Напишано: 1945.
Првпат објавено: The Times Literary Supplement, 15 September 1972.
Извор: Кафе и книги, прв дел, втор дел, март 2020.
Превод: Кафе и книги
Техничка обработка: Здравко Савески
Онлајн верзија: мај 2023
Помислата за оваа книга, во поглед на главната идеја, се случи во 1937 година, но не беше запишана сѐ до крајот на 1943 година. Додека да дојде времето да биде напишана, беше очигледно дека ќе биде многу тешко да биде објавена (без оглед на моменталниот недостиг на книги кој самиот по себе гарантира дека сѐ што може да се опише како „книга“ ќе се продава) и на крај навистина беше одбиена од четири издавачи. Само една од овие издавачки куќи ја одби од идеолошки мотиви. Две од нив веќе со години објавуваат антируски книги, а последната немаше некоја очигледна политичка обоеност. Еден издавач всушност најпрво ја прифати книгата, но откако ги направивме првичните договори, одлучи да се консултира со Министерството за информации, кои наводно го предупредиле, или во секој случај силно го советувале, да не ја објавува. Еве еден извадок од неговото писмо:
„Ја спомнав реакцијата која ја добив од важен официјален претставник од Министерството за информации, конкретно за ‘Животинска фарма’. Морам да признаам дека ова негово мислење ме поттикна на сериозно размислување... Сега можам да видам дека се гледа како нешто што не е баш препорачливо да биде објавено во овој момент. Ако бајката се однесуваше општо на диктаторите и диктатурите ширум светот, тогаш објавувањето ќе беше во ред, но како што сега јасно гледам, бајката толку целосно го следи прогресот на Советските Руси и нивните два диктатори, што може да се однесува само на Русија, а останатите диктатури да се исклучат од приказната. Уште една работа: би било помалку навредливо ако доминантната каста во бајката не беа свињи.[1] Мислам дека изборот на свињи како владејачка каста без сомнежи ќе навреди многу луѓе, особено оние кои се малку почувствителни, како што без сомневање се Русите.“
Ова не е добар симптом. Секако дека не е посакувано оддел на Владата да има каква било моќ да цензурира (освен безбедносна цензура, за која никој не се буни во време на војна) книги што не се официјално спонзорирани и поддржани од истата. Но, главната опасност за слободата на мисла и говор во овој момент не е директното мешање на Министерството за информации или кое било друго официјално тело. Ако издавачите и уредниците се овластат себеси да држат одредени теми надвор од печат, тоа не е затоа што се плашат дека ќе бидат прогонувани, туку затоа што се плашат од јавното мислење. Во оваа држава, интелектуалниот кукавичлук е најлошиот непријател со кој писателот или новинарот треба да се соочи, и мислам дека овој факт воопшто не ја добива дискусијата што ја заслужува.
Секој човек со отворен ум и новинарско искуство ќе признае дека за време на оваа војна [Втората светска војна], официјалната цензура не беше нешто посебно непријатна или иритантна. Не бевме подложени на оној тип на тоталитарна „координација“, каква што беше разумно да се очекува. Медиумите имаа некои оправдани жалби и поплаки, но генерално и општо земено, Владата се однесуваше добро и беше изненадувачки толерантна кон мислења кои беа спротивни на мнозинството. Морничавиот факт во врска со книжевната цензура во Англија е тоа што во голем дел е доброволна.
Непопуларните идеи можат да бидат замолчени и непогодните факти можат да се држат во мрак, без да мора официјално да се забрануваат. Секој кој подолго време живеел во странска држава знае за различните примери за сензационалистички делови од вестите – работи кои врз основа на својата заслуга би ги добиле големите наслови – кои тивко се држат надвор од британскиот печат и тоа не затоа што Владата интервенирала, туку поради генералниот премолчен договор дека „не би било добро“ да се спомне тој конкретен факт. А што се однесува до дневните весници, ова е лесно да се разбере. Британскиот печат е екстремно централизиран, и поголемиот дел од него го поседуваат богати луѓе кои имаат мотив да бидат неискрени за одредени важни теми. Но, истата затскриена цензура исто така оперира и во книгите и периодичните весници, како и во претставите, филмовите и радиото. Во секој момент постои една ортодоксност, тело на идеи за кое се претпоставува дека сите разумни луѓе ќе го прифатат без поговор. Не е баш забрането да се каже ова, она или тоа, но не е „пристојно“ да се каже, исто како што во Викторијанско време не било „пристојно“ да се спомне зборот „панталони“ во присуство на дама. Секој кој ја предизвикува преовладувачката ортодоксност ќе биде замолчен со изненадувачка ефективност. Искреното мислење што е немодерно, речиси никогаш не добива фер однос и никогаш не е навистина слушнато, ниту од популарниот печат, ниту од висококотирачките периодични весници.
