Првпат објавено: The Unz Review, January 15, 2018.;
Превод: Томислав Захов (од англиски)
Техничка обработка: Томислав Захов
Онлајн верзија: февруари 2024
„Имаше две Владеење на теророт: едното извршило убиства во жешка страст, другото во бездушна ладнокрвност; едното траеше само месеци, другото траеше илјада години; едното предизвика смрт на десет илјади луѓе, другото на сто милиони. Но, нашите морници се резервирани за „ужасите“ на малиот Терор, моменталниот Терор, така да се каже. Но, каков е ужасот на брзата смрт со гилотина во споредба со доживотната смрт од глад, студ, навреда, суровост и кршење на срцето?“
Марк Твен, Јенки од Конектикат во дворот на кралот Артур.
Овој есеј од два дела се фокусира на последната деценија на Мао и на неговата Културна револуција, која ги научи сите да читаат, пишуваат, дебатираат и гласаат и стави крај на „смртта од глад, студ, навреда, суровост и кршење на срцето“ (Марк Твен) за петстотини милиони заборавени луѓе.
Раѓањето на револуцијата
Француските револуционери убиле 38 000 благородници за време на Француската револуција и сè уште ја слават оваа револуција секоја година. Сепак, иако Кинезите не убија ниту еден член на елитата[1] (сите беа повторно на функција до 1975 година) за време на Културната револуција, тие сепак ги постигнаа своите цели и ја изведоа првата мирна револуција од врвот надолу во историјата и единствената успешна во 1960-тите.
Додека нашето разбирање за Француската револуција доаѓа од луѓето кои имале корист од неа, од обичните француски граѓани кои ја слават секоја година, нашето разбирање за Големата пролетерска културна револуција доаѓа исклучиво од прогонетите кинески елити. Луѓето кои имале корист од неа, одн. деведесет проценти од Кинезите што ги нарекуваме „селани“, го направија своето прво појавување за прв пат во 3000-годишната историја на Кина и оттогаш се избришани од неа.
Мао Це Тунг, страстен читател, забележал: „Додека продолжив да ги читам старите романси и приказни од кинеската литература, ми падна на ум дека има нешто чудно во таквите приказни: отсуството на селани кои ја обработуваа земјата. Сите ликови беа воини, службеници или научници; никогаш немало селански херој. Две години се прашував за ова и потоа ја анализирав содржината на приказните. Открив дека сите тие славеа воини, владетели на народот, кои не мораа да ја обработуваат земјата затоа што ја поседуваат и контролираат и, очигледно, ги принудувале селаните да ја работат за нив.“[2]
Во 1957 година, осум години по преземањето на власта, Мао ги предупреди[3] сопартијците дека социјалистичката трансформација не стави крај на социјалните противречности во Кина: „Има луѓе кои се чини дека мислат дека, бидејќи е освоена државната власт, тие можат да спијат цврсто, да бидат безгрижни и да глумат тиранини ако им е по волја. Но, масите ќе им се спротивстават на таквите личности, ќе ги каменуваат и ќе ги убијат со мотиките, што мислам дека ќе им биде од корист и ќе ме задоволи неизмерно. Згора на тоа, понекогаш борбата е единствениот начин да се реши проблемот. Народот има добра причина да ги отстрани бирократите од функциите. Велам дека е добро да се отстранат, тие треба да се отстранат, Комунистичката партија треба да извлече лекција. Ако студентите и работниците излезат на улица, вие другари треба да го сметате тоа за добра работа. На работниците треба да им се дозволи да штрајкуваат, а на масите да одржуваат демонстрации. Парадите и демонстрациите се предвидени во нашиот Устав и, кога ќе се ревидира Уставот, предлагам да се додаде слободата на штрајк за да им се дозволи на работниците експлицитно да штрајкуваат.“
Критичарите ја дадоа истата опсервација за Руската револуција, но, за Мао, револуцијата беше само првиот чекор: „Почнавме нов Долг марш во 1949 година и сè уште сме само во првиот круг“, му рече тој на Андре Малро[4]. „Победата е мајка на сите илузии. Човештвото оставено на себе не мора да го обнови капитализмот, но повторно ја воспоставува нееднаквоста. Силите кои се стремат кон создавање на нова класа се моќни.“
Опасноста
Најголемата опасност, рече тој, беше политичкото раководство кое му го сврте грбот на социјализмот, буржоаските елементи кои произведоа нова бирократска класа што тој ја припишува на кинеската сталинистичка бирократска хиерархија, нова експлоататорска класа создадена од „буржоаската бирократска класа која ја цица крвта на работниците“.
Тој ги потсети сопартијците на „селанските бунтови, кога фрустрациите избувнуваат во емоционални бури во кои омразата, огорченоста и чувството на безнадежна очај ги пробиваат социјалните ограничувања во огромен наплив“.
Но, никој не слушаше, ништо не се смени и тој заклучи дека проблемот е културен: виновна е древната традиција на привилегирани функционери и покорни, мирољубиви селани и за овој статус кво беше потребна промена – работа за која Мао беше единствено квалификуван.
