E shkruajtur: 1939
Burim: Koço Racin, "Vjersha", „Nova Makedonija“, Shkup, 1967.
Përkthim: Lutfi Rusi
Përpunimi teknik: Xhejlan Veliu, Zdravko Saveski
Versioni në internet: Qershor 2019
Posi ata gjerdanët n'fyt
vargjet e gurëve të ftohtë,
ashtu n'krah't tonë k'to ditë
kanë randue, janë renditë.
A ditë janë k'to ditë
vuejtje argatësh të shkretë!
Në mëngjes me natë ngrihesh
e në mbramje vonë kthehesh,
me gëzim në mëngjes nisesh
e me lot' në mbramje kthehesh.
Le të mbetet, eh, e shkretë
kjo jetë, e qenit jetë!
Lind njeri-të të robnojnë
lind njeri -të të poshtnojnë,
gjithë jetën pa para t'punosh
e të tjerët t'i pasunosh!
Për pallatë t'bardha, t'hueja,
gërmoni vorret tuaja!
Për vehte vetëm angari,
për vehte vetëm vuejtuni,
si gjerdan vargohen ditët,
varg si hallkë e çeliktë.
Hallkë hekuri renditu
an'e mbanë fytit endu!
A nuk ka jetë, a nuk ka
dashtni për jetë të madhe ma,
dashtni për jetë njerzore
në këto mushkni punëtore.
A nuk ka zemër, a nuk ka
zemër mbi zemrat zemër,
zemër- e gjane gjanësi,
zemër-e thellë thellësi,
botën ta perfshij' e t'jetë
e vogël për këto mushkni?
A nuk ka dite t'bardh', a nuk ka
mbi ditët ditë s'i s'ka ma,
ditë të jet'e puntorëve,
ditë-diell i nalt' naltësi,
ditë-det i gjan' gjanësi
dielli të ndalet të qëndrojë
dhe koha habitshëm të ndalojë:
zemra prangat i dërmon,
flamurin e kuq pikon,
zemra që do të hapet
dhe zgjanohet gjanë gjanësi
të tanë botën ta përfshij'.
Për brij arës, për brij lugut,
brij kodrave t'ulta, t'blerta,
uji rrjedh, uji përfshin
lotë bujqish, mund katundesh
breng' mjerime katundare.
E burimi ujë buronte,
fush'n e frytshme e ujiste,
fusha frytshme fryte dha.
E mortaja natën ecte,
fryt'n e fushës a e mblidhte,
se hambari shprazët mbettë!
Dielli ndritshëm më ndriçonte,
pyll'i bukur më gjelbronte –
në pyll zogu kang' këndonte.
A gur në zemër iu vu,
për fIokësh shtriga a e zu,
zemrën e fshatit-shekull n'pikllim!
Kush e derdh, kush po e çon
atë bryme që e shkreton
nëpër ara të gjith' drithin,
nepër vneshta të gjith' rrushin?
Që dhe drithi t'mos gjelbrohet,
që dhe rrushi t'mos kuqlohet,
që prej mundit katundari
të mos ket' dobi i pari?
Në kandar të ftohte e peshojnë me gram,
por a mundet me e peshue
mundimin tanë, tanin duhan,
djersën tonë që asht krypësue.
Në mëngjeset e verës qysh para agimit,
deri n'orët e shurdhta të mbramjes së dimnit,
ai unshëm tonin mundim gëllti,
djersën e gjakun, e tonën fuqi.
I verdhë të verdha i ban ftyrat e zbeta
dhe në mushkni 'bie mikesha të verdha.
Në mëngjeset me bryme, në t'fresktin agim,
na të mendueshëm atë e mbledhim.