Во овој момент, она што се бара од доминатното јавно мислење е некритичко воодушевување на Советска Русија. Сите го знаат ова и сите се однесуваат во согласност со тоа. Секоја сериозна критика на советскиот режим, секое откривање на факти кои советската власт би сакала да останат скриени е речиси неподобно за печатење. И овој национално распространет заговор да му се ласка на нашиот сојузник, постои, за некое чудо, во контекст на искрена интелектуална толерантност.
И иако не ви е дозволено да ја критикувате советската влада, барем сте во голема мера слободни да ја критикувате нашата. Речиси никој нема да испечати критика за Сталин, но сосема е безбедно да го напаѓате Черчил, без оглед на тоа дали во книги или периодични списанија. И низ текот на петте години за време на војната, од кои во две или три се боревме за национален опстанок, без никакво мешање беа објавени безброј книги, памфлети и статии кои се залагаа за компромисен мир. Тие дури беа објавени без да се разбуди и испровоцира некое големо негодување. Сѐ додека престижот на СССР не е допрен и вклучен во тоа, начелото за слобода на говор беше навистина одржано и почитувано. Постојат и други забранети теми, и сега ќе споменам само неколку од нив, но доминантниот став кон СССР е најсериозниот симптом. Тој е, како што и беше и претходно, сосема спонтан и не беше поради некаков притисок од некоја страна.
Сервилноста со која поголемиот дел од англиската интелигенција ја проголта и повторува руската пропаганда од 1941 година наваму, ќе беше навистина запрепастувачка доколку тие не се однесуваа слично во неколку претходни случаи. Се редеа едно контроверзно прашање по друго, кога рускиот гледиште беше прифатено без никаква анализа и потоа беше распространето во јавноста со целосно занемарување на историската вистина или интелектуалната пристојност. Еве да наведам само еден пример, кога Би-Би-Си ја одбележа 25-тата годишнина на Црвената армија без воопшто да го спомне Троцки. Ова е речиси исто како да се одбележи битката кај Трафалгар без да се спомне Нелсон, но ова воопшто не предизвика никаков протест кај англиската интелигенција. Во внатрешните борби во неколку окупирани држави, британскиот печат речиси во сите случаи застана на руската страна и ја клеветеше спротивната страна, понекогаш дури и прибегнувајќи кон криење материјални докази за да го направат тоа. Особено очигледен пример за ова беше примерот со генералот Михајловиќ, југословенски четнички лидер. Русите, кои имаа свој југословенски штитеник во Маршал Тито, го обвинија Михајловиќ дека соработувал со Германците. Овие обвинувања веднаш беа раширени и објавени од британскиот печат: на поддржувачите на Михајловиќ воопшто не им беше дадена шанса да одговорат на обвинувањата, а фактите кои беа во спротивност на ова едноставно не беа воопшто спомнати во весниците. Во јули 1943 година, Германците понудиле награда од 100.000 златни круни за заробување на Тито и слична награда за заробување на Михајловиќ. Британскиот печат насекаде пишуваше и цело време објавуваше за наградата за Тито, но само еден весник ја спомна (и тоа кратко и речиси невидливо) наградата за Михајловиќ: па така обвинувањата за соработката со Германците продолжија. Многу слични работи се случуваа и за време на Шпанската граѓанска војна. Таму, фракциите што беа на републиканската страна, а кои Русите сакаа да ги скршат, беа немарно клеветени од англиските левоориентирани (!) медиуми и одбиваа да објават каква било изјава во нивна одбрана, дури и во форма на писмо. Во моментов, не се смета за неподобна и штетна само сериозната критика кон СССР, туку и самиот факт дека таква критика постои се крие и се чува како тајна во некои случаи. На пример, кратко пред смртта, Троцки напишал биографија на Сталин. Човек секако дека би претпоставил дека не се работи баш за објективна книга и дека сигурно има пристрасност во неа, но секако дека била подобна за продавање. Еден американски издавач работел на нејзино издавање и книгата веќе била во печат – мислам дека одреден број примероци веќе биле дадени на критичари – а тогаш СССР влегол во војната. Книгата била веднаш повлечена. Ниту еден збор за ова не се појавил во британскиот печат, иако очигледно е дека постоењето на таква книга и нејзиното поттиснување, било вест за која вредело да се напишат неколку пасуси.