Како што во 1948 година објасни Роберт Пејн, кој го познаваше: „Мао ги поседува сите кинески уметности. Ленин немаше ниту знаење ниту намера да ја преземе улогата на трансформатор на културата. Мао, многу поначитан и со компаративна суптилност на умот, јасно се определил да ја прифати позицијата што му е наметната и никој не може да ги предвиди промените во основната структура на кинеската култура што на крајот ќе произлезат од неговата волја.“[5]
Скриената вина
До 1966 година, Комунистичката партија беше на власт шеснаесет години, но зад нејзините успеси се криеше виновничка тајна: осумдесет проценти од руралните Кинези останаа полусиромашни, неписмени, без пристап до основните потреби, образование или медицинска нега. Револуцијата смени малку освен сопственоста на нивните мали парцели, кои останаа подложни на перипетиите на времето и среќата. Како што забележал Чунгву Кунг:
„Кина беше народна демократска диктатура само во теорија; во пракса, политичката и културната власт ја имаа научни и бирократски интелектуалци кои имаа огромно влијание и престиж.“[6]
Турбулентни времиња
Мао предложи на петстотини милиони селани да им се даде еднаквост, демократија, правда и достоинство. Тој ќе ја насочи нивната фрустрација „нанадвор, преку силата на идеологијата изразена во политички слоган, кршејќи ги оковите на репресијата преку проучување и претворајќи ја нивната мисла во креативна акција“. Едно пролетно утро во 1966 година, тој им рече на изненадените сопартијци: „Цврсто верувам дека неколку месеци хаос, luan, ќе бидат најмногу за добро“, и така стана единствениот национален лидер во историјата што ја соборил сопствената влада.
Со оглед на тоа што Партијата ги контролира средствата за производство, рече тој, експропријацијата и, според тоа, насилството би биле непотребни. Наместо тоа, тој предложи исклучиво културна револуција и регрутираше студенти за да ги разбранува работите. Студентите на Универзитетот во Шангај го основаа движењето Црвена гарда како одговор и нивниот бунт траеше неколку месеци сè додека, како што восприемувачки извести ЦИА, адолесцентската ревност создаде хаос:
„Иако би било премногу да се каже дека културната револуција следеше прецизен мастер план – имаше премногу тактички прилагодувања и поместувања на патот – јасно е дека Мао уште од самиот почеток предвидел две различни фази: деструктивна и конструктивна.
Црвената гарда беше авангарда на Мао за време на деструктивната фаза, но се покажа како страшно неисправен инструмент за време на конструктивната фаза. Разочарувањето на Мао од Црвената гарда стана очигледно по нивната лоша, самостојна изведба за време на првичните „освојувања на власта“ од почетокот на 1967 година и беше засилена со нивната неселективна меѓусебна војна во текот на следното лето. Повторно, Мао им наредил на младите студенти доброволно да се поправат. Тие не го сторија тоа, со што ја потврдија кај Мао неговата проценка за негативните квалитети на кинеските интелектуалци. Уште во 1939 година, Мао напишал дека единствениот критериум според кој може да се процени дали младината е револуционерна или не, е според тоа дали таа е „подготвена да се интегрира со широките маси работници и селани и дали тоа го прави во пракса“. Црвената гарда не беше подготвена да го стори тоа. Така, Мао ги замени со нова авангарда - работничката класа - кога одлучи дека е дојдено време да започне да го гради и консолидира својот нов револуционерен поредок, и насилно ги испрати младите интелектуалци [меѓу нив и сегашниот претседател на Кина Си Џинпинг и премиерот Ли Кеќанг] во руралните области од стотици илјади за понатамошно „револуционерно прeвоспитување““.
Ентузијастичниот револуционер и син на висок кадар, Јанг Ксигуанг,[7] побара сочувство од постарата домаќинка на неговото семејство откако прочита плакати со кои се осудуваат неговите родители. Жената, која долги години се однесуваше покорно кон нив, му рекла дека целосно го одобрува нивниот пад, признала дека нејзината потчинетост била во голема мера лажирана, дека родителите на Јанг цело време ја експлоатирале и дека градските куќни помошнички организираат своја бунтовничка група. „Почувствував дека мојот свет се преврте наопаку. Многу обични луѓе ми се насмевнуваа пред Културната револуција за тоа што бев син на големец, но сега знам дека тоа било само преправање. Одеднаш ја препознав острината на контрадикторноста, дека оние на дното всушност ги мразат оние на врвот.“
По неколку месеци, Мао се сретна со водачите на Црвената гарда и им рече дека фракциските конфликти мора да престанат: „На масите не им се допаѓаат граѓански војни.. Народот е несреќен, работниците се несреќни, селаните се несреќни. Жителите на Пекинг се несреќни, учениците во повеќето училишта се несреќни“. Но, како што очекуваше, инициран е хаос со неизбежни лоши последици: на урбаните работници им требаше малку возбуда и, до крајот на октомври, активизмот се прошири од училиште во фабрика и од фабрика до фабрика и, според Морис Мајснер: „Старата бирократија, во очајнички напор да се спаси, ги потроши своите последни финансиски ресурси поткупувајќи ги работниците во политичка пасивност“,[8] смирувајќи ги и купувајќи време за политичко маневрирање.