Gjeth mbas gjethi këpute,
gjeth mbas gjethi rradhoje,
gjeth mbas gjethi ndrroje, paloje,
gjeth mbas gjethi përkdhelshëm, idhnueshëm randoje
dhe n'vargun e gjatë prej pikave të djersës
dhe shpresave të mallkueme, dhe të gjelbertit idhnim
me sy të turbulluem, me të idhnueshëm shikim
në gjethet e njoma si ar të verdha
vargoje qartas, po ashtu pa za:
prrallën t'idhët të jetës së turbullueme.
A nuk e din?
Kur koha vjen të peshohet duhani
masë nuk ka, gërmon në mushkni
pa u ndalë, fund pa gjetë
jo brengë, por mallkim, e n'syt e turbulluem
dhe padashtas gufon vetë
tajfuni.
Kandari i merr fletët e arta,
e n'mushkni tërbohet egërsisht dallga
e brengës së verdhë -e gjetheve të verdha
e djersës së verdhe të duerve tona!
Lenka qyshkur e la
këmishën e hollë t'lintë
në avlimente paendë
dhe me nallana shkoi
duhan n'monopol t'rradhoj' –
iu ndryshue krejt fytyra
posht' vetulla iu lëshue
dhe buza iu shëmtue.
Nuk ishte e lindun Lenka
për atë të shkretë duhan!
Duhanet helme të verdha
për mushkni-tuf' t'trandafilta.
Vjeti i parë kaloi
bucë në zemër iu ba,
vjeti i dytë mbaroi
dhimbja në krahnor nuk e la;
e vjetin e tretë toka
trupin e saj mbuloi.
E natën kur Hanëza
mbi vorr rrezet lëshonte,
mbi të e qetë era
dhimbje pikëllimi këndonte:
"Pse më mbete, pse më mbete,
moj këmishë, ti, pambarue
këmish' që ishe për t'dhurue ..."
A s'të tregova, a s'të tregova
a t'spiegova, kur nga ty u ndava?
Hiç,moj, mos më prit, hiç, moj, mos më prit
Belgradi a kulshendër, n'Belgrad un' rob
shëndetin e la në t'hueja shtëpi,
me timin shëndet të pangijshmit ngi,
e në shtëpi unë nuk kam m'u kthye,
syt tueja ma nuk kam me i shikue,
trupin tand ma nuk kam me e lëmue,
atje larg diku i shkretë vorri
mjerim i shkretë, moj Velë, për ty
i shkretë do të mbetet!
E dij gjerdan ma ti s'ke rendit',
e dij ti pajë ma nuk pregadit,
e dij, Velë, çdo gja u ba shkreti,
argate e mjerë a s'je dhe ti?
Duhane mbjell, duhane rradhit
duhane dhimbshëm n'monopol rendit –
mepikëllim ti më përkujton
dita durim randë randon.
Por unëçka të them, Velë, ndigjo!
Ti mos mallko e hiç mos vajto!
Ngrei pak syt, syt si shkëndia
nji ata sy që kallin shpirtna.
Ai që, moj Velë, na muer çdo gja,
prej ferrit ma t'errit' ai, moj, na la
shekuj për mundim, por edhe për luftë,
se'ka posi na shumë në këtë botë.
Ka edhe ka-mundohen, gërmojnë,
gërmuesit gërmojnë nëpër errësi,
gërmuesit gërmojnë dhe tunel shpojnë.
Ka edhe ka-të madhnueshëm gëzim,
gëzim të thellë në errësinë
shkëlqe, moj Veliçe, si prush u trete
në luftë vorri shpirtin s'e merr!
Në fush' t'Manastirit diku
vner lëshon nji shelg i mallku',
nën atë shelg nji vorr shikon,
nji ushtar i panjohtun aty pushon.
Qysh n'luftën botnore asht shtri,
qysht at' her' i shtrim asht ba dhe,
mjerim i fort' e ka përpi
këtu ai i shkreti u ba fli,
Askush nuk qëndron pran' tij,
mbi të qielli i nalt' me yj,
toka nën të po mëshihet, -
mbi vorrin shelgu po ngrihet.