Важно е да се направи разлика помеѓу типот на цензура која англиската книжевна интелигенција доброволно ја има наметнато врз себе и цензурата која понекогаш се случува како резултат од притисокот на одредени групи. Веќе е озлогласен фактот дека одредени теми не може да бидат дискутирани поради „повисоки интереси“. Најпознатиот случај е со уцената со медицинските патенти. Исто така, Католичката црква има значително влијание во печатот и може донекаде да ја замолчи критиката. Скандал кој вклучува католички свештеник речиси никогаш не добива публицитет, за разлика од случаите кога англикански свештеник ќе падне во неволја (на пример Ректорот на Стифки), тогаш тоа се појавува на сите насловни страници. Исклучителна реткост е на сцена или во филм да се појави нешто што има антикатолички тенденции. Секој глумец може да ви каже дека претстава или филм што ја напаѓаат или исмеваат Католичката црква со сигурност ќе бидат бојкотирани од медиумите и најверојатно ќе доживеат неуспех. Но, овој тип на работи се безопасни, или барем се разбирливи. Секоја голема организација ќе се грижи за своите интереси најдобро што може и отворената пропаганда не е нешто за кое може да се буните. Човек не би очекувал од „Дејли Воркер“ да објавува непосакувани факти за СССР исто како што не може да очекува дека „Католички Хералд“ ќе го осуди Папата. Но, секој разумен човек ги знае овие два весника баш онакви какви што се и што објавуваат. Она што е загрижувачки е дека онаму каде што СССР и нејзините политики се во прашање, човек не може да очекува интелектуална критика, па дури, во многу случаи, и најосновна чесност од либерални писатели и новинари врз кои не се врши никаков директен притисок за да ги фалсификуваат нивните мислења. Сталин е свет и одредени аспекти од неговата политика не смеат сериозно да се дискутираат. Ова правило е речиси универзално прифатено уште од 1941 година, но оперира, во многу поголема мера отколку што тоа се забележува, најмалку десет години пред тоа. Во тој период, критиката на советскиот режим од левицата можеше да се слушне со многу тешкотии. Имаше големо количество на антируска литература, но речиси целата таа литература беше од конзервативна гледна точка и отворено неискрена и нечесна, застарена и поттикната од морничави мотиви. Од другата страна, постоеше подеднакво голем и речиси еднакво нечесен проток на проруска пропаганда и тоа доведе до бојкот на секого што се обидуваше да дискутира важни прашања на зрел начин. Вие навистина можевте да објавувате антируски книги, но ако го направевте тоа, со сигурност ќе бевте игнорирани или погрешно презентирани речиси од сите медиуми кои значат нешто. И приватно и јавно добивавме предупредувања дека тоа „не е баш пожелно“. Тоа што го кажувате можеби да е вистина и точно, но е „незгодно“ и му оди во прилог на овој или на оној реакционерен интерес. Овој став обично се бранеше врз основа на тоа дека меѓународната ситуација и итната потреба од англо-руски сојуз го бара ова однесување, но јасно беше дека тоа беше само една обична рационализација. Англиската интелигенција, или барем поголемиот дел од неа, разви националистичка лојалност кон СССР и тие во своите срца чувствуваа дека фрлањето на секаков сомнеж околу мудроста на Сталин е еден вид на ерес. Настаните во Русија и настаните на други места требаа да се оценуваат по различни стандарди. Бескрајните чистки и егзекуции во периодот од 1936-38 година беа дочекани со аплаузи од страна на долгогодишни противници на смртната казна, а подеднакво соодветно се чинеше да се објават изгладнувањата кога се случија во Индија, а да се сокријат изгладнувањата кои се случија во Украина. И ако ова беше вистина уште пред војната, интелектуалната атмосфера овие денови со сигурност не е подобра.
