeerd – waarschijnlijk tevergeefs – om hem te laten inzien dat wat hij wil burgerlijk is en niet proletarisch. Maar toen hij eenmaal een programma had gemaakt, zou ik hem meer dan een Duitse filister zwakheid moeten toeschrijven als ik veronderstelde dat hij niet ook probeerde om het tot erkenning te brengen. Höchberg vóór en Höchberg ná dat artikel zijn twee verschillende mensen.

Maar nu vind ik in nr. 5 van de Sozialdemokrat een briefwisseling uit de Neder-Elbe waarin Auer mijn brief als voorwendsel gebruikt om mij – zonder naam, maar voldoende kenbaar – te beschuldigen van “wantrouwen te zaaien tegen bewezen kameraden”, d.w.z. van hen te belasteren (soms had ik het recht om dat te doen). Hiermee echter niet tevreden liegt hij tegen mij over dingen die even dwaas als berucht zijn, dingen die niet eens in mijn brief staan. Het lijkt erop dat Auer denkt dat ik iets van de partij wil. Maar je weet dat niet ik iets van de partij wil, maar dat de partij iets van mij wil. Jij en Liebknecht weten dat: het enige wat ik ooit van de Partij heb gevraagd is dat ze me met rust laat, zodat ik mijn theoretische werk kan afmaken. Je weet dat ik desondanks 16 jaar lang steeds weer benaderd ben om in de partijorganen te schrijven; dat ik dat gedaan heb, hele series artikelen geschreven heb, hele pamfletten op uitdrukkelijk verzoek van Liebknecht, zoals de Wohnungsfrage en de Anti-Dühring. Ik zal niet in detail treden over de vriendelijkheid die ik van de partij terugkreeg – bv. de besprekingen op het congres over Dühring. U weet ook dat Marx en ik vrijwillig de verdediging van de partij tegen buitenlandse tegenstanders leidden zolang de partij bestond en dat we in ruil daarvoor maar één ding van de partij eisten, namelijk dat ze niet ontrouw aan zichzelf zou zijn.

Maar als de partij me vraagt om aan het nieuwe orgaan te werken, spreekt het voor zich dat ze er op zijn minst voor zal zorgen dat ik niet als lasteraar wordt belasterd terwijl de besprekingen nog aan de gang zijn, en nog wel door een van de nominale mede-eigenaars van datzelfde orgaan. Ik ken geen literaire of andere erecode waarmee dat verenigbaar zou zijn; ik denk dat zelfs een reptiel dat niet zou pikken. Dus moet ik vragen: ten eerste, welke genoegdoening kunt u mij bieden voor deze onuitgelokte en verachtelijke belediging; ten tweede, welke garantie kunt u mij bieden dat het niet meer zal gebeuren?

Overigens wil ik er met betrekking tot het onderscheid dat Auer maakt op wijzen dat we de moeilijkheden waarmee de partij in Duitsland te kampen heeft niet onderschatten, noch het belang van de successen die desondanks behaald zijn en de voorbeeldige houding van de partijmassa’s tot nu toe. Het is vanzelfsprekend dat elke overwinning die in Duitsland wordt behaald ons evenveel voldoening schenkt als een overwinning die elders wordt behaald, des te meer omdat de Duitse partij zich vanaf het begin heeft ontwikkeld op basis van onze theoretische standpunten. Maar juist daarom moeten we er ook bijzonder op letten dat de praktische houding van de Duitse partij, en in het bijzonder de publieke uitspraken van de partijleiding, in harmonie blijven met de algemene theorie. Onze kritiek is voor sommigen zeker niet prettig, maar het moet voor de partij voordeliger zijn dan alle kritiekloze complimenten als ze een paar mensen in het buitenland heeft die, niet beïnvloed door de verwarrende lokale omstandigheden en bijzonderheden van de strijd, van tijd tot tijd wat er gebeurd is en wat er gezegd is afmeten aan de theoretische stellingen die voor alle moderne proletarische bewegingen gelden en haar kijk weerspiegelen van haar optreden buiten Duitsland.
Met vriendelijke groet.
F. Engels.

