Првпат објавено: New Writing, London, autumn 1936.
Извор и превод: Агора
Техничка обработка: Здравко Савески
Онлајн верзија: јули 2019
Во Мулмејн, Јужна Бурма, многу луѓе ме мразеа. Единствено тогаш во мојот живот бев доволно значаен за такво нешто да ми се случи. Бев регионален полицаец одговорен за градот, а антиевропското расположение, иако безопасно и прикриено, сепак силно се чувствуваше. Никој не беше толку луд да крева галама, ама ако некоја Европејка прошеташе низ пазарот сама, сигурно ќе се најдеше некој да ѝ го исплука фустанот со сок од бетел.[1] Како полицаец бев постојано на мета и ја користеа секоја погодна прилика да ме нас’скаат. Кога игравме фудбал, ако некој залетан Бурманец ме сопнеше, судијата (исто така Бурманец) ќе ја свртеше главата, додека разјарената толпа налудничаво се смееше. Вакви работи се случуваа често. Со тек на време презривите жолти фаци на момчињата насекаде околу мене и навредите што ги дофрлуваа на пристојна одалеченост почнаа навистина да ми одат на нерви. А најодвратни од сè ми беа младите будистички свештеници. Во градот ги имаше неколку илјади и ми се чини немаа попаметна работа од тоа да висат по уличните агли и да се ѕверат зајадливо во Европејците.
Сето ова ме збунуваше и вознемируваше. Во тоа време имав расчистено со себе дека империјализмот е лоша работа и дека колку побрзо се извлечам од сето ова толку подобро. Теоретски, а и потајно се разбира, бев цврсто за Бурманците и цврсто против нивните поробувачи – Британците, а што се однесува до работата, не можам да опишам колку многу ја мразев. Ми овозможуваше од прва рака да се запознаам со валканиците на Империјата. Бедните затвореници стутулени во смрдливите затворски кафези, безнадежните преплашени лица осудени на долги години затвор, избраздените задници на луѓе камшикувани со бамбусови прачки – сето ова ме измачуваше со неподносливо чувство на вина, но што можев јас тука? Бев млад, недоволно образован и морав да си барам чаре за проблемите во глувата тишина што му се наметнува на секој Англичанец во земјите на Истокот. Јас и не знаев дека Британската империја замира, а уште помалку дека е далеку подобра од поновите империи што беа на пат да ја истиснат. Сè што знаев беше тоа дека сум приклештен меѓу омразата кон империјата на која ѝ служев и бесот кон оние злонамерни мали ѕверови кои се обидуваа да ми го загорчат животот. Во еден момент британската колонијална власт ми се чинеше како нескршлив тиран, чизма која in saecula saeculorum[2] ќе притиска врз оние што коленичат во правта; веќе во наредниот посакував повеќе од сè со бајонет да му ја распорам утробата на некој будистички свештеник. Ваквите чувства се вообичаена придружна појава на империјализмот; прашајте кој било англо-индиски службеник ако го фатите после работа.
Еден ден се случи нешто што, да не претерам, беше како провидение. Во суштина беше тоа ситен инцидент, но сепак ми ги отвори очите во однос на вистинската природа на империјализмот, вистинските мотиви за деспотското однесување. Беше рано наутро кога заменик-инспекторот од полициската станица на спротивниот крај од градот ми се јави по телефон да ми каже дека слон фатил да пустоши по пазарот, па ме замоли да дојдам и да сторам нешто. Немав поим што би можел да сторам, ама бев доволно љубопитен да го јавнам понито и да тргнам. Ја земав пушката, една стара винчестерка од 44 калибри, премала за да отепа слон, но барем бучна, си помислив, да послужи in terrorem.[3] Немаше човек што не ме запре по пат за да ми раскаже што сè не направил слонот. Нормално, не бил див слон, туку питом, ама го беше фатило беснило. Бил врзан како впрочем и сите питоми слонови пред напад на беснило, меѓутоа претходната ноќ ги беше скинал синџирите и побегнал. Неговиот махат,[4] единствениот кој можеше да се справи со слон во таква состојба, тргнал во потрага, но за жал во погрешен правец, така што дури овој беше заглавил некаде далеку, ете ти го слонот утрото – одненадеж се појавил во градот. Бурманците немаа оружје, па не можеа ништо да направат. А слонот, е тој веќе беше уништил нечија бамбусова колипка, беше усмртил една крава и сееше пустош низ тезгите со овошје. Беше налетал и на градскиот камион за ѓубре, го превртил и го истурил бесот врз него, откако возачот како изулавен излетал надвор и фатил да бега.