Програма за револуционерен бунт
Но, општественото незадоволство – влечејќи корени во материјалниот живот на работниците – остана: нивната продуктивност се зголеми за 250 проценти од 1957 година, а трошоците за живот се зголемија за речиси десет проценти, но нивните приходи беа помали за пет проценти, а нивните протести за платите, бенефициите и работните услови неизбежно покрена политички, морални и идеолошки прашања за самопочитта, достоинството и автономијата. Нивните барања изразија копнеж за човечко достоинство и демократска контрола врз социо-економскиот живот. Еден сезонски работник се сеќава: „Ние едноставно бевме инфериорни. Во фабриката, ако луѓето не го знаеја вашето име, само ќе ве наречеа линши гонг [сезонски работник], што звучеше презирно. Затоа зборот линши гонг беше табу меѓу нас. Повеќе би сакале да се нарекуваме лин ксионг или „сезонски браќа“[9]“.
Програма за револуционерно востание, издадена од Здружението на мислите на Мао Це Тунг на стотици милиони селани во Донган (рурална област во Хунан) се пожали на големи даночни оптоварувања и прекумерни давачки за работната сила и ги наведе нивните барања:
1. Селаните мора да уживаат вистинска политичка и економска слобода.
2. Нивните права не треба да се прекршуваат, а незаконските и злоупотребливи практики, како што се врзување, тепање, осудување и измама, мора да се укинат.
3. Селаните треба да го добијат истиот политички третман како работниците, кадрите и техничките професионалци.
4. Сè додека селаните извршуваат добра работа во колективното производство, нивниот приход добиен од хонорарна работа (како што се обработување на приватни парцели, одгледување свињи, кокошки и патки и везење) не треба да се оцрнуваат како капиталистички.
5. Што се однесува до обезбедувањето добра, селаните треба да се третираат на ист начин како и луѓето од други занимања и не треба да се третираат нееднакво. На пример, мора да се укине системот за обезбедување грав и тофу врз основа на купони за оброци; а купоните за ткаенина треба да се распределуваат подеднакво меѓу работниците, кадрите, жителите на градот и руралното население, без оглед на статусните разлики.
6. Селаните кои се разболуваат мора да бидат покриени од јавниот здравствен систем на ист начин како што се кадрите и државните работници. Колку и да се разболи некој државен работник, ќе се искористат сите можни средства да го оздрават, а сите трошоци ќе ги покрие владата. Меѓутоа, кога селанец сериозно ќе се разболи, ако лекувањето би чинело неколку стотици јуани, тогаш судбината на пациентот би била да чека смрт. Благосостојбата на селаните не ужива гаранција. Таквиот систем е очигледно неправеден.
7. Национално движење кое „ќе ги намали оптоварувањата на селаните, ќе го подобри нивниот економски и политички статус, темелно ќе ги извлече од сиромаштијата, да го собори неправедниот општествен систем, да ја исправи превртената историја и да се бори за целосна победа на стотици милиони селани.
Во селата
Со оглед на тоа што младите сега се вратија во училницата или се суспендирани, Мао веруваше во сопствената настава. „Селаните се со јасен вид. Кој е лош, а кој не, кој е најлош, а кој не е толку злобен, кој заслужува строга казна и кој заслужува лесно да биде ослободен од казна: селаните водат чисти сметки и многу ретко казната ги пречекорила границите да стане злосторство“. Тој ги задолжи да ги намалат „трите разлики“ помеѓу менталната и физичката работа, работниците и селаните, градот и селата и да формираат „производствени тимови три во едно“ од работници, техничари и специјалисти за да ја подигнат продуктивноста преку партиципативна иновација.
Сите, рече тој, треба да ги практикуваат „Четирите големи слободи (подоцна ќе бидат вградени во Уставот): слободно говорење, целосно емитување ставови, одржување големи дебати и пишување постери со големи карактери.“ Тој вети дека владата ќе ги претвори нивните идеи во конкретни програми. Донгпинг Хан опишува што се случило потоа:
„Пораснав во Џимо, кинеско село. Во 1966 година во моето село имаше многу неписмени. Културната револуција ја ослабна професионалната контрола врз образованието и им дозволи на работниците и селаните да имаат повеќе збор во образованието на своите деца. На селаните им беше дозволено да водат свои селски училишта. Едно село ќе изгради сопствено основно училиште со локални материјали, ќе ангажира свои наставници и ќе обезбеди бесплатен пристап до образование за сите деца во селото. Неколку села ќе ги здружат своите ресурси за да изградат бесплатно средно училиште за сите селани, а потоа локалната комуна ќе отвори бесплатни средни училишта за нив. Имаше 1050 села во округот Џимо и секое село формираше основно училиште. Сите рурални деца можеа да одат на училиште бесплатно.