Но, сега ајде да се навратиме на оваа моја книга. Реакцијата на книгата од страна на повеќето англиски интелектуалци ќе биде релативно едноставна: „Не требаше да биде објавена.“ Природно, оние критичари кои ја разбират уметноста на оцрнувањето, нема да ја напаѓаат на политичка, туку на книжевна основа. Ќе речат дека е досадна, будалеста книга и дека е пример за срамно трошење на хартија. Ова можеби е и вистина, но очигледно е дека е само дел од целата приказна. Човек не вели дека книга „не требало да биде објавена“ само затоа што е лоша книга. На крајот на краиштата, еден тон ѓубре се објавува на дневна основа и никој не го забележува тоа. Англиската интелигенција, или барем поголемиот дел од неа, ќе се противи на оваа книга затоа што го клевети нивниот Лидер (барем тие така го гледаат тоа) и ѝ нанесува штета на прогресивната кауза. Ако го правеше обратното, тогаш немаше да кажат ништо против неа, дури и ако книжевните мани беа десетпати поочигледни. На пример, успехот на „Левичарскиот книжевен клуб“ во период од четири или пет години покажува колку се подготвени да толерираат несмасно и лошо пишување, доколку истото им го кажува она што тие сакаат да го чујат.
Многу е едноставно прашањето кое тука се наметнува: Дали секое мислење, без оглед на тоа колку е непопуларно, колку и да е будалесто, заслужува да биде слушнато? Поставете го прашањето во оваа форма и речиси секој англиски интелектуалец ќе почувствува дека треба да каже: „Да“. Но, дајте му на прашањето малку поконкретна форма и прашајте: „А што ако е напад врз Сталин? Дали тоа мислење заслужува да биде слушнато?“ и одговорот најчесто ќе биде: „Не“. Во тој случај, моменталната ортодоксија е предизвикана, па така начелото на слобода на говор оди во сенка. Кога човек бара слобода на говор и слобода на печат, човек не бара апсолутна слобода. Секогаш мора да има, или ако ништо друго секогаш ќе има, одреден степен на цензура, барем додека постојат организирани општества. Но, слободата, како што Роза Луксембург рекла, е „слобода за другиот човек“. Истото начело е содржано и во познатите зборови на Волтер: „Го презирам она што го кажуваш, но до смрт ќе го бранам твоето право да го кажеш тоа.“ Ако интелектуалната слобода, која без сомнеж е еден од најпрепознатливите знаци на Западната цивилизација, воопшто значи нешто, тогаш значи дека секој ќе го има правото да го каже или да го објави она за кое смета дека е вистина, секако доколку без двоумење истото не ѝ штети на остатокот од заедницата на некој прилично непогрешлив начин. До неодамна, и капиталистичката демократија и западните верзии на социјализмот го земаа ова начело здраво за готово. Нашата Влада, како што веќе потенцирав, сѐ уште се труди да покаже дека го почитува. Обичните луѓе на улица, делумно поради тоа што можеби не се доволно заинтересирани за идеи за воопшто да бидат нетолерантни кон нив, сѐ уште неодредено сметаат: „Претпоставувам дека секој си има право на свое мислење.“ Само, или барем во поголемиот дел, книжевната и научната интелигенција, луѓето кои треба да бидат бранители и чувари на слободата, се оние кои почнуваат да ја презираат, и во теорија и во пракса.
