Уште од првите процеси и стрелања во Москва, на многумина од нас ни беше јасно дека таму започна конечната пресметка помеѓу сталинската бирократија, од една, и старите болшевички кадри кои им останаа верни на старите партиски принципи и на нејзината програма, од друга страна. Јасно му беше и на лаикот дека во прашање не е борба помеѓу револуцијата и „шпионите и предавниците“, туку дека во прашање е борба околу заведувањето на личен режим на чие чело се наоѓа Сталин, а против вистинските шефови на Болшевичката партија, поборниците на демократијата во истата и правата на самокритика на членовите на партијата. Исто така ретки беа оние што веруваа во вистинитоста на вешто исценираните процеси и невозможните обвинувања и самообвинувања. Напротив, сите оние кои ги познаваа внатрешните борби во Болшевичката партија, како и до која мерка дојдоа тензиите помеѓу поодделни сфаќања, знаеја дека во прашање е почетокот на дефинитивната ликвидација на опозициските групи и заведување на лична диктатура на Сталин и на неговата клика, а тоа беше можно само преку лешевите на опозиционерите од различни нијанси, всушност на сите оние што беа против диктатурата на една личност во партијата и кои во истата паметеа други времиња. Јасно беше, исто така, дека опозиционерите се обидоа уште еднаш, и последен пат, да и’ го сочуваат на партијата колку-толку ленинскиот карактер и нејзините основни принципи, внатрешна демократија и право на критика, и да ги исправат грешките што ги направи бирократијата при насилната колективизација и индустријализација на земјата, но тоа беше обид потопен во крв од страна на кремљските термидорци[1] на чело со Сталин.
Но и покрај тоа што сме убедени во лажноста на обвинувањата и во излишноста на ваквиот начин на ликвидација на опозицијата на старите болшевици (кога и’ останаа многу почовечни средства на располагање на сталинската бирократија), „дисциплината“ нè спречуваше да се ставиме на страната на прогонетите, на страна на жртвите на сталинската клика, и да станеме против ова излишно и жалосно крвавење. Таа „дисциплина“, која во нашиот речник не значи ништо друго освен слепа покорност, не на партијата, туку на кликата која моментално се наоѓа на нејзино чело, нè спречи да станеме во одбрана на политичките затвореници и осуденици и за нив да ги бараме барем оние права што ги бараме за нашите политички истомисленици од буржоаските режими, зашто тие права, за жал, во болшевичка Русија ги немаат ниту комунистите неконформисти. Да го направевме тоа во првите денови на клањето во Москва, како што мислеше Рапопорт[2] и останатите, ќе сочувавме на таков начин безброј животи на руски комунисти, со што ќе ја извршевме нашата комунистичка должност и ќе ја симневме од себе одговорноста на морални соучесници на овие ужасни колежи на старите болшевици.
Покрај „дисциплината“, причината за ова злосторничко молчење лежеше уште и во тоа што верувавме дека самите руски маси, и покрај сиот терор, а особено партиското членство, ќе може преку партијата ако не ништо друго, барем да го запре масовниот колеж на најдобрите партиски кадри. Во тоа верувавме, зашто за жал, особено ние што бевме надвор од Русија, сè уште ја имавме илузијата за правата на членството, од една, и немавме поим за ужасниот терор кој ГПУ го заведе во СССР, од друга страна. Најпосле, молчевме и поради тоа што меѓународната ситуација беше многу тешка, па сметавме дека не треба да се направи ништо што би можело да ја убие довербата на работничките маси надвор од Русија во Советската Унија и дека тоа е внатрешна работа на Болшевичката партија, чие членство ќе умее да ја преброди и оваа криза без големи последици по режимот и да ја сочува партијата од расцеп. Верувавме дека рускиот пролетаријат, кој знаеше и умееше да го собори царизмот, исто така ќе знае и умее да го заузда и овој грст бирократи и насилници, кои таму заведоа режим во кој една бивша принцеза или принц имаат повеќе права од еден болшевик, поранешен претседател на советската влада.