Пред Културната револуција имаше само седум средни училишта во округот Џимо, кој имаше население од 750 000 жители. Сега бројот на средни училишта се зголеми на 249 и сите матуранти можеа да ги посетуваат бесплатно, без полагање тестови. Во изминатите седумнаесет години, 1500 луѓе дипломирале во единственото средно училиште во округот Џимо, а половина оделе на колеџ и никогаш не се вратиле, а Џимо не можел да обучи ниту еден матурант за секое село во округот. Сега, секоја комуна имаше три средни училишта. Кога завршив средно училиште во 1972 година, само 70 отсто од моите соученици можеа да одат во средно училиште. Кога мојата помала сестра дипломираше во 1973 година, сите нејзини соученици можеа да одат во средно училиште. До крајот на Културната револуција, во 1976 година, во моето село имаше 100 матуранти и 12 000 во мојата комуна.
Проширувањето на образованието за време на годините на Културната револуција беше без преседан во кинеската историја. Тоа длабоко ги трансформираше кинескиот народ и општеството. Како што луѓето станаа пообразовани, тие станаа се помоќни и во политичка и во економска смисла. Како одговор на барањата на селаните, Мао следно ги суспендираше приемните испити и ги повика матурантите да работат најмалку две години во фабрика, село или војска за да се квалификуваат за влез на факултет. Во 1973 година, академскиот тест беше отфрлен и студентите беа бирани од колеги-работници и селани врз основа на нивната работа, а подоцна, од дипломираните студенти се бараше да се вратат за да им служат на комуните што ги испратиле.“
Со неговите образовни реформи во тек, Мао следно се осврна на здравјето на селаните.
„Кажете му на Министерството за јавно здравје дека работи само за петнаесет проценти од населението и дека овие петнаесет проценти се главно составени од урбани господа, додека широките маси на селаните не добиваат медицински третман: тие немаат лекари и немаат лекови. Министерството не е Министерство за јавно здравје за народот, па зошто да не го смени името во Министерство за урбано здравство, за здраство на господа, па дури и во Министерство за урбано здравство на господа? Методите на лекарски преглед и третман што моментално ги користат болниците воопшто не се соодветни за селата и начинот на кој лекарите се обучуваат им користи само на градовите. Сепак, во Кина над петстотини милиони од нашите луѓе се селани. Медицинското образование мора да се реформира. Доволно ќе биде тригодишна обука на матурантите од повисоките основни училишта. Тие потоа можат да учат и да ги подигнат своите стандарди, главно преку пракса. Ако овој вид лекари биде испратен на село – дури и ако немаат многу талент – ќе бидат подобри од сегашните квази-лекари и бајачи, а селаните ќе можат да си дозволат да ги задржат“.
Неговиот рурален задружен медицински систем обучуваше општи лекари – кои живееја во нивните села цел живот и беа достапни дење и ноќе – да спроведуваат вакцинација, да покажат правилно ракување со пестицидите, да воведат нови санитарни методи и, преку учење на исхраната и грижата за децата, да ја преполоват смртноста на доенчињата и мајките. Урбаните лекари, од кои сега се бара да ги обиколат селата, обезбедија бесплатно лекување и обучија талентирани општи лекари во урбаните болници. До крајот на 1976 година, секое село во Кина имаше клиника, а стапката на смртност во Кина опадна за осумнаесет проценти [благодарение на Националниот институт за здравје на Соединетите Држави, артефакт од тој период, Прирачникот за општ лекар,[10] сè уште е во печат].
Малата црвена книга
Мао потоа се сврте кон демократизација на работниците, инсистирајќи дека вистинската демократија бара финансиска еднаквост меѓу сите учесници: „За демократијата да работи за подобрување на сите, сите мора да бидат овластени и не може да има привилегирана класа.“ Во неговиот прирачник за демократски активизам, Малата црвена книга, тој им кажа како да го направат тоа:
1. Обрнете внимание на обединувањето и работата со другарите кои се разликуваат од вас. Ова треба да се има предвид и на локално ниво и во армијата и се однесува на односите со луѓе надвор од Партијата. Се собравме од секој агол на земјата и треба да бидеме добри во обединувањето во нашата работа не само со другарите кои имаат исти ставови како нас, туку и со оние кои имаат различни ставови.
2. Чувајте се од ароганција. За секој кој е на водечка позиција, ова е прашање на принцип и важен услов за одржување на единството. Дури и оние кои не направиле сериозни грешки и постигнале многу голем успех во својата работа, не треба да бидат арогантни. Во политичкиот живот на нашиот народ, како треба да се разликува исправното од погрешното во зборовите и постапките?
3. Зборовите и постапките треба да помогнат да се обединат, а не да се поделат луѓето од нашите различни националности.
4. Тие треба да бидат корисни, а не штетни за социјалистичката трансформација и изградбата на социјализмот.
5. Тие треба да помогнат да се консолидира, а не да се поткопува или ослабне, народната демократска диктатура.
6. Тие треба да помогнат да се консолидира, а не да се поткопува или ослабува демократскиот централизам.