De agressieve toon van de brief en de aanvallen op Auer waren voor mij aanleiding om op 18 november te antwoorden:

Beste Engels!
Ik antwoord zo snel op uw brief, hoewel ik overstelpt ben met werk, omdat ik een ernstig misverstand van uw kant uit, zo snel mogelijk uit de weg wil ruimen. U beschouwt de correspondentie in nr. 5 van 23 oktober als tegen u gericht. Dat is een vergissing. Ik kan u verzekeren dat Auer de brief op die dag niet eens in handen had. Hij ontving hem pas onmiddellijk daarna. Auer bedoelde duidelijk Hans Most en niemand anders, en ik begreep de briefwisseling niet anders toen ik hem voor het eerst zag. Ik zou dit zelfs geloofd hebben als hij jouw brief op dat moment al had gehad, om de eenvoudige reden dat er geen sprake kon zijn van ‘wantrouwen jegens bewezen kameraden’ in de kleine kring van lezers van de brief. Auer zou wel erg naïef moeten zijn geweest als hij dergelijke geschillen, die in ieder geval ook door hem als volkomen loyaal werden ervaren – omdat ze aan alle betrokkenen waren gericht – tot onderwerp van een briefwisseling had gemaakt.

Ik hoop dat deze discussie je ervan zal overtuigen dat je mening onjuist is en dat alle conclusies die je daaruit trok ook onjuist zijn. Als Höchberg echt de bewering heeft gedaan dat de censuur alleen werd gebruikt vanwege Hirsch, maar overbodig was tegen Vollmar, dan begrijp ik dat gewoon niet. Naar mijn mening moet Hirsch meer sympathie hebben gehad voor Höchberg dan voor Vollmar, die in zijn hele karakter iets grofs en geenszins volgzaams bezit. Hirsch stond ook veel dichter bij Höchberg dan Vollmar wat betreft de brandende kwestie van die tijd, de tol-kwestie, omdat Höchberg een absolute vrijhandelaar was.

U zei dat we onmiddellijk hadden moeten ingrijpen toen Zürich probeerde Hirsch onder censuur te plaatsen. Ik moet u antwoorden dat ik dit pas te weten kwam toen Hirsch definitief weigerde. Ik kan u ook verzekeren dat Vollmar woedend was dat hij, die zich op dat moment in een zeer onzekere positie bevond, aan het lijntje gehouden werd zonder een definitief antwoord omdat ze nog steeds met Hirsch bezig waren, ondanks zijn afwijzing, en Höchberg hiervoor zelfs naar Parijs afreisde. Maar het heeft geen zin om er vandaag nog over te schrijven.

Uw mening over onze houding in de tol-kwestie is niet juist. Juist omdat we niet met onze mensen konden spreken, moesten we meer dan gewoonlijk rekening houden met de stemming, en die was inderdaad verdeeld. We konden Kayser niet verbieden zijn ‘klaagrede’ te houden, omdat we van tevoren niet konden weten dat hij die zou houden. Hij had het onderwerp inderdaad met grote ijver bestudeerd, maar hij kwam niet op het juiste moment aan het woord en raakte in de war door de onderbreking. Een ongeluk dat ook andere mensen is overkomen. Achteraf hadden we liever gehad dat hij niet had gesproken, maar we mochten hem niet zo behandelen als Hirsch in de Laterne deed.

Kayser stemde ook niet voor de wet in de eerste (meer correct tweede) lezing – omdat er geen stemming is in de eerste lezing omdat het een algemeen debat is – maar alleen voor de hogere heffing op het ijzer en een paar andere punten. Hij stemde ook voor de hogere ijzerheffing in de derde lezing, maar uiteindelijk tegen de hele wet.

Ik ben ervan overtuigd dat als de partij ook in 1879 een congres had gehouden, haar besluit precies hetzelfde zou zijn geweest als twee jaar geleden, om de eenvoudige reden dat er verschillende stromingen zijn in deze puur praktische kwestie en de loutere ontkenning nauwelijks in de smaak zou zijn gevallen bij de kiezers. Zolang we deelnemen aan het parlement, zullen we niet in pure ontkenning kunnen blijven; de massa’s eisen dat er ook voor vandaag wordt gezorgd, ongeacht wat morgen brengt.

Ik geef toe dat men gemakkelijk te ver kan gaan en dat er van geval tot geval zorgvuldig overleg nodig is hoe ver men mag gaan. In al deze gevallen zijn meningsverschillen heel gemakkelijk, vooral als je, zoals jij, geen voeling hebt met de massa, waaraan je eerst consideratie moet tonen.

Het is in ieder geval leerzaam dat het laatste Congres van Marseille bijna precies dezelfde resolutie over de tol-kwestie heeft aangenomen als wij twee jaar geleden.

En nu onze verantwoording. Ik geef meteen toe dat het veel harder had gekund dan het was, maar één ding mag u niet vergeten: de omstandigheden en voorwaarden waaronder het is geschreven. Op basis van de perswet konden we toen in Duitsland worden opgepakt en het spreekt voor zich dat we daar geen belang bij hadden.