Еден од почудните феномени на нашето време е либералот-отпадник. Освен стандардното и познато марксистичко тврдење дека „буржоаската слобода“ е илузија, сега има широко распространета тенденција да се тврди дека човек може да ја брани демократија исклучиво со тоталитарни методи. Според овој аргумент, ако човек ја сака демократијата, тогаш тој мора да ги скрши и згази своите непријатели, без оглед на тоа какви средства ќе употреби. А кои се непријателите? Се чини дека секогаш се не само оние кои отворено и свесно ја напаѓаат демократијата, туку оние кои „објективно“ ја загрозуваат со тоа што шират погрешни доктрини. Со други зборови, бранењето на демократијата вклучува уништување на секоја независна мисла. На пример, овој аргумент беше користен за да се оправдаат руските чистки. И најтврдокорните русофили не веруваа дека сите жртви беа виновни за сите работи за кои беа обвинети: но со тоа што имале еретички мислења, тие „објективно“ му наштетувале на режимот и затоа сосема оправдано беше не само да бидат масакрирани, туку и да бидат дискредитирани и оцрнети со лажни обвинувања. Истиот аргумент беше искористен за да се оправда сосема свесното лажење во левичарскиот печат за троцкистите и другите републикански малцинства во Шпанската граѓанска војна. И истото ова беше искористено како причина да се вришти против правото на правично судење кога Мозли беше ослободен во 1943 година.
Овие луѓе не гледаат дека ако поттикнуваш и поддржуваш тоталитарни методи, можеби ќе дојде време кога истите ќе бидат искористени против тебе, наместо во твоја полза. Ако создадеш навика да затвораш фашисти без судење, можеби тој процес нема да запре со фашистите. Многу набргу откако репресираниот весник „Дејли Воркер“ повторно ја здогледа светлината денот, јас предавав на еден работнички колеџ во јужен Лондон. Публиката беше составена од работничка класа и пониска средна класа класа интелектуалци, истиот тип на луѓе кои човек ги среќавал во ограноците на „Левичарскиот книжевен клуб“. Предавањето ја допре темата за слободата на печатот и на крајот, на мое огромно вчудоневидување, неколку луѓе станаа и ме прашаа зарем не мислам дека отстранувањето на забраната за работа на „Дејли Воркер“ е голема грешка? Кога прашав зошто, тие рекоа дека се работи за весник кој има сомнителна лојалност и не треба да се толерира во воени времиња. Се најдов себеси во ситуација да го бранам весникот кој даде сѐ од себе да ме клевети и оцрнува и тоа во повеќе наврати. Но, прашањето останува: Каде овие луѓе го научиле ова суштински тоталитарно гледиште? Речиси е сигурно дека го научиле од самите комунисти. Толерантноста и пристојноста се длабоко вкоренети во Англија, но тие не се неуништливи и тие мора да се одржуваат во живот со свесен труд. Целта на проповедањето тоталитарни доктрини е да се ослабе инстинктот што им помага на луѓето да знаат што е, а што не е опасно. Случајот со Мозли го опишува ова. Во 1940 година беше сосема оправдано да се затвори Мозли, без оглед дали технички направил или не направил некаков криминал. Ние се боревме за нашите животи и не можевме да дозволиме наводен квинслинг да биде на слобода. Да се држи затворен, без судење, во 1943 година беше скандалозно. Општиот неуспех да се види ова беше лош симптом, иако е вистина дека нетрпеливоста околу ослободувањето на Мозли беше делумно заснована на факти и делумно беше рационализација на други незадоволства. Но, колкав дел од сегашното лизгање и наклонување кон фашистичките начини на размислување може да се поврзат и да се забележи дека водат до „антифашизмот“ од изминатите 10 години и безобѕирноста што ја содржеше во себе?