7. Тие треба да помогнат да се зајакне, а не да се отфрли или ослабне раководството на Комунистичката партија.
8. Тие треба да бидат корисни, а не штетни за меѓународното социјалистичко единство и единството на мирољубивите луѓе во светот. Неопходно е да се критикуваат недостатоците на луѓето, но, притоа, мораме вистински да го заземеме ставот на народот и да зборуваме од сесрдна желба да ги заштитиме и едуцираме.
9. Да се третираат другарите како непријатели значи да се заземе ставот на непријателот.
Нови правила за владејачката класа
Елитата ја помина следната деценија живеејќи во обични куќи, испраќајќи ги своите деца во локални училишта, возејќи велосипед на работа, а селаните избираа селски водачи кои работеа на полињата триста дена годишно и окружни службеници кои поминуваа двесте дена во физичка работа.
За да ја драматизира нивната партиципација во одлучувањето, Мао го промовираше селскиот „црвен експерт“, Чен Јонггу во министер за земјоделство, а Чен ги спроведуваше најдобрите практики преку кооперативни мрежи. „Њујорк тајмс“, 24 септември 1974 година, ја објави посетата на тим американски агрономи и го цитираше нобелистот Норман Борлауг: „Требаше упорно да барате за да најдете лоша нива. Сè беше зелено и убаво секаде каде што патувавме. Имав чувство дека напредокот беше многу позабележителен отколку што очекував“.
Водачот на делегацијата, ботанички генетичар и татко на Зелената револуција, Стерлинг Вортман, го опиша родот со ориз: „Навистина прва класа. Сите полиња беа еднакво добри нешто што не можете да видите на друго место. Сите тие се издигнати на ниво на уметност на најдобрите луѓе. Сите тие ги споделуваат достапните инпути“. [Целосен извештај: Science, 1975, vol.188:549-555]
Низ светот во развој, Зелената револуција на Вортман тогаш ги намалуваше светските цени на житото, уништувајќи милиони мали фарми, уништувајќи земјоделци и заедници, предизвикувајќи милиони самоубиства и создавајќи огромни населби кои опстојуваат до ден-денес.
Мао го спореди овој погрешен развој со централизираниот модел на индустријализација на СССР, кој, за време на неговиот развој, лоцираше гигантски погони за цемент и ѓубрива во градовите и изгради скапи автопати за да ги достави своите производи до селата. Кина, инсистираше Мао, ќе гради мали погони на локално ниво, ќе заштеди пари и ќе создаде локални работни места, а селаните ја искористија зголемената продуктивност на Вортман со распоредување на вишок работна сила на локалните индустриски претпријатија каде што научија вештини без да ги напуштат своите заедници.
Работните тимови изградија 1500 погони за хемиски ѓубрива и илјадници фабрики за земјоделски машини, населението порасна педесет проценти, а индустриското производство порасна педесет и осум проценти, надминувајќи ги и германските триесет и три проценти и јапонските четириесет и три проценти во текот на нивните развојни фази, а БДП порасна педесет и осум проценти во текот на деценијата.
Новинарот Сидни Ритенберг[11] се присети на трансформацијата во нивната колективна свест: „Никој не ги заклучуваше вратите. Што се однесува до банките, имаше филијала на локална банка на многу, многу агли, вратата беше ширум отворена, парите беа наредени на масата со очигледен поглед од вратата, немаше чувари и никогаш немаа грабеж на банка. Никогаш.“
Културата
Учеството на селаните во уметноста се зголеми. Расказите, поезијата, сликите и скулптурите, музиката и танцот процветаа, а на местото на старите благороднички драми, револуционерните дела во операта и балетот – од кои некои влегоа во меѓународната збирка на најдобри дела – го истакнаа отпорот на работниците и селаните кон угнетувањето. Во претставата од тоа време, Ако бев искрен, млад селанец се маскира во син на генерал за да добие привилегиран третман, бесплатни билети за театар и стан од службениците кои се надеваат дека ќе ја придобијат наклоноста на генералот. Уапсен, тој одбива да ја признае вината, велејќи дека негова единствена вина е тоа што нема вистински генерал за татко, бидејќи ако татко му беше генерал, сè што направи ќе беше легитимно. Претставата беше емитувана нецензурирана на ТВ и стана национален хит.
Мобо Гао[12] го опишува влијанието врз селската култура: „Селаните, за прв пат, организираа театарски групи и приредуваа претстави кои ги инкорпорираа содржината и структурата на осумте модели на пекиншки опери со локален јазик и музика. Селаните не само што се забавуваа, туку и учеа да читаат и пишуваат со запознавање на текстовите и драмите. И организираа спортски собири и одржуваа натпревари со други села. Сите овие активности им дадоа можност на селаните да се запознаат, да комуницираат, да се заљубат, и им дадоа чувство на дисциплина и организација и создадоа јавна сфера каде состаноците и комуникациите ги надминаа традиционалните домаќинства и селски кланови. Ова никогаш порано не се случило и никогаш не се случило оттогаш.“
Како одговор на барањата на селаните, Мао следно ги суспендираше приемните испити и ги повика матурантите да работат најмалку две години во фабрика, село или војска за да се квалификуваат за влез на факултет. Во 1973 година, академскиот тест беше отфрлен и студентите беа бирани од колеги-работници и селани врз основа на нивната работа, а подоцна, од дипломираните студенти се бараше да се вратат за да им служат на комуните што ги испратиле.