Nu hadden we de hele passage over de revolutie helemaal weg kunnen laten, maar zo’n uitleg was nodig gezien de aanhoudende beschuldigingen en verdachtmakingen van Most, die, omdat hij als enige het woord had, erin geslaagd was veel hoofden te verdwazen. Ik geloof ook niet dat de betreffende passage gelezen kan worden als een concessie aan de bierfilister, zo naïef zijn we niet. We hebben waarschijnlijk duidelijk genoeg gezegd wat we bedoelen met ‘publieke opinie’. We bedoelden echter ook de kleinburgerij en de boeren, die zich de laatste jaren in grotere getale bij ons hebben aangesloten en bij de laatste verkiezingen in sommige districten de eer van de partij hebben gered, omdat de loonarbeiders, onder druk en agitatie van de fabriekseigenaren enerzijds en de crisis anderzijds, vaak wegbleven van de stembus en zich hier en daar zelfs toestonden tegen ons te stemmen, zij het met woede in hun hart.

Ik ben geen vriend van het bukken, en anderen hier ook niet; als ik dacht dat ook maar één van onze tegenstanders ook maar iets van sentimentaliteit of toegeeflijkheid in ons verslag zou kunnen lezen, zou ik het niet hebben ondertekend. U kunt zich de situatie hier niet voorstellen en u hanteert een heel andere maatstaf en bekritiseert op een manier die niemand in Duitsland in zijn hoofd zou halen. Onze tegenstanders vergissen zich niet in ons en wij vergissen ons niet in hen. Het feit dat we actief zijn en ons niet laten doen, drijft hen tot wanhoop; ze kunnen niet eens bevatten dat iemand actief kan blijven zonder toestemming van de autoriteiten. Maar aangezien wij veroordeeld zijn om onze mond te houden, terwijl onze tegenstanders onbeperkt openbaar het woord hebben, moeten we zo voorzichtig mogelijk zijn als we spreken, om hen de kans te ontnemen effectieve aanvallen te doen.

Dit is een tactiek die ons, denken we, absoluut geen windeieren legt, maar ons wel veel goeds brengt. Nogmaals, onze tegenstanders vergissen zich niet in onze tactiek, zoals blijkt uit het feit dat we de grootste willekeur rustig tegen ons laten gebeuren, maar we zorgen er wel voor dat ze niet door kunnen gaan met de hetze en dat is, zoals de zaken er nu voor staan, noodzakelijk en een succes.

We zullen altijd blij zijn met uw kritiek en we hopen ook dat u deze zelf ongegeneerd in de krant zult uiten, maar niet op een beledigende manier. We erkennen dat uitwisseling van meningen des te noodzakelijker is nu honderden kanalen geblokkeerd zijn waardoor het gevoel van saamhorigheid en overeenstemming vroeger zijn weg vond. Over het geheel genomen denk ik dat ik mag zeggen dat wij uw standpunt veel beter begrijpen dan u het onze, en daaruit blijkt duidelijk welke kant het moeilijk heeft.

Ik hoop dat de verkiezingen in Magdeburg op 10 december weer een hartverwarmend zullen zijn. Waarschijnlijk krijgen we een nieuwe verkiezing, in de plaats van Bracke, die naar eigen zeggen niet meer kan meedoen. We willen hem sparen voor 1880.

Hans heeft in mijn brief aan de Communistische Arbeiders Onderwijsbond een aantal verdraaiingen gegeven, die volgens mij opzettelijk waren.
Met vriendelijke groeten aan jou en Marx, je
A. Bebel.

Engels antwoordde op 24 november 1879 op bovenstaande brief:

Beste Bebel!
Ik had mijn redenen toen ik naar Auers opmerking verwees. De datum bewijst niets. Hij sluit Most expliciet uit. Dus waarom vraag je hem zelf niet wie hij bedoelde en we zullen zien wat hij zegt. Ik ben ervan overtuigd dat het misverstand niet aan mijn kant staat.

Höchberg heeft echter de desbetreffende verklaring afgelegd.

Ik weet dat je meestal afwezig was tijdens de onderhandelingen met Hirsch, en het komt niet in me op om je verantwoordelijk te houden voor wat er is gebeurd.