И навистина, ако овој сталински терор не се проширеше и на останатите странски комунистички партии, членки на Коминтерната, па и на самата Коминтерна, а и да не дојдеше до сојузот помеѓу Хитлер и Сталин, ќе преминевме преку сето ова, секогаш во надеж дека ќе се почувствува реакцијата на партиското членство, а симптомите се чувствуваа речиси во целата Советска Унија. Но, кога беше извршен колежот и на странските комунисти и кога подоцна дојде до отворен сојуз помеѓу Хитлеровата Германија и Сталинската Русија, кога прв пат едно крај друго се завееја знамињата со срп и чекан и со кукаст крст, ни пукна пред очи дека таму во прашање е почетокот на ликвидацијата на болшевизмот, заведување на лична Сталинова диктатура и проширување на сталинскиот терор и врз странските партии, кои на таков начин би станале обични агентури на московската полиција и на нејзините шефови, а тоа понатаму значи да се ликвидира во тие партии демократијата и правото на критика, како и да се доврши клањето на сите комунисти неконформисти и во странство како и во Советската Унија. Да се заведе и во нив режим на слепа покорност кон некој без’рбетник, кој сè уште ја има довербата на сталинската полиција.
Дури после сето ова што се одигра увидовме во какви злочини индиректно сме учествувале во нашата кампања за време на првите процеси и колкава морална одговорност носиме како соучесници во ликвидацијата на нашите пријатели, руски и странски. Дури откако нашите илузии се разбија од грубата стварност, сфативме по кој пат тргнал кремљскиот термидорец со својата клика собрана околу семејството Каганович. Сите илузии дека таму се работи исклучиво за „човекот“ се разбија од стварноста на секојдневното уништување на најдобрите луѓе на Советската Унија, чие човечко достоинство е фрлено во калта, а потоа е и натопено со нивната сопствена крв. Кога дошло дотаму што во Русија уживаат повеќе права помјешчиците, кои му пристапија на режимот, отколку старата болшевичка гарда, тогаш тоа значи дека во Русија нешто коренито се променило и дека тоа не е онаа Русија во која ние помладите идеалисти верувавме и бевме подготвени да ги поднесеме сите жртви. Кога по 20 години советска власт спаднавме на тоа да констатираме дека царистичкиот режим беше каде-каде похуман за болшевиците како противници отколку сталинските болшевици (ако истите така можат да се наречат) за членовите на сопствената партија, тогаш задолжително мораме да веруваме дека тоа всушност е постепена ликвидација на болшевизмот која ја спроведува Сталин преку преземање во свои раце на сета државна власт и на севкупниот партиски апарат. И најпосле, кога констатираме дека сталинскиот терор уништи повеќе болшевици отколку што уништи царистичкиот режим, па можеби и сите капиталистички режими заедно, тогаш со какво право и со каков образ комунистите бараат од буржоаските режими похумано постапување со нивните противници?
Кога сме принудени да констатираме дека комунистите имаат многу повеќе права во една „трула“ буржоаска демократија отколку комунистите во „советската демократија“, која ги уништува по десетици илјади, тогаш навистина има нешто труло во тој режим, а таа трулеж не треба да се бара кај стреланите и прогонетите.
И најпосле, зарем мораше да се прибегне кон масовно стрелање на опозициските елементи во партијата, кога комунистите се против смртната казна и кога истата е укината за криминалците? Зарем во Советската Унија нема доволно затвори и простор каде што би можеле да се „изолираат“ опозиционерите, ако веќе не се можело или не се сакало да се соработува со нив; зарем нема да беше подобро и почовечно тие заслужни борци на советската револуција да се испратат во Сибир или, уште потаму, на поларните острови отколку да се задавуваат во разните Љубјанки[3]? Каква иронија! Ние бараме од буржоаските режими благи казни за комунистите, а никој од нас не се осмели од „комунистичката“ Русија да бара поблаги казни за комунистите од опозицијата, кои не се ниту шпиони ниту предавници, туку напротив со запенети усти во резолуциите и печатот за оние што беа наши учители и кои беа вистинските творци на советска власт баравме да умрат „како кучиња“, со што постојано ги куражевме убијците да ја продолжат својата крвничка работа.