E n'pyjet që janë gjelbërue,
atje në nji vorr janë vorrue
luftarë për trimni të dallue,
që ranë për atdhe tue luftue.
Mbi ta drujt në mesnatë
nga e keqja fërfëlluen,
liqejt e maleve qartë
me dritë t'fuqishme ndriçuen,
Dhe nga ata-zanafillat
nji mbas nji vinin,
vorr në vorr zanat po shkonin
trimat në valle i mirrnin.
E kur ishim tue kalue
afër shelgut të vnerue
aty trimat u ndaluen
vllaun e panjoftun ftuen:
"Hajde, çohu, jaban, i shkue
me zanat valle me vallzue,
gjelat, agimi tue këndue,
në katund kanë me këndue.
E ai prej vorrit belbëzon
nji mbas nji fjal' t'idhta rradhon:
"Kaloni, kaloni, vllazni,
s'jam unë për atë shoqni.
Kush për atdhe asht flijue
për drejtësi tue luftue
te ju, vllazën, ai s'vritet
në zemrën tuej mbetet.
Ju kangë atij i këndoni,
me kangë ju atë e vajtoni,
ashtu të gjithë ju lindni
edhe gjithashtu ju vdisni.
E këtu unë pse mbeta?
Përse plumbi më qëlloi,
përse toka më mbuloi –
për çka un' iri u treta?
Tregoni, vllazën, tregoni,
tregoni, mandej kallzoni,
asgja mue prëj këtu s'me ngre
e zez' asht vdekja e ime.
Luftarët i ulen krenat,
e zanin e ndalën zanat,
mjer ata, ata të shkretë,
që në luft kështu kan' mbetë.
Heshtën, porse gjelat u zgjuen,
gjelat e katundit kënduen,
e zanat në pyll u larguen
me luftarëndër duer kaluen.
E shkretë krejt fusha mbeti,
i shkretë agoi agimi,
e zanat në pyll u larguen
i panjohtuni asht vnerue.
1.
U nisa dhe kalova dje
n'at' pyll të gjelbërt atje
nën ahet rritë në naltësi,
nëpër qylym hijesh n'gjanësi.
Ecja me kryë të turbulluem
i krusun, i tretun, i menduem,
ecja me buc' n'zemër, me idhni
dhe me gur të zi në krahnuer.
Ej, gjidi, pyll i gjelbërt!
Ej, gjidi, uj I freskët!
Zogjt këndojnë, lot lëshon ti!
Dielli shkëlqen, errësohesh ti!
Nëqoftese mësheh eshtnat
e vigajve trima të rij
që këtu me ty janë shtri,
n'ato prozhme plot errësi,
pse s'Ien kangët t'jehojn' n’ajri?
Pse drujt këtu te ty
dhe përmbi ata degët
e përrnbi degët gjethet
fishkllojn' heshtas me dhimbsuni?
2.
Atje nalt, nalt në qiell
agon drita, zgjohet toka
ipërhap fletët dita,
i derdh rrezet e florijta
atje agimi skuqëllohet
zemra ime pikëllohet.
Pus të thellë nji gërmoni,
uj' tëftohtë nga ai nxirrni,
plag't e randa me të lagni
të mos djegin, të mos dhambin.
Agim i kuq e plot shkëlqim!
Agim i dashtun probatim!
Ti përhapësh në largësi
a do t'japish njiher' ngrohtësi
kandshëm, fort, emir' e mirë
përmbi lumej, përmbi pyje
përmbi fusha, përmbi lugje,
përmbi vendin tim të dashtun?
3.
Dy kodra-dy tatëpjeta,
midis tynë urë e hollë,
nën urën uj I ftohtë përshkon
kalon e plagën e pastron.
Rrjedhë prej shekullit shekullor
i rij e gjithnji ma rinor
rrjedhë e atij mundimet
të plakme e ma të plakme!
Rrjedhë e përfshin me vehte
pran' tij që rrjedh çdo gja,
edhe në kodrinat jeta
myshket në troskë e veshme.