Крај на револуцијата
Но, Кина го немаше луксузот на бескрајни општествени експерименти, ниту пак владините службеници имаа натчовечка издржливост. Социо-економските грешки и политичките антагонизми коишто реформите на Мао ги иницираа честопати земаа сами по себе животи и многу ерупции беа локални, при што специфични групи поставуваа различни барања во очигледно неповрзани контексти, вклучително и бескрајни расправии на кланови. Некои бунтовници почнаа да го преиспитуваат постојниот политички поредок и комбинацијата на неред предизвикан од масовниот активизам одддолу и конфликтите во власта меѓу лидерите создадоа вистинска политичка криза за која Мао и членовите на неговиот внатрешен круг одлучија дека мора тактично да се неутрализира и решително да се реши.
Контра-револуција
По смртта на Мао, Денг Ксијаопинг, потомок на елитно семејство, ги распушти комуните, клиниките и училиштата и, и покрај жестокиот отпор, ги принуди селаните да се вратат на статусот на мали производители.
Неговата политика на реформа и отворање, вели Орвил Шел, „го придвижи кинеското општество наназад, втурнувајќи ја земјата во форма на нерегулиран капитализам што ги направи САД и Европа во споредба да изгледаат речиси социјалистички“. Се појави нова генерација на неписмени селани, особено жени. Очекуваниот животен век опадна бидејќи се вратија сиромаштијата, проституцијата, трговијата со дрога и зависноста, продажбата на жени и деца, ситниот криминал, организираниот криминал, службената корупција, загадувањето, рекетирањето и профитерството.
Оштетените наследници на Мао се зафатија со уништување на поголемиот дел од придобивките на Културната револуција, како што се сеќава Донгпинг Хан, кој живеел во едно село за време на трансформацијата:
„Во 1966 година, кога започна Културната револуција, во моето село имаше многу неписмени. Мајка ми никогаш не одела на училиште, а татко ми научил да чита и пишува едноставни зборови посетувајќи ноќно училиште во неговата фабрика. Мојата постара сестра имаше само тригодишно основно образование. Во моето соседство, многу деца кои беа неколку години постари од мене или никогаш не одеа на училиште или го напуштија по една или две години основно училиште. Малку луѓе завршија основно училиште, а само неколку посетуваа средно училиште во моето село. За време на образовните реформи на Културната револуција, моето село формираше свое основно училиште и ангажираше свои учители. Секое дете во селото можеше бесплатно да оди во селското училиште. Моето село исто така формираше средно училиште со уште шест села. Секое дете можеше да оди во ова заедничко селско средно училиште бесплатно и без полагање никакви испити. Комуната што го вклучуваше моето село отвори две средни училишта. Околу 70 отсто од децата на училишна возраст во комуната одеа во овие средни училишта бесплатно и без да поминат никакви уписни тестови. Сите мои браќа и сестри освен мојата постара сестра, која беше четири години постара од мене, можеа да завршат средно училиште. Во тоа време не чувствувавме дека ова е воопшто необично. Повеќето луѓе одењето во средно училиште го земаа здраво за готово. По завршувањето на средното училиште, се вратив во моето село како и сите други, и работев на колективната фарма една година, а потоа работев во селската фабрика уште три години пред да одам на факултет во пролетта 1978 година.
Додека бев на факултет, Културната револуција, заедно со нејзината образовна реформа, беше осудена од владата. Денг Ксијаопинг, водечкиот кинески лидер тогаш, рече дека училиштата треба да бидат како училишта. Импликацијата беше: руралните училишта формирани за време на образовните реформи на Културната револуција не беа како вистински училишта.
Десет години подоцна, во 1986 година, додека предавав на Универзитетот Џенгџоу, бев вклучен во истражувачки проект во руралниот Хенан со група американски историчари и политиколози. Присуството на странци во село привлече голема толпа деца од различни возрасти. Од љубопитност побарав некои деца да прочитаат некои наслови во весниците. Еден по друг одмавнуваа со главите. Мислев дека се едноставно срамежливи, но другите деца ми објаснија дека не се на училиште. На мое разочарување, секаде каде што одевме беше истата приказна. Ги прашав луѓето зошто се случува ова. Ми рекоа дека со оглед на тоа што комуните се распуштени и земјиштето е поделено на поединечни домаќинства, селските училишта повеќе не се бесплатни. Некои семејства не можеа да си дозволат да ги испратат своите деца на училиште. На други им требаа нивните деца да помагаат на полињата. Девојките беа меѓу првите што беа жртвувани, бидејќи беа задолжени со домашни работи и грижа околу помладите браќа и сестри: нивните родители повеќе не сакаа да инвестираат во нивната иднина отколку во иднината на нивните браќа.