Понатаму, ние секој ден зборуваме за културата и што е уште посмешно проповедаме дека советската власт е носител на културата и бранител на истата од меѓународниот фашизам, додека истовремено таа иста власт се служи со истите некултурни и варварски методи против своите сопствени членови. Ние се подбивавме со земјите кои палеа марксистичка, еврејска и демократска литература, а денес во ниту една руска библиотека ги нема делата на Троцки, Бухарин, Зиновјев, Безименски, Пастернак, Кољцов и на други, кои секако дека се запалени (како што ние по налог на Коминтерната ги запаливме брошурите на последниот секретар на Ком. партија на Југославија Милан Горкиќ [Јосип Чижински] во Париз). Ниедна руска воена библиотека повеќе не располага со делата на стреланите руски маршали, а особено на Егоров, кој е писател на речиси сите воени учебници и на голем број славни воени студии.
*
Никогаш ниту една човечка заедница не можела да напреднува ниту да се развива без дисциплина. Но исто така никогаш ниту една заедница не можела да опстане и ако таа од своите членови барала само обврски, а не им давала права. А основното права на членот на една заедница е правото да може слободно да го брани своето убедување пред членовите на таа заедница, слободно да ги критикува нејзините недостатоци и злоупотреби кои можат да се случат при спроведувањето на нејзината програма. Тоа особено важи за работничките заедници, зашто работниците први ја сфатија важноста на слободата и демократијата, зашто тие беа првите жртви на насилството и безвластието. Една работничка партија не може да се замисли без внатрешна демократија и права на нејзините членови на критика. Тоа нè учеа првите пролетерски учители Маркс и Енгелс, тоа нè учеше и Ленин, а тоа, како што ќе видиме подоцна, го повторуваше и Сталин. Принципот на демократија и правото на самокритика е ставен на чело на статутите на комунистичките партии. Тој принцип постои и денес, но за жал само на хартија, па и покрај тоа летаат главите на нејзините најдобри членови, а останатите, кои го преживеале ова катастрофално крвавење, не се сигурни дека ќе се стемни и дека ќе се раздени.
Никогаш во една заедница сите луѓе не мислеле исто по сите прашања, ако веќе не му дозволиле на еден од нив да мисли за нив и да работи како ќе најде за сходно. Дури и верските заедници, кои во име на вишите сили бараа од својата паства без размислување и без резерви да им се покорат на догмите, и тие имале свои членови кои ги подвргнуваа тие услови на разумот. Христијанството се делеше на безброј секти и ереси, па сепак ништо не изгуби од своето првобитно. Па и во работничките партии не е можно сите да имаат исти погледи по сите проблеми и по сите прашања. Оттука, во сите партии, па и во болшевичката, по разни проблеми и во различни времиња се јавуваа струи кои не го делеа мислењето на мнозинството, или кои понекогаш имаа дури и апсолутно мнозинство во однос на раководството. Сепак, сето тоа ниту најмалку не му наштети на болшевичкиот режим, зашто, како што некогаш зборуваше Сталин, критиката само зацврстува, а никако не разорува.
Меѓутоа, Сталин сакаше сите да мислат како него, па макар тоа било по цена на тотално истребување на сите неконформисти, па макар тоа го разорило и самиот болшевички режим. Стрелаше по групи. Стрелани се троцкистите, мјасниковците, зиновјевците, бухаринистите, па дури и сталиновците кои не се согласуваа со ваквиот начин на ликвидација на опозицијата; и најпосле, дури и оние што на Сталинова сметка беа извршители на ова крваво дело, како што е случај со Ежов и другите. Потоа се стрелани во Коминтерната сите оние кои го делеа мислењето на шефовите на опозициските групи. Најпосле, дојде редот и на странските комунисти, кои некогаш и некаде изразиле мислење кое не се согласуваше во тој момент со партиската „линија“. Сите се стрелани само затоа што веруваа дека имаат право слободно да зборуваат во својата партија и да ги бранат своите гледишта пред партиското членство, зашто тоа им го дозволуваат и гарантираат партиските статути. Ете, тоа е причината за стрелањата. Сето друго е фантазија.