Rridhni përroje të ftohta!
Rridhni dhe imtësoni kodra!
Rridhni nëpër tonat zemra
se edhe gjaku rrjedh te na!
4.
E mjer' asht e mjer' jeta argate
n'errësi e ndërtueme,
na kanë poshtnuem posi bagëti
n'këtë bot' plot bukuri.
Kush ua theu fletët e bardha,
fletet e pllumbave të bardhë?
Kush i turbulloi krojet e qarta
krojet e shpirtnat e pastra?
Dhe kush e ndau dhe kush e ndau
me mur njeriun nga njeriu?
Dhe kujt iu kujtue, kujt iu kujtue
njeriu prej njeriut t'jet' i robnue.
Dhe njeriu prej njeriut
të vuejë,
të hjekë,
e t'ikë
prej djepit deri n'vorr.
5.
Mirë ta dijsh, në mend ta kesh
dhe kurr mos ta lash n'harres'
puntor je, vërtetë puntor
dot 'rrëxohesh dhe do t'çohesh,
Vetëtimat n'kan' me mbrrijtë,
dielli nëse ka me shndritë,
rrugët, rrugët, vetëm rrugët
t'Iuf'tës para teje janë.
E përjetshme post vdekja
Asht e gjate edhe lufta,
por ma e fuqishme se sa vdekja
nëpër rrugët asht beteja.
6.
Shtrydhni edhe grabitni
djersën, mundin e mish'n e xhvesht'
gojat e shkreta ua mbyllni
britmat të mos i ndini.
Edhe syt e zi gërmoni
të shikojnë mos i lejoni,
duert e burrave i theni
zemrën mizore ushqeni.
Shuni edhe dritat!
Errsina t'bahet gur i zi!
Ka dhe ka në errësi
diçka t'gjalle prap't'driçojë,
ka edhe në shpirtin dhimbje,
ka dhe shpirtna të ushqejë.
Dhimbja dhemb-dhimbja djeg,
dhimbja pjek-shpirti m'nerë,
por dhe dhimbje kur xixëllon
për të mallkuemit mjer'e mjerë!
Vijnë nga largësia e murrme
të diellit rreze t'arta,
derdhen nga largësia e murrme
të mëngjesit lagështi të brymta.
Nëpër të gjata gjansi të rrafshta
çohen mjegulla të holla
e nëpër katunde të vegjël në gjum
mëshehtas fërfëllon nji zhurm'.
Fërfëllon e derdh'në zemër brengë
për robët e tokës së zezë,
heshtas fërfëllon për fushat e vdekme,
për katundet e qytetet robë.
Eh, ato gjansi të gjana, të rrafshta
eh, ato të shkreta brenga,
të vdekme, t'errta, t'egra kulçedra,
t'ullijve të thymë dega.
Nëpër to djers'e njeriut kullon
dhe fuqia e përgjakshme rrënkon,
nëpër to gëzim kurr nuk ka,
po diell të gëzueshëm ka!
Por ato mëngjese me brymë të freskta
punojnë e punojnë në mushkni.
Punojnë e këndojnë si stuhi
si zjarr dhe i djegin mushknitë.
Mos më mallko, mos më vajto!
Varg mallkimesh mos më rëndo!
Gur i randë më asht jeta,
ma e randë më asht gjegja
për të pop'llit fjal'të shenjta!
Nëse shtëpi unë nuk bana,
nëse shimshir derë s'hapa;
shpi vllaznore e kam botën
vllaznisht derën që e hapën
zemra-derë ma e naltë
zemra-shtëpi ma e gjanë.
Nësë grue unë nuk pruna,
n'dhomën time gonxh 'burbuqe,
t're dashnore dhe besnike,
mos më vajto, mos më mallko
shoqja n'luftë e n'betejë
diell shkëlqen edhe ndriçon!
