Цели три години во рововите на војната. Од калта на окопите до потта на војниците, од светкавиците на топовите до мракот на дулата, од дното на небото до бездната на гладот.
А далеку се веќе изгазените времиња на неповратното детство: краешникот во тагарчето, солта во склопецот и крлукот на колкот. Преку рамо се фрлени, за нејакиот Васил Антевски, пустите времиња кога угареше по угичот со клопотарец на вратот и ги селеше пределата овци од една падина на друга, додека деновите му се тегнеа танко а нескинати како козја врвица по сува планина. Далеку се времињата кога мислеше дека се станува јак маж, ако во одот фрлиш лубеница и на прст ја наденеш; иако од лубеници уште тогаш, пред војната да ја најавне и немаштијата, остануваше само сеќавањето за слаткото рупкање на нивните сочни кори во магарешките вилици.
Сега, од сето тоа, само еден колец во главата: кота Самабука, кај местото Голиње, до селото Сланско. Кота — тоа е колец во главата, околу кој ѕуни мртва бучава на мразулест безизлез. А сѐ наоколу е смрзнато, толку вкочането од студ и мраз, од глад и жед, од пустота и осама, што се чини дека не само увото ќе ти отпадне ако го начулиш туку и срцето ќе ти препукне ако воздивнеш.
Таа кота, Самабука кај Голиње до Сланско, Васил Антевски ќе ја памети додека е жив. И додека е жив, и покрај сите речници на странски зборови и лексикони на непознати изрази, ќе го објаснува — не само на себеси туку и на другите — зборот „кота“ на земјата, како „колец“ во главата. Колец кој ти ја заковува главата за земјата, како иглата инсектот, и не ти остава ништо друго освен да гребеш со ноктите, јадејќи го каменот во прав.
А наоколу — ни куќа, ни кошара. Голо, жолто, тврдо — како сплескано теме. Само по некоја грмушка, црно изникната од камењарот како од настапнато пеплиште, потсетува дека овдека одамна поминал залутан зелен бран, од чиј здив не останала ни скрама под листот. Суво — искри да фрчат од допирот на дланките. Сивото небо тежи на клепките како прокапано олово; така тежи и сонот, таа болештина што може да се нарече и несоница. На жедниот јазик се нафатила бела кожурка како сиромашки опинок — ни магарешки трње не можат да го раскрвават. Да е сам, човек ќе го потпре обесениот јазик на првиот камен до челото, па чекајќи оттаму да го поврати здив на земјата може и да пцовиса како пес — сонувајќи како во грлото му клокоти блесокот на изворот.
Костадин Антевски, насилен доброволец на солунскиот фронт, оди по селата во заднината и измолува мувлосана храна за прегладнетата војска. Нема за селаните, нема за стоката — нема ни за војската. Кога ќе се врати со задавливи круши или со скапани мушмули во лесните бисаги, војниците го бркаат од себе како да е шугав: — Иш, несреќнику! Мрш, прокопсанику! Камо ти месо, српски поверенику? Јагне, теле, вол! Месо макар и од мечка, мечки те смачкале! — И Коце Антевски, доживотниот повереник на српската власт во селото Оморани, оди пак назад по бачилата во заднината; да го бара тоа месо, тоа крваво животинско месо, по кое копнеат проколнатите војници, што самите ќе станат месо за непријателските топови или пак мрша во сопствените ровови.
Син му, пак, Васил — таа несреќа од дете, тоа копиле на фронтот, тоа детство сонувано за свет а закопано во ров — им носи вода на војниците. Редејќи на дедовиот крлук по половина дузина исчукани матарки, слегува по доловите зад фронтот и ги бара секнатите извори на сувата планина — не знае ни самиот по колку пати на ден. И на секое слегување и искачување, додека зад грбот го гони остриот звук од судруваните матарки, се обѕира по небото да го догледа ѓулето што ќе го столчи на каменот од патот.
Кога ќе влезе во рововите, малиот Васил им ги дели полните матарки на војниците и ги дене празните на крлукот. Понекогаш, кога нема да испружи рака по матарката, Васил ќе го подбутне легнатиот војник — заборавен за сопствената жед. Можеби заспал, сонувајќи ја плодната долина на мирниот живот, во која под секој камен се крие извор за неговата жед а под секој лист плод за неговата глад; можеби се разболел, гледајќи во искршената линија што ја раздвојува земјата од небото и која сè повеќе го губи своето значење колку што тој сè повеќе се изедначува со тлото. А понекогаш, кога ќе го поттурне војникот, Васил ќе сети дека не е ни заспан ни болен: ништо. од сета снага на силниот војник, нема да му се спротивстави на вршките од прстите. Само телото, опнато за отпор, покорно ќе се преврти — свртувајќи го белиот поглед кон празното небо.