Кој ги изврши сите овие злочини над странските комунисти? Советската полиција ГПУ по налог на Сталин. ГПУ е полиција на една држава. Сега за прв пат ни падна во очи дека советската полиција има право над нашите животи исто онака како и над животите на советските граѓани.
Ние од базата пред очи ги имавме партиските статути и партијата која е исклучиво надлежна да применува казни над своите членови, но само во рамките на тие статути. Најголема казна е исклучувањето, против кое имавме право да се жалиме на партискиот конгрес, па дури и на Коминтерната. Меѓутоа, ќе видиме како нашите партиски претставници во Москва и угледни партијци се стрелани од страна на ГПУ, зашто некогаш беа во опозиција исто онака како и членовите на партијата на Советската Унија. Сето тоа се прави без знаење на партиското членство и без негово одобрување, а секако и против волјата на тоа членство и на партиските органи, надлежни за казни, но не и за стрелање. За стрелањето на странските комунисти, а меѓу нив и на југословенските, не само што не е барано одобрување од партиските инстанци, туку и тие самите се разорувани или десеткувани без никакво претходно известување на партиското членство, а особено без известување во што се состојат нивните „предавства“ и нивната „шпионска“ работа.
Од ова произлегува дека како членови на комунистичката партија не сме ништо друго освен жртви и слуги на една странска полиција, на една странска држава, која повеќе не е она во што порано верувавме.
Стреланите странски комунисти (како и домашните) тоа делумно беа оние што беа во опозиција пред 10 или 15 години и кои уште одамна капитулираа пред „сталинската линија“ било од личен страв, било од страв да не се цепи партијата. Тоа е случај со мнозинството руски комунисти и речиси со сите странски, па и југословенски комунисти. Но, бидејќи еден незначителен број од нив не го положи оружјето и бидејќи критиките на опозицијата добиваа свое оправдување во самата Сталинова работа, се започна со стрелање на сите нив без разлика на нивното „покајување“ и на нивната верност кон сталинизмот. И др. Сима Марковиќ, шефот на србијанскиот пролетаријат, даде изјава дека „грешел“ во неговото национално прашање и дека повеќе не мисли како порано, но сепак падна, иако сега и Сталин го прифати гледиштето на Сима за Југославија по националното прашање. Ист е случајот со сите останати групи на југословенската партија, иако уште одамна сите ги ликвидираа своите групи и фракции и верно соработуваа во партијата, доколку им беа доверувани партиски работи.
Оттука и не е никакво чудо што во оваа општа хајка против неконформистите се употребени сите, па и најнедостојните средства. Кога можеше да се изнесат невозможни обвинувања против обвинетите, тогаш со какви се не средства не се служеа за тие обвинувања да се прикажат барем приближно како точни. Тоа што „мртви души“, разни провокатори и вистински шпиони, а особено елементи туѓи на работничкото движење најдоа погоден терен во новата ситуација да се одмаздуваат и да се искачат во бирократската сталинска хиерархија, тоа е нешто сосема нормално во таква ситуација, зашто ќе видиме подоцна, какви сè злоупотреби имаше во гонењето и масакрирањето на старите болшевици. Оттука и не е чудо што таа трагична ситуација се пресади и во странските партии, а особено во југословенската. И кај нас слични индивидуи ги одиграа своите недостојни улоги на провокатори и придонесоа речиси целото партиско раководство да се отера во смрт или во Сибир. Сите средства се употребени во обвинувањето на луѓето кои ја имаа таа несреќа да се наоѓаат во Советската Унија кога започна сталинскиот терор. Откако беше завршена работата во Москва, што впрочем и не беше така тешко, започна сталинската хајка против југословенските комунисти во Париз, а потоа и во Југославија. Моментот беше драгоцен од партијата да се набркаат не само таканаречените „горкиќевци“, туку и „марковиќевците“, „цвииќевците“ итн. Целата работа на овие неколку без’рбетници кои благодарение на Горкиќ се најдоа на чело на партијата (зашто на крајот на краиштата сепак некого требаше да се остави на чело на партијата) се состоеше во тоа да ги пронајдат оние партијци кои евентуално би биле способни да ги попречуваат нивните полтронски работи, па да ги „исчисти“ како „несигурни елементи“. Тие луѓе, кои сè до последниот ден важеа како најверни „горкиќевци“, се задржаа на чело на партијата особено поради тоа што навистина освен нив повеќе немаше никој кој остана во кој Сталин би имал доверба. Можеби до првата прилика, како и во Русија, додека не се најдат полоши.