Nëse të djelmënisë vjetet
nëpër rrugët, nëpër izbet,
në rinin' e hidht' i mbolla,
drejt në sy vetëm më shiko
t'i më këndojshe, mos harro:
"Nana cubin s'e ushqen…"
E nëse nuk vdes në shtëpi,
po ku shtrigat veç gjimojnë,
shkëndi t'luftës ku xixllojnë,
të lumtë thuej, ti, o shpirt,
ke përse të quhesh shpirt.
1.
Shkrumohu, merak, u përvlo,
shkrumohu edhe banu hi:
vetëm mjerime mos trazo
mjeshtërve të mirë tash n'pleqni!
Kohë të vështira kanë arri
edhe të randa mallkime
prej ditë n'ditë, vdiset n'uri
shpirti me vjet mbledh vner të zi!
Mos këndo kangën e mjerimit
nëpër pyje lisat kalben
ujnat rrjedhin-kodrën sharrojnë
plepa të rrij me vehte çojnë.
Çarshitë dalngadalë u shuen
edhe dyqanet u shkretuen –
çdo gja u shkretue, u përmbys
mjeshtria e artë u ndryshk.
2.
Na kishim çarshi për tregti
dhe zgjoj kosha pazare të rij
magaza t'mëdha t'rreshtueme
me mall plot të mbushme.
Po të zbritshe poshtë në treg
po të kalojë kah dyqanet
jehonte zhurm', pun', gjallni,
sanduqe t'mbushuna me flori.
Këpucët i banim vet'at' her",
plloskat, kazmat, sendet me vlerë',
me duert tona punuem
qytete të bardha ndërtuem.
Kush i shkretoi, qytetet
kush na i rrënoi?
Kush i shkretoi i mbylli
dyqanet e t'naltat shtëpi?
3.
Në mbramje atje n 'perëndim,
n'mbramje në t'parin terrim,
pragun kaloj shumë i lodhun,
n'dhom' t'shkatrrueme - i mërzitun –
në minder ulem ashtu shtrembue
n'krahnor guri tue më randue,
ku asht, ah, ku asht, dëfrimi,
ku asht shpija, ku asht gzimi?
Heshtja e mallkueme nuk pran,
heshtja e mallkueme nuk bëzan,
sikur, perëndi, mortaja
për flokësh t'gjith' i ka zanë.
Nëpër rrugicat shapëllojn'
këpucë me thumba ndigjon,
heshtjen e presin me thika,
venën e pijnë me kupa.
Dhe trandafilat në bahçe
i ndëgjon me errësinë,
pëshpërin pa merak dashtuni,
pëshpërin koh't e arta n'lumni.
4.
Prralla mbeten përherë
vozgat e vjetra me verë:
prralla t'dhimbshme në mjerim
n’ zemër bucë bahet n'trishtim!
Të prishuna e t'mykuna
n'raft ram' e t'ndryshkuna
n'izbe t'errta në lagështi
krymbat i hanë këto fuçi.
Askush s'farkon, s'ban ma fuqi
t'mëdha si t'vjetrat s'bajn' tani!
Si t'vjetrat mbushë me pije
me venë të kuqe plot shije.
Edhe natën ndëgjon zhurmën
n'vozgat sajbit tue shëtitë
ikin - se frigohen fëmijt -
andrra për kohën që ka ikë...
5.
Bankat ndërtuen pallate,
të gjana përhapen rrjeta,
bankat ndërtuen pallate
dhe kulla t'holla, të nalta:
kulla termaj naltësohet,
toka teposhtë thellohet.
Nga çdo gja kajmakun hanë
edhe larg nga djersa shtrydhin,
nga çdo gja kajmakun hanë
vetëm mundin na elanë.
Bankat ndërtuen pallate,
bankat e imameve të rij,
tjerët këpucët na i ndreqën
me kangë vorrin na e hapën –
u zhduk e u ndryshk i arti
i ndershmi i yn' zanati!
6.