Губењето на можностите за образование на децата од руралните средини ме шокираше и ме принуди да размислувам. Владата го припиша немањето на можности за образование на сиромаштијата во кинеските рурални области. Сепак, дојдов до поинаков заклучок. Не беше сиромаштијата таа што ги лиши руралните деца од можностите за образование. Сиромаштијата е само релативен поим. Зошто децата на селаните можеа да завршат гимназија за време на Културната револуција? Руралните области на Кина беа посиромашни тогаш отколку сега.
Внимателно и скептично, почнав да го ценам значењето на руралните образовни реформи за време на Културната револуција. Јас самиот сум производ на овие реформи. Како просветител ми беше тешко да останам рамнодушен на тажните последици од осудата на руралната образовна реформа во годините на Културната револуција. Си поставив многу прашања и решив да го проучам ова прашање. Меѓутоа, тогаш не можев да го направам истражувањето во Кина бидејќи кинеската влада не дозволи истражување поврзано со Културната револуција.
Во 1990 година, дојдов да студирам на Катедрата за историја на Универзитетот во Вермонт за мојата магистратура. Решив да ја напишам мојата теза за Културната револуција. Чувствував дека има потреба да се испитува под површинската структура на настаните што се случија во тоа време. Откако влегов во докторската програма по политички науки на Универзитетот Брандеис, можев неколку пати да се вратам во Кина за да истражам длабински за еволуцијата и последиците од образовната политика во земјата каде што пораснав. Кога почнав да ги истражувам образовните реформи на Културната револуција, сфатив дека тие се интегрално поврзани со сеопфатна програма за рурален развој. Го проширив опсегот на мојата студија за да ги вклучам промените во руралната политичка култура и напорите за унапредување на земјоделството и развојот на руралната индустрија кои беа иницирани за време на деценијата на Културната револуција. Дојдов до заклучок, врз основа на доказите што ги презентирам во оваа книга, дека образовните реформи, промените во политичката култура и руралниот економски развој биле тесно поврзани.“[13]
Години подоцна, во екот на владината кампања за делегитимирање на Културната револуција, седумдесет и пет проценти од испитаниците во истражувањето признале дека чувствуваат носталгија за тие турбулентни денови, па дури и претседателот Кси Џинпинг, кој страдаше повеќе од повеќето, само рече: „Тоа беа емоции. Тоа беше ентузијазам. Кога идеалите на Културната револуција не можеа да се остварат, тоа се покажа како илузија“.
Подоцна запрашан за тоа со кои достигнувања се гордее, Мао одговори: „Војната, се разбира, и Културната револуција“.
Додатна забелешка
Оперативната анализа на ЦИА за нејзината кампања на плоштадот Тјенанмен го припишува нејзиниот неуспех да предизвика насилство на „тешкотиите да се мобилизираат млади активисти во посакуваната насока поради недостаток на силни поларизации во кинеското општество“.
Кинеските аналитичари го припишуваат недостатокот на силни поларизации во кинеското општество на десетгодишната културна револуција на Мао, бидејќи таа ги научи сите како да се справат со силните поларизации во кинеското општество.
Забелешки
[1] Има податоци за пресметки со огнено оружје меѓу фракциите на Црвената гарда на кои им била на дофат пешадиската опрема на Народноослободителната армија на Кина, но, ако се случиле, тие биле од мали размери и биле случајни за време на Културната револуција.
[2] Edgar Snow, Red Star Over China: The Classic Account of the Birth of Chinese Communism, Grove Press UK, 2017. Првиот западњак кој се сретна со Мао Це Тунг и кинеските комунистички лидери во 1936 година, Едгар Сноу излезе со првиот авторизиран извештај за животот на Мао, како и со историјата на познатиот Долг марш и на мажите и жените кои беа одговорни за Кинеската револуција. Од тоа искуство произлезе Црвена звезда над Кина, класично дело кое останува една од најважните книги некогаш напишани за раѓањето на комунистичкото движење во Кина. Ова издание вклучува опширни белешки за воените и политичките случувања во Кина, дополнителни интервјуа со Мао Це Тунг, хронологија која опфаќа 125 години од кинеската револуција и речиси сто детални биографии на мажите и жените кои помогнале да се направи Кина она што е денес.
[3] Mao Zedong, On the Correct Handling of Contradictions Among the People, People's Daily, June 19, 1957.
[4] Andre Malraux, Anti-Memoirs, Holt, Rinehart & Winston, 1968.
[5] Robert Payne, Mao Tse-Tung Ruler of Red China, Brownell Press, 2011.
[6] Victor Nee & Peck James, China's uninterrupted revolution: From 1840 to the present, Pantheon Books, 1975.
[7] Jonathan Unger, Whither China?: Yang Xiguang, Red Capitalists, and the Social Turmoil of the Cultural Revolution, January 1991, Modern China 17(1):3-37.