Но тие не се задржаа само на денунцијации на советската полиција. Онаму каде што не можеа да се послужат со ГПУ, тие преку денунцијации ги повикуваа на помош буржоаските полиции. За нив сите средства се дозволени, како и за нивните московски колеги. Ќе наведам само еден пример, кој така живо илустрира со какви сè средства беа во состојба да се послужат овие луѓе.
Во месец јули 1938 година париската полиција му го откажа гостопримството на др. Лабуд Кусовац, И. Мариќ и на нивните жени, понатаму, на писателот на овие редови и уште на неколкумина наши интимни соработници и пријатели. Ни падна во очи дека помеѓу прогонетите нема ниту еден сталиновец. Ова прогонство беше многу чудно, зашто се знаеше дека сме тргнати од сите партиски работи уште од 1937 година, веднаш по апсењето на секретарот на партијата Милан Горкиќ во Москва. Кога се обративме до Француската комунистичка партија, преку своите органи да интервенира кај г. министер за внатрешни работи, нејзин претставник, кој води сметка за овие работи, тој даде изговор дека не може веднаш да интервенира, зашто претходно е потребно да се поведе анкета за нас да се види дали сме членови на партијата итн. Всушност, тоа беше само изговор, зашто сите ние бевме легализирани кај Француската ком. партија, а овој речиси сите нас и лично нè познаваше. Во тоа време во Центарот за врски и во Црвената помош[4] е наредено да не преземаат ништо во врска со нас. Тогаш се обратив до Сојузот за права на човекот, која со доста маки успеа да го запре моето прогонување, па ја искористувам приликата и по овој пат да им се заблагодарам на г. Виктор Баш и на Емил Кан за сесрдното ангажирање. Дури по 4 месеци, откако Црвената помош дозна дека сум се извлекол, ме извести дека партијата ја „одобри“ интервенцијата.
Во текот на таа интервенција ги уверив моите пријатели дека нашето протерување не го бараше југословенската амбасада, туку дека денунцијацијата дојде од друга страна. Овие доблесни претставници на партијата се послужија со денунцијации кај француската полиција било преку француската партија, било преку агентите на ГПУ.
Другиот доказ за директните денунцијација е исто така интересен. Во еден париски весник („Либертер“ од 29 декември 1938 година), по еден вовед против белградската полиција, стои и овој пасус:
„Со својата плејада шпиони, провокатори и двојни агенти камуфлирани во сите политички партии, а особено во комунистичката партија, како што е случајот со Павле Бастаиќ, Мустафа Голубиќ, Осојац (веројатно Кусовац), Андрија или ‘Ернесто’, Рајко Јовановиќ, а особено со поранешниот генерален секретар на КПЈ Горкиќ, која ја издаде книгата ‘По новите патишта’, во која на џелатите на работничките борци им пружа оружје; со оваа екипа, како и со другите, Аќимовиќ, министерот за полиција на новата влада на Стојадиновиќ, ‘многу ветува итн.’“
Утврдивме дека овој напис доаѓа од партиското раководство од Париз, а и самата терминологија е доволен доказ за оваа забелешка, зашто е иста како и онаа што се употребува против неконформистите во Москва, како и во партискиот печат во Париз.