Që, doli me nallana,
e bardh' e bukur Fidana,
shëtit posht' nëçarshi
kur i ulun n'qepenek rri.
Nëqoftëse me sy shikoj
sy asht - ta qorroj,
nëse me dorë Iëmoj
dor'asht - ta shkurtoj.
Nëse trupi më kaplon,
pse ktu t'gjall, pom'varron,
Fidan', m'thuej, due me t'tregue
f'tyrën t'mshef ku m'e sukllue?
Mjeshtër e ustabash mbrrijta,
isha mjeshtër e çirak zbrita:
për borxh dyqani m'u grabit,
për borxh aletet i kam shit'.
Me duer jam e k'to të dyja
m'u thanë nga papunsia.
7.
Të randin mjerim të randë,
të randën fishklloje randë!
E rand'e madhe je dashtuni
ma e randë je përlëkuni.
Nji kup' venë t'kuqe mbushni!
Mbushni kupën në verësi!
Ta farkëtojmë bjereni
pallën e Marko mbretit.
Gjethet kan'ra në pyje -
vetëtimat vetëtojne n'izbe!
Në fushë përmbi shqerat
të mprehta shkëlqejnë thikat.
Në Strugë të kem dyqan,
në qepenekt, unë, të rij,
të shikoj, vetëm, të shikoj
dhe aty jeta le t'më shkoj.
Zbardhet nata e errtë!
Copetohet shkambi-terr!
E gjeli n'katund këndon,
dhe agimi agon -
në gjak mbi shkambin Iahet
dhe thith 'errësi
e me fuqi dita
shkëlqen!
Çohuni ju t 'lodhun,
gërmues e gërmuese
nga mundi
popull
i zi!
Me kazma n'krah
me kore bukë -tha
nëpër rrugicat e perpjeta,
nëpër fushat' e rrafshta,
në ditët n'shkëlqim
të nisemi dhe na
të mjeruem pada!
E gjyshit bogumill
toka e butë rrënkon
e gatshme për fryt
me breng' pret në shpirt
rahjet e forta
të kazmave të mprehta
mbi troskë
pelin
eshkë!
Në punë!
Në mund!
T'i gërmojmë butë
fushat e frytshme
me afjon, drith', duhan
të bahen të begatshme.
Nëpër vijat e shtrembta
ujë të lëshojmë
për orizin e ri
për lobodat që gjelbërojnë.
Në punë!
Në mund!
Të prodhohet fryt i pasun!
Të ngjallet jetë ere!
Në hi troskë, pelini
në zjarr vorfënia, mjerimi!
Dejt të lëshojnë
rranjë në thellësi
frytet të rriten
nalt në naltësi,
të lirë
në ajri!
Lavrojmë me pllug,
por toka e artë
sa e pasun asht!
Në hi troskë, pelini
në zjarr varfënia, mjerimi!
Të pushojë, të zhduket
e madhja idhëni
për jetën në vorfëni
njeriu
asht ba –
bageti.
Nuk jemi ne të vetem,
nuk jemi vetëm këtu
ne jemi në tanë botën
të panumërt
miliona,
nga mundi
popull i zi!
E lavdishme le t'jetë dita
dhe hapi i parë
në shekujt fillestarë!
Do të kalojë fuqishëm jehona,
do të shkëlqejë dielli i art
do të zhduket në botë
do të shembet turpshëm robnia
do të shkëlqejë jeta, lumnia.
Dhe lumejt do të rrjedhin
brengën tue pëfshi
në vdekje shekullore!
Lumej plot gjallni
me të zgjuemen fuqi
të gërmuesve,
te gërmueseve,
të vuejtunve,
të xhveshunve,
të unshëmve
në tanë tokën!
Zbardhet nata e errët!
Copëtohet shkamb i -terr!
E gjeli n'katund këndon,
dhe agimi agon –
në gjak mbi shkambin lahet
dhe thit'errësi
e me fuqi –
dita
shkëlqen!