Wat de tol-kwestie betreft, bevestigt uw brief precies wat ik zei. Als de stemming verdeeld was, wat het geval was, moest je je onthouden als je rekening wilde houden met deze verdeelde stemming. Anders hield je maar rekening met één deel. Maar waarom het deel over de beschermende tol meer aandacht verdient dan het deel over de vrijhandel is niet duidelijk. Je zegt dat je niet in een pure negatie kan blijven in het parlement. Maar door uiteindelijk tegen de wet te stemmen, hebben jullie jezelf in een pure negatie gehouden. Het enige wat ik zeg is dat u vanaf het begin had moeten weten hoe u zich wilde gedragen, u had moeten handelen in overeenstemming met de uiteindelijke stemming.

De kwesties waarbij sociaaldemocratische afgevaardigden uit de pure negatie kunnen stappen zijn zeer beperkt. Het zijn allemaal kwesties waarbij de verhouding van de arbeiders tot de kapitalist direct in het geding is: fabriekswetgeving, de standaardwerkdag, aansprakelijkheid, uitbetaling van lonen in waren, enz. Dan, op zijn best, verbeteringen in puur burgerlijke zin, die een positieve vooruitgang betekenen: eenheid van munten en gewicht, vrij verkeer, uitbreiding van persoonlijke vrijheid, enz. Hier zul je waarschijnlijk voorlopig geen last van hebben. In alle andere economische kwesties, zoals een beschermende tol, nationalisatie van de spoorwegen, verzekeringsmaatschappijen, enz., zullen sociaaldemocratische parlementsleden altijd het doorslaggevende standpunt moeten innemen om niets goed te keuren dat de macht van de regering tegenover het volk versterkt. En dit is des te gemakkelijker omdat de stemming in de partij zelf hier regelmatig verdeeld zal zijn en onthouding en negatie dus uit zichzelf vereist zijn.

Wat je zegt over Kayser maakt het nog erger. Als hij voor een beschermende tol in het algemeen is, waarom stemt hij er dan tegen? Als hij tegen wil stemmen, waarom stemt hij er dan voor? Maar als hij het onderwerp met grote ijver heeft bestudeerd, hoe kan hij dan voor een tarief op het ijzer stemmen? Als zijn studies een cent waard waren, moeten ze hem geleerd hebben dat er in Duitsland twee ijzerfabrieken zijn, Dortmunder Union en Königs- und Laurahütte, die elk in staat zijn om aan de binnenlandse vraag te voldoen; daarnaast zijn er vele kleinere, zodat een beschermende tol hier pure onzin is, dat alleen de verovering van de buitenlandse markt kan helpen, dat wil zeggen absolute vrijhandel of faillissement. Dat de ijzerfabrikanten zelf alleen maar beschermende tarieven kunnen willen als ze een ring hebben gevormd, een complot, die monopolieprijzen oplegt op de interne markt om hun overtollige producten tegen afbraakprijzen in het buitenland te verkopen, zoals ze nu al doen. Kayser sprak in het belang van deze ring, deze samenzwering van monopolisten, en voor zover hij voor ijzertarieven stemde, hij dat ook deed, en Hansemann van de Dortmund Union en Bleichröder van de Königs- und Laurahütte lachen in hun mouw om de domme sociaaldemocraat die zich met toewijding in het onderwerp heeft verdiept.

Onder alle omstandigheden moet je Rudolf Meyers Politische Gründer in Deutschland aanschaffen. Zonder kennis van het hierin verzamelde materiaal over het bedrog, de ophef en de politieke corruptie van de afgelopen jaren, kan er geen oordeel geveld worden over de huidige stand van zaken in Duitsland. Hoe kon het gebeuren dat deze schat aan informatie destijds niet werd benut voor onze pers? Het boek is natuurlijk verboden.

De passages in het verslag die ik in het bijzonder bedoel zijn, ten eerste, de passages waar veel nadruk wordt gelegd op het winnen van de publieke opinie – wie deze factor tegen zich heeft, die is verlamd – het was een kwestie van existentie dat ‘deze haat werd omgezet in sympathie (sympathie! van mensen die net hadden bewezen dat ze smeerlappen waren tijdens de verschrikking!)’ enz. Zo ver moet men niet gaan, vooral omdat de verschrikking allang voorbij was. Ten tweede, dat de partij die oorlog in elke vorm veroordeelt (dus ook de oorlog die ze zelf moet voeren, die ze niettemin voert) en die als doel de algemene verbroedering van alle mensen heeft (elke partij heeft dit in woorden en geen enkele direct in werkelijkheid, want ook wij willen niet verbroederen met de bourgeoisie zolang zij bourgeois willen blijven) niet kan streven naar een burgeroorlog (dus zelfs niet in het geval dat een burgeroorlog het enige middel zou zijn om het doel te bereiken) – deze stelling kan ook zo geformuleerd worden: dat een partij die bloedvergieten in elke vorm en gedaante veroordeelt, niet kan streven naar aderlating, noch naar amputatie van gangrene ledematen, noch naar wetenschappelijke vivisectie. Waarom zulke frasen? Ik vraag u niet om “resoluut” te spreken, ik beschuldig het verslag er niet van dat het te weinig zegt – integendeel, veel had beter weggelaten had kunnen worden. Wat daarna komt is weer veel beter, en dus heeft Hans Most de paar passages waaruit hij munt kon slaan gelukkig over het hoofd gezien.