Оттогаш, Васил Антевски, дете со половина дузина матарки на крлукот и цела дузина години во кичмата — знае што е смрт. Смрт — тоа е ситост без згасната жед, светлина без вратен блесок, мир без завршена војна. Само по некоја грутка крв, како вампирски истек од подмолна борба, ќе го обележи местото каде што минала секавицата на смртта; гребнатина од отпорот последен што се дал, граничен белег меѓу животот и смртта. Оттогаш, за Васила Антевски, смртта е само премин, зависен од природата и зависен за човека, од една подвижна во друга стврдната состојба, слична на онаа кога денската поделба меѓу земјата и небото завршува со модрата надланица на надмоќниот мрак.
Но, колку и да свикнува мирно да ја прима смртта, малиот Васил по неа го фаќа есенска треска. Онаа, од мозокот на коските што се начнува па сите меса на човека со некоја внатрешна струја ги држи во несовладливо треперење. Снагата боли како да си под воденичен камен, а секое раздвижување на погледот измолкнува болка од очите чии искри ти се враќаат во главата — токму како да си ја ставил на наковална.
А војниците — како смртта да им е сол во торбата — а живите војници: ќе се наделкаат од калниот таин, ќе се наделкаат од лутиот лук, ќе се нажглебаат од жабуничавата вода, па ќе земат да виткаат цигари, како на колената да им се тресат анами. Влечат од чадот и гледаат во празно, пушат и молчат, чекаат. Што? Лицата им се испукано жолти и испоснето тврди, како испечената и изронета земја на овој црн камењар. Па — ајде: во препад, во одбрана, во оган! Гранатите длабат инки меѓу рововите, како убоди на бајонет меѓу раширени прсти во панаѓурска а смртоносна игра; куршумите свират во трњето на грмушките, кинејќи им ги лисјата и кршејќи им ги вршките; бомбите праштат во правта на градобраните, откинувајќи ги шлемовите од главите и свртувајќи ги празни кон облаците. Некој ќе се врати, некој не — таков е овој свет, што се превртува на глава, сакајќи да застане на нозе.
Васил Антевски го гледа со с поотворени очи, мачејќи се да го сфати: не да се помири со него, туку да влезе во него. Се труди сè да му биде обично, сè да прима какво што е — не очекувал ништо подобро, не очекува ништо повеќе. Светот е она што е — ни погрд, ни поубав. Тоа прво треба да се узнае: уште со нежните жилки на неузреаниот живот, на изгубеното детство, на неизвесната иднина. Тоа првин треба да се вкорени во свеста, пред да се прават какви и да е обиди да се менува светот — не толку кон она што се сака, колку против она што се нејќе. А тоа што се нејќе, што не се сака, треба да се знае — од животот.
Го знае ли малиот Васил, го знае ли тоа малиот Васил Антевски, тој доброволен водоносец на Солунскиот фронт? Го знае ли тоа, додека над него небото се чади од огновите на војната, додека под него земјата татни како ѕверка во будење и додека срцето под мишка му поигрува како пиле, што го чека смрт по слободата? Не знае; насетува, ќе узнае; претчувствува. Ќе знае. И гледа, гледа.
Кога ќе се вратат од акција, кога ќе ја преживеат ноќта, таа ноќ меѓу илјадите други, ни подобра ни полоша од оние пред и оние по неа, војниците прво се обѕираат околу себе во ровот да установат кој си ги оставил коските од онаа страна на огнот. Рацете им играат на кундаците, очите им горат во треска а од облеката им се испарува спалениот барут. Да ги допреш, во тој миг, ќе бувнат како бомба откачена од појас — нема да одберат со што ќе те закачат. Потоа, одеднаш, уште по првата цигара што им згаснува на усните, спласнуваат како издишени гајди. Се пласнуваат на котата, ги вкопуваат ноктите во калта и упорно му вдишуваат стоплен здив на студеното тло. Сè додека, по граѓа, влажност и боја, не се изедначат — нивните лица со лицето на земјата.
Не, сè додека не ги кренат вошките. Сè додека тоа мало, бело, подмолно животинче, со кревки ноџиња и груба рилка не им ја раскине пајажината на дремката, онака како што не може да ја скине мрежата на инерцијата, во која спие совеста на светот. А тие, вошките, напаѓаат како да не знаат за одбрана: не еден на еден, туку десет на еден; не десет на сто. туку илјада на сто — тактика на победа, не сто на сто туку илјада на сто. Така што, на секој војник, колку и да има непријатели спроти него, вошките се стопати побројни — уште повеќе, што напаѓаат од сите страни, не само од неочекуваните туку и од неможните. Вошки и на веѓите.
Војниците ќе запалат оган, ќе се соблечат — па не ги печат вошките, туку самите вошки пукаат како сол. Васил Антевски, оттогаш за цел живот, не може да смисли печени костени — сè му се чини дека и тие пукаат на огнот како солунските вошки. Тогаш, кога нозете беа потечени, рацете испукани, алиштата искинати, лицето крастосано а снагата сета во земја. Време, кога под ноктите кал мажеше да се рине. Ете, таква беше војната. Фронтот, рововите — крта граница со празна раница. Васил Антевски памети: дури до свикнеш, мртва коска ти никнува. Сè те демне, во заседа те чека, на нишан те зема — со смртта си гушнат. А — буден, око не склопуваш, за сон не знаеш. На сто метра оса со пушка погодуваш. Иако немаш ни петнаесет години.