Бурманскиот заменик-инспектор и неколку индиски редари ме чекаа во квартот кајшто го беа виделе слонот. Беше тоа мошне сиромашен кварт, лавиринт од трошни бамбусови колипки покриени со палмови лисја, расштркани по стрмнината на ридот. Се сеќавам беше облачно и спарно утро на почетокот од сезоната на дождови. Ги распрашавме луѓето каде е слонот сега и, нормално, не добивме никакви конкретни одговори. Ништо чудно за овој дел од светот; од далеку сè ти се чини јасно, но штом ќе се приближиш до местото на настанот ништо веќе не сфаќаш. Некои велеа заминал наваму, некои натаму, а други пак немаа ни чуено за некаков си слон. Почнав да се сомневам во сета оваа работа кога нечиј крик јасно допре до нас. „Бегај, дете! Бегај одма!“ гласно и разулавено пискаше една постара жена која се појави од зад колипката и со прачка в раце грубо ја растеруваше толпата разголени дечиња. По неа дојдоа и други жени вртејќи глава избезумени. Очигледно имаше нешто што децата не смееја да го видат. Ја заобиколив колипката и кога таму – мртов човек испружен во калта. Беше Индиец, црн дравидски кули,[5] речиси гол, мртов не повеќе од неколку минути. Велеа дека слонот одненадеж налетал на него зад колипката, го зграпчил со сурлата и со стапалато го нагмечил во калта. Беше сезона на дождови и почвата беше мека, така што главата му лежеше во не баш малечка вдлабнатина. Лежеше на стомак, со испружени раце небаре беше Исус, а главата му беше неприродно свртена настрана. Лицето – калливо, очите – ококорени, а расклештената уста – сведок на неиздржлива агонија. (И после ќе ми кажат мртвите почивале во мир. Е па, не сум баш сигурен). Слоновото стапало со притисокот целосно му ја беше одрало кожата од грбот како на јагне. Веднаш штом го видов овој несреќник, испратив човек до кај еден пријател да позајми асална пушка, а понито го пратив назад да не префати беснило, не дај Боже, па да настрадам и јас.
Човекот брзо се врати со пушка и пет куршуми, а додека го чекав, дојдоа неколку Бурманци да ми кажат дека слонот бил во оризовите полиња стотина метри подолу. Само што се упатив кон местото, маса народ ги напушти домовите и тргна по мене. Ја видоа пушката и почнаа да гракаат како ќе сум убивал слон. Не се заинтересираа толку додека слонот им ги рушеше куќите, туку сега кога требаше да го застрелам. Им беше забавно на луѓето, како што впрочем би им било забавно и на едни Англичани, а освен тоа му се оштреа и на месото. Се најдов малку во небрано. На ум не ми паѓаше да го убијам слонот, по пушка пратив за, не дај Боже, да се бранам ако затреба, а на тремаџија како мене уште публика му фалеше. Мора да сум изгледал смешно дури се спуштав по ридот со пушка на рамо, на чело на таа развикана и сè побројна армија народ. Кога се спуштивме излеговме на песоклив пат покрај кој се протегаше еден километар долгото оризово поле потонато во кал. Беше неизорано и запуштено, раскашавено од дождот, а плевел – колку сакаш. Слонот беше на осумдесет метри од патот. Му се приближивме од лево, а тој ни да трепне. Корнеше тревишта и откако ќе ги истресеше од нозете за да ги исчисти, ги нагнетуваше во уста.
Застанав покрај патот и штом го видов сфатив дека не смеам да го убијам. Да убиеш слон, здрав прав, не е мала работа, исто како да расипеш моќна и скапа машина. Затоа, ако имаш избор, поарно немој. Помислив тогаш, а мислам и сега, дека нападот на беснило му беше минал и веројатно само мирно ќе талкаше наоколу додека не го фатат. Освен тоа ни најмалку не сакав да го застрелам. Решив да почекам малку, за секој случај, за да не побесни пак, а потоа да си заминам.