Maar het was een blunder om in de Sozialdemokrat plechtig te verkondigen dat Liebknecht enz. de Saksische eed hadden gezworen. Hans liet dat niet aan zich voorbijgaan en zijn anarchistische vrienden zullen er verder actief mee zijn. Marx en ik vinden de zaak zelf niet zo gevaarlijk als bijvoorbeeld Hirsch hem in zijn ijver eerst opvatte; u moet weten of ‘Paris vaut bien une messe’, zoals Hendrik IV zei toen hij katholiek werd en Frankrijk zo een Dertigjarige Oorlog bespaarde; of de voordelen zo groot zijn dat je deze inconsequentie begaat en een eed zweert die bovendien de enige is die je niet wegens meineed voor de rechter kan brengen. Maar als je zwoer, moest je erover zwijgen tot anderen er over spraken, dan was er tijd genoeg voor verdediging. Zonder de ‘Sozialdemokrat’ had Hans er niets over gehoord.

We waren erg blij met uw afkeuring van de beruchte dronkaards en loeders. We zullen ervoor zorgen dat dit in Parijs wordt verspreid, en we zijn alleen op zoek naar de Franse woorden om de bovenstaande scheldwoorden te reproduceren.

Tussen haakjes, we erkennen dat we hier, zoals ze zeggen, veel te zeggen hebben en dat uw positie veel moeilijker is dan de onze.

Het toetreden van de kleinburgerij en de boeren is inderdaad een teken van snelle vooruitgang van de beweging, maar het is ook een gevaar zodra men vergeet dat zij alleen komen omdat ze moeten komen. Hun komst is het bewijs dat het proletariaat in werkelijkheid de leidende klasse is geworden. Maar omdat ze komen met kleinburgerlijke en boerenideeën en verlangens, moeten we niet vergeten dat het proletariaat zijn leidende historische rol zou verspelen als het concessies zou doen aan deze ideeën en verlangens.
Hoogachtend,
F. Engels.

Mijn antwoord op deze brief luidde:

Leipzig, 11 december 1879.
Beste Engels!
Auer schreef me gisteren dat hij Most en Ehrhart bedoelde in de correspondentie. Dus je ziet, ik had gelijk.

Höchberg stuurde me enige tijd geleden de bijgevoegde tekst. U moet kennis nemen van de inhoud. Ik zal niet ingaan op de kwestie van het protectionisme en wat daarmee samenhangt, omdat ik zie dat we er per brief niet uit zullen komen.

Ik ga verder met de eedaflegging. Hirsch schreef er onlangs een rabiate brief over en smeekte Liebknecht zich niet te laten beïnvloeden door het ‘luie Leipziger milieu’. Ik weet niet wat Hirsch hiermee bedoelt, maar ik kan je verzekeren dat er van de kant van Leipzig geen druk nodig was om Liebknecht zover te krijgen dat hij deed wat hij tot nu toe heeft gedaan. Ik nam een ander standpunt in, vooral wat de kwestie van de eed betreft. Ik was ook van mening dat de eed moest worden afgelegd, want als men de eed niet wilde afleggen, hoefde men helemaal niet te stemmen; maar ik wilde dat vóór de eedaflegging werd uitgelegd dat men de eed slechts als een formaliteit beschouwde die men moest vervullen, want zonder eedaflegging was geen toegang tot de vergaderzaal en geen uitoefening van het mandaat mogelijk. De eed kon ons in onze socialistische en republikeinse opvattingen niet irriteren. Liebknecht was tegen dit standpunt, en om voor de hand liggende redenen ben ik niet verder in discussie gegaan. Ik denk ook dat het beter zou zijn geweest als onze mensen in de Landtag zich verre hadden gehouden van alle nauwe contacten (festiviteiten, presidentiële diners, parlementaire drinks, enz.) Naarmate dat dit vaak gebeurt, geeft het bepaalde kranten stof voor spottende opmerkingen, en aangezien we onze mond moeten houden dragen dergelijke opmerkingen bij aan het creëren van onaangename controverses in onze gelederen en ons eigen volk. De situatie is eenvoudig, we moeten alles vermijden wat aanleiding geeft tot meningsverschillen. Liebknecht laat zich te veel leiden door zijn gevoelens; iedereen die vriendelijk tegen hem is, kan alles van hem eisen, en in het Saksische parlement is de gezellige kant heel goed ontwikkeld. Ik zou trouwens willen dat je hem niet schrijft over deze dingen; er is geen gevaar voor hem, hij bezorgt zichzelf alleen maar allerlei kleine ongemakken die hij gemakkelijk kan vermijden.