Важно е да се разбере дека моменталната русоманија е само симптом на општото ослабување на западната либерална традиција. Ако Министерството за информации се вмешаше и ако ставеше конечно вето на објавувањето на оваа книга, тогаш најголемиот дел од англиската интелигенција немаше да види ништо лошо или загрижувачки во тоа. Некритичката лојалност кон СССР е моменталната општоприфатена доктрина и онаму каде што се вклучени интересите на СССР, тие се расположени да толерираат не само цензура, туку и намерно фалсификување на историјата. Еве ќе дадам уште еден пример. Кога почина Џон Рид, авторот на „Десетте дена што го потресоа светот“, книга која од прва рака зборува за раните денови на Руската револуција, правата за книгата преминаа во рацете на Британската комунистичка партија, на која верувам дека Рид ѝ ги предал правата. По неколку години, британските комунисти, откако го уништија оригиналното издание на книгата колку што можеа поцелосно, објавија масакрирана верзија во која сосема ги избришале деловите каде што се спомнува Троцки и воопшто не го вклучиле воведот напишан од Ленин. Ако во Британија сѐ уште постоеше радикална интелигенција, овој чин на фалсификување ќе беше разобличен и осуден во секој книжевен весник во државата. Но, бидејќи работите се онакви какви што се, имаше малку, или воопшто немаше протестирања против ова. За голем број англиски интелектуалци, ова беше сосема природна работа. И оваа толеранција или јасна нечесност е многу повеќе од воодушевувањето за Русија кое во моментов е во мода. Сосема е извесно дека оваа конкретна мода нема да трае вечно. Колку што можам да претпоставам, додека оваа книга ја здогледа светлината на денот, мојот став во поглед на советскиот режим може да биде општоприфатен факт. Но, која би била користа од тоа сама по себе? Да се замени една доктрина со друга не е баш некој напредок. Непријателот е грамофонскиот ум, без оглед на тоа дали човек се согласува со плочата која врти во моментот или не.
Јас сум добро запознат со сите аргументи против слободата на мисла и говор – со аргументите што тврдат дека таа не може да постои и со аргументите што тврдат дека таа не треба да постои. Јас едноставно одговарам дека тие не ме убедуваат и дека нашата цивилизација во период од 400 години се темели на сосема спротивното убедување. Речиси една декада верувам дека постоечкиот руски режим главно е зла работа и го користам моето право да го кажам тоа, без оглед на фактот што сме сојузници со СССР во војна која сакам да биде добиена. Ако треба да изберам текст за да се оправдам себеси, јас би избрал една реченица од Милтон: „Според познатите правила на прастарата слобода.“
Зборот „прастара“ го потенцира фактот дека интелектуалната слобода е длабоко вкоренета традиција без која нашата карактеристична западна култура само бегло би постоела. Многу наши интелектуалци видно ѝ вртат грб на оваа традиција. Тие го прифатиле начелото дека книга треба да биде објавена или поттисната, фалена или осудена, не според нејзините заслуги, туку според нејзината политичка целисходност. А оние кои всушност не веруваат во ова, се приклонуваат кон тоа заради чист кукавичлук. Пример за ова е неуспехот на голем број гласни англиски пацифисти да го кренат својот глас против доминантното обожавање на рускиот милитаризам. Според овие пацифисти, насилството е зло и во секоја фаза од војната тие нѐ повикуваа да се предадеме или барем да склучиме компромисен мир. Но, колку од нив укажуваа на тоа дека војната е исто толку зла и кога неа ја води Црвената армија? Очигледно, Русите имаат право да се бранат, а кога ние го правиме тоа, тогаш тоа е смртен грев. Човек може да ја објасни оваа противречност само на еден начин: кукавичката желба да се биде дел од мнозинството на интелигенцијата, чиј патриотизам е насочен кон СССР, а не кон Британија. Знам дека англиската интелигенција си има многу причини за нивната молчаливост и неискреност, дури и напамет ги знам аргументите со кои се оправдуваат себеси. Но, барем повеќе не ги трубите бесмислиците за одбрана на слободата од фашизмот. Ако слободата воопшто значи нешто, тогаш таа значи право да им го кажеш на луѓето она што тие не сакаат да го чујат. Обичните луѓе сѐ уште бегло се држат до таа доктрина и се водат според неа. Во нашата земја – бидејќи не е исто во сите земји: не беше така во републиканска Франција и не е така во САД денес – либералите се оние што се плашат од слободата и интелектуалците се оние кои сакаат да фрлат дамка на интелектот. Го напишав овој предговор, затоа што сакам да привлечам внимание кон овој факт.
Забелешка на авторот
[1] Не е сосема јасно дали оваа предложена измена е сопствена идеја на г-дин ... или потекнала од Министерството за информации, но се чини дека таа го има официјалниот призвук.
Орвелова архива | марксистичка интернет архива