*
Сето тоа ме натера да излезам во јавноста со оваа брошура и барем приближно да го претставам билансот на сталинскиот терор од 1935 година па сè до денес, како во Руската ком. партија, така и во останатите. Мојата работа не беше лесна, дотолку повеќе што е речиси невозможно да се дојде до податоци за колежот и затворањето на домашните и странските комунисти, зашто за нив не пишува многу ниту самиот советски печат.
Поради тоа бев принуден податоците да ги црпам од разни брошури, списанија, весници, француски и руски, како и од делата на „дезертерите“ кои успеаја да им избегаат на своите џелати. Особено се трудев да не ги ставам во листата на заклани оние жртви чие стрелање е демантирано, макар што имаше такви случаи кога московските весници три пати го демантираа стрелањето на некој „шпион“, па после извесно време да ги стават во списокот на стреланите.
За на читателите да им биде што појасно ова термидорско лудило, дадов биографии за мнозинството од стреланите, за да се види какви сè улоги играле пред револуцијата, за време и по преземањето на власта во Советската Унија, а тоа исто така ќе биде доволен доказ за невозможноста на обвинувањата за таканаречената „шпионажа“ и „предавство“.
Се трудев тоа „чистење“ да го претставам по комесаријати, одвојувајќи го партискиот апарат од државниот, што инаку е доста тешко, кога се знае дека освен мал број речиси сите високи државни функционери истовремено се и членови на партиските инстанци.
И најпосле, целта на оваа брошура е да го прикаже и да го разголи овој режим на крв и ниски клевети, кој го заведе во земјата Сталин со неговата полиција, па на таков начин да ги поттикне работничките и напредните елементи да поведат енергична акција во корист на жртвите на сталинскиот терор, да бараат право на излез од Советската Унија за сите уапсени и исклучени кои сè уште не се стрелани и, најпосле, да бараат амнестија за сите политички затвореници, а особено за странците.
Бидејќи масовните стрелања зазедоа такви размери што повеќе не може да се молчи, потребно е да се подигне гласот на протестот и да се направи сè преостанатите жртви на сталинскиот термидор да се спасат од Советската Унија, која преку Сталиновата волја го погази основното право на странските политички емигранти – правото на азил. Ако сè уште не се стрелани Сима Марковиќ, Милан Горкиќ, Филип Филиповиќ, Хорватин, Новаковиќ, Цвииќ и др. (иако, за жал, изгледа, дека сè е завршено), света должност на работниците и на напредните елементи е да бараат нивно пуштање на слобода и дозвола слободно да можат да ја напуштат сталинската Советска Унија.
Понатаму, потребно е да се пронајде некој излез, некој нов пат за работничкото и напредното делување. Потребно е да се направи сè за да се откачиме од полициското сталинско старателство, да застанеме на свои нозе и да му ставиме крај на злосторничкото истребување на работничките борци кои Сталин ги коли во разните Љубјанки.
Но, пред сè треба да се спасуваат луѓето. Треба да се брани честа и вистината од лагата и клеветата.
Како еден од блиските соработници на, секако стреланиот, последен секретар на партијата Милан Горкиќ, повлекувајќи се од партијата, сакав, најпосле, со оваа брошура да придонесам кон расчистувањето на ситуацијата и расветлувањето на вистината.
Забелешки на преведувачот
[1] Термидор е месец во францускиот револуционерен календар. За време на овој месец, во 1795 беа соборени јакобинците и започна контрареволуцијата. Оттука доаѓа изразот „термидорска реакција“. Во редовите на работничкото движење овој израз стана синоним за контрареволуционерните сили.
[2] Шарл Рапопорт е француски комунист кој негативно ги оцени Сталиновите чистки и во 1938 година, за време на судењето на Николја Бухарин, се повлече од Комунистичката партија на Франција.
[3] Љубјанка беше затвор во Москва каде завршуваа голем број од приведените жртви на Сталиновите чистки.
[4] Меѓународната црвена помош беше хуманитарна организација поврзана со Коминтерната која ги помагаше комунистите затвореници и имигранти.