De verkiezingen in Magdeburg zijn weer een beetje opbeurend en zullen onze tegenstanders mateloos irriteren. In de tweede ronde zullen we 2.000 tot 3.000 stemmen meer winnen, deels omdat we een nieuw element in de strijd brengen, deels omdat een groot deel van de arbeiders en kleinburgers die op de progressieve kandidaat stemden, nu met ons mee zullen doen.

Helaas zullen er in de eerste maanden van het nieuwe jaar weer verkiezingen zijn. Bracke kan wegens ziekte zijn mandaat niet langer uitoefenen en zal aan het einde van het jaar aftreden. Hij zal worden vervangen door Auer, die is gekozen door de vertrouwensmannen van het district.
Groeten en een handdruk van je
A. Bebel.

Maar Engels liet zich niet uit het veld slaan en antwoordde met de volgende brief:

Londen, 16 december 1879.
Beste Bebel!
Het is voor mij onbegrijpelijk hoe Auer nu kan zeggen dat hij onder andere Most bedoelde, aangezien hij hem heel duidelijk uitsloot in het artikel. Maar laat dat nu zo.

Nummer 10 van de Sozialdemokrat bevat ‘historische terugblikken’, die beslist van een van de drie sterren afkomstig zijn. Er staat: “Het is alleen maar eervol voor de sociaaldemocratie om vergeleken te worden met belletristen als Gutzkow en Laube, mensen die al lang voor 1848 de laatste resten van hun politieke karakter begraven hadden, als ze die al ooit gehad hebben”. Verder: ‘De gebeurtenissen van 1848 moeten komen, ofwel met alle zegeningen van de vrede, als de regeringen aan de eisen van hun tijd hadden voldaan, ofwel – omdat ze dat niet deden – was er helaas geen andere weg dan een gewelddadige revolutie.”

In een krant waar het mogelijk is om de revolutie van 1848 te betreuren – die de deur opende voor de sociaaldemocratie – is er geen plaats voor ons. Uit dit artikel en uit de brief van Höchberg blijkt duidelijk dat het driemanschap eist dat hun kleinburgerlijke socialistische opvattingen, die voor het eerst duidelijk naar voren kwamen in het Jaarboek, in de Sozialdemokrat op gelijke voet worden gepresenteerd als de proletarische opvattingen. En ik zie niet in hoe jullie in Leipzig, als de zaak eenmaal er zo voor staat, dit kunnen verhinderen zonder een formele breuk. Jullie erkennen nog steeds die mensen als partijleden. Wij kunnen dat niet. Het jaarboekartikel scheidt ons scherp en absoluut van hen. We kunnen zelfs niet onderhandelen zolang ze beweren tot dezelfde partij te behoren als wij. De punten waar het hier om gaat zijn punten die in geen enkele proletarische partij meer besproken kunnen worden. Ze ter discussie stellen binnen de partij is het hele proletarische socialisme ter discussie stellen.

In feite is het ook beter dat we onder deze omstandigheden niet meewerken. We zouden de hele tijd protesteren en over een paar weken zouden we publiekelijk moeten aftreden, wat de zaak ook niet ten goede zou komen.

Het spijt ons zeer dat we jullie niet kunnen bijstaan op dit moment van repressie. Zolang de partij in Duitsland trouw bleef aan haar proletarische karakter, hebben we alle andere overwegingen opzij gezet. Nu echter de kleinburgerlijke elementen, die werden toegelaten, openlijk hun kleuren laten zien, is de situatie anders. Zodra ze hun kleinburgerlijke ideeën stukje bij beetje het orgaan van de Duitse partij binnen mogen smokkelen, is dit orgaan eenvoudigweg voor ons gesloten.

Het eedverhaal ontroert ons weinig. Misschien hadden we een andere manier kunnen vinden, zoals u wilde, om de onaangename schijn wat weg te nemen, maar dat heeft niet veel om het lijf. We zullen de gewenste discretie in acht nemen.