[8] Maurice Meisner, Mao's China and After: A History of the People's Republic, Free Press, 1999. Во оваа многу очекувана ревизија, Морис Мајснер повторно дава продорен увид и сеопфатно објаснување на фасцинантната и турбулентна модерна историја на Кина. Покрај новите информации дадени во текот на оваа класична студија, новиот Шести дел, „Денг Ксијаопинг и потеклото на кинескиот капитализам: 1976-1998 година“, ги анализира непријатните односи на земјата со демократијата, социјализмот и капитализмот. Мајснер на директен и јасен начин ги прикажува контрастите помеѓу говорот и постапките на Кина во врска со овие теми. Задржувајќи ја елеганцијата, луцидноста, правичноста, проникливоста и сеопфатноста по кои е познат, Мајснер се оди многу подалеку од неговото претходно дело за да наслика досега невиден портрет на политичката и социјалната реалност на Кина на работ на милениумот и глобалните импликации од нејзиниот пораст до економска и политичка сила.
[9] Yiching Wu, The Cultural Revolution at the Margins, Harvard University Press, 2014. Мао Цетунг замислил голема борба за да „направи пустош под небото“ кога ја започна Културната револуција во 1966 година. Но, додека радикализираната кинеска младина се крена против партиските функционери, настаните брзо излегоа од контролата на владата и стана многу тешко да се контролираат. Превирањата станаа реалност на начин што Големиот Водач не го предвидел. Културната Револуција на маргините повторно ги доловува овие формативни моменти од перспективата на обесправените и непослушните бунтовници што Мао ги ослободи, а подоцна и предаден. Културната револуција започна како „револуција одозгора“, а Мао имаше само деликатни односи со студентите и работниците од Црвената гарда кои се одзваа на неговиот повик. Сепак, токму овие млади бунтовници од комуните ги унапредија порадикалните можности на Културната револуција, тврди Јичинг Ву, и кои не само што дејствуваа за себе, туку и го надминаа маоизмот критички размислувајќи за пошироките прашања во врска со кинескиот социјализам. Бидејќи кинеската државна машинерија се распадна и институционалните основи на НР Кина беа загрозени, Мао реши да ја потисне кризата. Оставајќи ги игнорирани самите активисти кои сериозно го сфатија нејзиното трансформативно ветување, Културната револуција ги проголта своите деца и ја исцрпи својата политичка енергија. Масовните демобилизации од 1968-69 година, покажува Ву, беа почетна точка на серијата маневри за справување со кризата за задржување и неутрализирање на несогласувањето, предизвикувајќи огромни промени во кинеското општество една деценија подоцна.
[10] Hu-Nan Chung I Yao Yen Chiu So, A Barefoot Doctor's Manual: The American Translation of the Official Chinese Paramedical Manual, Running Press, 1977.
[11] Rob Schmitz, An old friend of the party assesses China’s new leaders, 2012.
[12] Mobo Gao, The Battle for China's Past: Mao and the Cultural Revolution, Pluto Press, 2015. Мао и неговите политики долго време се демонизирани на Запад, а Културната револуција се смета за фундаментално кршење на човековите права. Додека Кина го прифаќа капитализмот, ерата на Мао е агресивно оцрнувана од кинеската политичка и интелектуална елита. Оваа книга се занимава со екстремно негативниот приказ на Кина под Мао во неодамнешните публикации и тврди дека повеќето луѓе во Кина, вклучително и руралните сиромашни и урбаната работничка класа, всушност имале корист од политиката на Мао за сеопфатен систем на благосостојба преку урбано и основно здравје и образование за сите селани, а кој се менува во актуелниот налет кон капитализмот. Со критичка анализа на мејнстрим приказот за ерата на Мао и Културната револуција и со откривање на она што се нуди во неофицијалните е-медиумски дебати, оваа книга ги исправа историските факти, давајќи убедлив аргумент за позитивните ефекти на политиките на Мао врз благосостојбата на кинескиот народ.
[13] Dongping Han, The Unknown Cultural Revolution: Life and Change in a Chinese Village, Monthly Review Press, 2008. Непознатата културна револуција го оспорува митскиот наратив на Кинеската културна револуција, која претпоставува дека овој период на големи социјални пресврти доведе до економска катастрофа, прогон на интелектуалците и бесмислено насилство. Донгпинг Хан нуди моќно објаснување за драматичните подобрувања во условите за живеење, инфраструктурата и земјоделските практики на кинеското рурално население што се појавија во овој период. Користејќи опсежни локални интервјуа и записи во руралните окрузи Џимо, во провинцијата Шандонг, Хан покажува дека Културната револуција помогнала да се соборат локалните хиерархии, да се воспостави партиципативна демократија и економско планирање во комуните и да се прошири образованието и јавните услуги, особено за постарите лица. Хан луцидно илустрира како овие промени поттикнаа драматичен економски развој во рурална Кина. Непознатата културна револуција ја документира занемарената страна на Кинеската културна револуција, демонстрирајќи го потенцијалот на масовното образование и директната демократија за радикална политичка и економска трансформација. Тоа е смело и провокативно дело, кое бара внимание не само од студентите на современата кинеска историја, туку и од сите кои се занимаваат со сиромаштијата и нееднаквоста во светот денес.