Het tijdschrift van Malon kan een goed effect hebben, omdat Malon ten eerste niet de man is om veel onheil te stoken en ten tweede zullen zijn medewerkers onder de Fransen ervoor zorgen dat alles in goede banen wordt geleid. Als Höchberg droomt van een bodem voor zijn kleinburgelijkheid, zal hij merken dat hij zijn geld weggegooid heeft.

We waren erg blij met de verkiezingen in Magdeburg. De standvastigheid van de werkende massa’s in Duitsland is bewonderenswaardig. De arbeiderscorrespondentie in de ‘Sozialdemokrat’ is het enige goede daarin.

Höchbergs brief hierbij teruggestuurd. De man is niet meer te helpen. Als we ons niet bij het toekomstige gezelschap wilden voegen, dan is dat persoonlijke ijdelheid. Maar een derde van de mensen was en is ons nog steeds volledig onbekend met naam en toenaam, en nog eens ongeveer een derde waren beruchte kleinburgerlijke socialisten. En het noemde zichzelf een ‘wetenschappelijk’ tijdschrift. En Höchberg gelooft nog steeds dat het een ‘verlichtend’ effect had; getuige zijn eigen merkwaardig heldere hoofd, dat zelfs vandaag de dag, ondanks al mijn inspanningen, het verschil tussen kleinburgerlijk en proletarisch socialisme niet kan bevatten. Alle verschillen zijn ‘misverstanden’. Net als de democratische jankers van 1848. Of ‘overhaaste conclusies’. Natuurlijk, want elke conclusie die een bepaalde betekenis ontleent aan het gepraat van deze heren is overhaast. Ze willen niet alleen dit zeggen, maar mogelijk het tegendeel.

Voor de rest gaat de wereldgeschiedenis zijn eigen weg, zonder zich iets aan te trekken van deze filisters van wijsheid en gematigdheid. In Rusland moet de zaak nu binnen een paar maanden tot een hoogtepunt komen. Ofwel zal het absolutisme vallen en dan, onmiddellijk na de val van de reactionaire krachten, zal er een andere wind door Europa waaien, ofwel zal er een Europese oorlog komen, die ook de huidige Duitse partij zal begraven onder de onvermijdelijke strijd van elke natie om het nationale bestaan. Zo’n oorlog zou ons grootste ongeluk zijn; het zou de beweging twintig jaar terug kunnen zetten. Maar de nieuwe partij die er uiteindelijk uit zou moeten voortkomen, zou in alle Europese landen vrij zijn van de massa overwegingen en kleinzieligheid die de beweging nu overal hinderen.
Met vriendelijke groet
F. E.

Ondertussen had ik een correspondentie met Vollmar, die vooral over de Sozialdemokrat ging. Ik schreef hem:

Leipzig, 30 november 1879.
Beste vriend!
Het is tijd om de verzending te bekijken; we hebben tot nu toe tot nummer 7 ontvangen, maar alles is merkwaardig laat. Ik weet niet hoe dat komt. Is het mogelijk om ze sneller te sturen? Tot nu toe zijn 4, 6 en 7 niet aangekomen in Berlijn; als dit zo doorgaat zullen we dit belangrijkste item verliezen. Ik weet niet of ze ontbreken op de plaats van verzending of op de plaats van ontvangst; dat moet je uitzoeken. Ik wacht alleen tot de Rijksdag open gaat, zodat agitatie mogelijk is ...

Wat de houding van de krant betreft, adviseer ik de meest resolute toon aan te slaan; de stemming van ons volk gaat steeds meer naar links. De voortzetting van de maatregelen en de verlenging van de staat van beleg zijn uiterst ergerlijk, en ze eisen dat deze ergernis wordt uitgedrukt. Ik raad ook aan om de Franse burgerlijke republikeinen bekend te maken. Ik ben van mening dat er niets beters is voor de Franse socialisten dan zich af te scheiden van de radicalen. De onafhankelijkheid van de Arbeiderspartij, die we in Duitsland altijd resoluut hebben verdedigd, moet ook worden aanbevolen aan de Franse arbeiders. Bovendien weten de Fransen het beste wat ze van de radicalen kunnen verwachten. Ik heb geen vertrouwen in die laatsten; ze hebben zich zonder uitzondering slecht verhouden tot de Commune.

Karl Hirsch maakte onmiddellijk gebruik van uw weifelende standpunt op dit punt om u in een brief aan L. [Liebknecht. - D.H.] de huid vol te schelden. Jij en wij hebben hier niets mee te maken, want Hirsch is bepaald geen competente en onpartijdige rechter. Maar ik ben ervan overtuigd dat hij op dit punt de overgrote meerderheid van onze kameraden aan zijn kant heeft en daar moeten we rekening mee houden.

Het moet onze taak zijn om de Fransen, voor zover onze invloed reikt, meer en meer naar links te duwen, zodat ze uiteindelijk tot een echte onafhankelijke organisatie komen. ...

Ik wil u nogmaals vragen ervoor te zorgen dat de verzending alle mogelijke zorg besteedt aan een snelle levering vanuit Duitsland.
Beste wensen voor jou en alle kameraden.
Hoogachtend A.B.

Leipzig, 5 januari 1880.
Beste vriend!
Vandaag waren er felle discussies tussen Hasenclever en V. [V. kan Viereck betekenen, maar ook Vahlteich. Bebel had de naam Viereck al geschreven voor de V., maar heeft het weer geschrapt. Hij vertrouwde zijn geheugen op dit punt duidelijk niet. - D.H.] aan de ene kant en mijzelf aan de andere kant, over het nieuwste nummer. Het werd als te schaamteloos en de vrijheid te boven gaande bevonden, en bracht ons in gevaar door te leiden tot processen zoals in Hannover.

Ik kan niet ontkennen dat er zowel in het gedicht als in het artikel een aantal passages staan die zeer waarschijnlijk een proces wegens landverraad op de hals zal brengen van een betrapte distributeur. Dan zal de op een na laatste alinea van het artikel Unsere Festtage op de juiste manier tegen ons worden gebruikt in de Rijksdag. In ieder geval heb je laten zien dat je à la Hans kunt schrijven als je dat wilt, en dat kan de klagers geruststellen.

De witte terreur heerst in Berlijn; al onze meer bekende kameraden worden zodanig bewaakt dat niemand met iemand anders kan afspreken. Voorlopig is Berlijn volledig afgesloten. Het gerucht gaat dat de socialistenwet aanzienlijk wordt aangescherpt; het is de bedoeling om een paragraaf in te voeren die het mogelijk maakt om gevaarlijke personen uit elke plaats te verwijderen zonder dat er sprake is van een staat van beleg.

Als dit het geval blijkt te zijn en het plan doorgaat, zal er een grote knokpartij plaatsvinden, in de eerste plaats hier op het plein. Maak voorlopig niets bekend, anders kunnen de plannen van individuen heel snel vlees en bloed worden. In het algemeen adviseer ik u om nieuws te vermijden dat uw tegenstanders achterdochtig zou kunnen maken; op dit moment is het niet goed om onszelf gevaarlijker te maken dan we zijn.
Uw A.B.

Op 23 januari 1880 schreef ik aan laatstgenoemde over het verschil tussen Vollmar en Engels:

Beste Engels!
Ik sluit een document bij dat Vollmar mij enige tijd geleden heeft gestuurd in reactie op uw laatste brief en drukschrift en dat hij dringend aan u wil laten doorsturen, wat ik hierbij doe.

Ik zal geen polemiek meer met u aangaan over wat er eerder is gebeurd; ik heb het zo druk met werk dat ik mijn goed humeur niet langer wil bederven met vruchteloze argumenten. Mijn hoofd gonst van andere dingen; de lange en hevige duur van de crisis brengt ons in de zwaarste materiële problemen, en de eisen nemen toe met de vele uitgewezenen en het aantal mensen dat door de socialistenwet op straat wordt gegooid en niet weet wat te doen of hoe te leven. Ik ben het centrale punt geworden waar alle klachten en zorgen samenkomen, en je kunt je voorstellen in welke stemming de mensen langzamerhand geraken ...

Alles wat gezegd en geschreven wordt over splitsingen in de Duitse sociaaldemocratie is, als we de zaak Hasselmann buiten beschouwing laten, dat ons geen hoofdpijn geeft, roddel. Een meningsverschil hier of daar tussen twee mensen en dat per ongeluk in de openbaarheid komt, wordt door de vijandige pers opgehemeld als een symptoom van verdeeldheid en ontbinding, en men juicht des te harder naarmate ze meer proberen om hun onbehagen over de voortdurende activiteit van de partij te verbergen. Alles wat je in deze zin aanstootgevend vindt in de Duitse pers moet je daarom met de grootste scepsis bekijken.
Met vriendelijke groeten aan jou en Marx
Uw A. Bebel.

Het document dat aan het begin van deze brief werd genoemd was een uiteenzetting van Vollmar waarin hij zich verdedigde tegen Marx en Engels voor hun aanvallen op zijn redactiewerk. De brief had als praktisch resultaat dat Engels mij een cheque stuurde van 10 pond sterling voor de schatkist.