Во тој момент фрлив поглед наоколу, во толпата што ме следеше. Тоа беше огромна толпа, две илјади најмалку, а нови постојано надоаѓаа. Патот исчезна под морето жолти лица и парталаво шаренило разбранувано од среќа и возбуда поради она што следеше – смртта на слонот. Гледаа во мене како во циркузант пред настап. Не им се допаѓав, ама со магичната пушка в раце им станав некако симпатичен. Одеднаш сфатив дека сепак ќе мора да го убијам слонот. Морав да го сторам она што се очекуваше од мене. Неподносливо ми татнеа во уши нивните две илјади повици за напад. И токму тогаш, додека стоев со пушката в раце, ми светна колку немоќна и јалова беше власта на белиот човек во земјите на Истокот. Еве ме мене, белецот со пушка застанат пред толпа невооружени домородци. Навидум ја играв главната улога во претставата, но во суштина бев неважен статист туркан и воден од толпата зад мене. И ми стана тогаш јасно дека кога белецот станува тиран, она што тој го уништува е сопствената слобода. Станува безживотна, неподвижна кукла, конвенционализирана фигура на сахиб.[6] Сиот живот игравме за да ја одушевиме публиката според нејзините правила на игра. На костимот му се кроеше актер, а не обратно. Морав да го убијам слонот. Тоа беше јасно уште кога испратив да ми донесат пушка. Еден сахиб мораше да постапи како сахиб. Мораше да биде решителен, цврст и полн со самодоверба. Да минеш толкав пат со пушка в раце, со две-илјадна армија народ која маршира зад тебе, за на крај да се повлечеш кукавички пред самата цел беше просто незамисливо. Па, ќе ми се смееја, а сиот живот во Бурма сѐ што правев, правев само за да не ми се смеат.
Ама да го убијам слонот, не сакав. Го гледав како тресеше снопови трева од нозете со еден замислен старечки изглед својствен за слоновите. Ми се чинеше треба човек да убијам. Додуша, на тие години немав ништо против убивањето животни, ама слон не бев oтепал дотогаш, ниту пак сакав. (Некако ти се чини потешко да oтепаш големо животно). Освен тоа, што ќе рече сопственикот. Жив, слонот вредеше барем стотина фунти; мртов, му вредеа само забите и тоа дали пет фунти. Морав нешто да сторам, но што? Се свртев кон неколку постари луѓе кои беа дојдени пред мене, да ми кажат што знаат за слонот. Сите го рекоа истото: ако не го задеваш е мирен, сè друго е на твој ризик.
Ми беше совршено јасно што треба да сторам. Требаше да му се доближам на околу дваесетина метри за да видам како ќе реагира. Ако ме нападне, ќе го застрелам; ако не, ќе причекам да дојде махатот. Ама едно е да речеш, друго да направиш. За стрелање многу не ме бидуваше, а освен тоа каде и да се свртев кал до колена. Да ме нападнеше и да промашев, ни Господ не ме спасуваше. Чудно беше тоа што илјадниците погледи ме измачуваа повеќе од помислата на сопствената смрт, зашто стравот во тој момент и во такво опкружување беше поинаков од стравот кога човек е сам. Еден белец не смее да покаже страв пред домородци, тој е за нив бестрашен. А јас пак мислев само на тоа како пред очите на две илјади Бурманци слонот ќе ме зграпчи, ќе ме прегази и ќе ме претвори во расклештен труп како кутриот Индиец на ридот. А најтрагично од сè ќе ми се смееја. Сè, сè, ама тоа не. Ми преостануваше само да ја наполнам пушката, а потоа легнав за подобро да нанишанам.
Толпата се смири, а воздишка од спокој и среќа излезе од градите на илјадниците луѓе на кои како да им олесна што театарската завеса најпосле се крена. Навистина чекаа, ама се исплатеше. Пушката беше една германска убавица со прецизен нишан, само што тогаш не знаев дека кога се стрела во слон треба да се погоди невидливата линија што ги поврзува ушите. Го нишанев отстрана, па требаше само да му пукам во уво, но мислејќи дека мозокот му е понапред, нанишанив малку налево.
Го притиснав шкрапалото и кој знае зошто, ниту истрел чув, ниту болка во рамото почувстував. Сепак добро се сеќавам дека ме полазија морници од страотното урлање на задоволената толпа. И во истиот миг, уште здив не бев зел, нешто чудно и необјасниво се случи со слонот. Ниту падна, ниту се помрдна, а сепак сè на него се смени. Некако се вкочани, се смали и нагло остаре како да беше дамлосан, а не застрелан со пушка. Конечно после пет секунди или можеби една цела вечност, кој знае, омлитавено падна на колена. Устата му се пенеше како на сенилен старец несвесен за ништо околу него. Чиниш беше илјада години стар. Пукнав повторно на истото место, но не падна. Со последната трошка сила се исправи. Едвај стоеше, нозете му се тресеа, а главата му климаше. Третиот истрел го докрајчи. Беше во агонија, силно се стресе и силата најпосле го издаде. Дури паѓаше, ми се причини се крева, зашто виткајќи ги задните нозе, го исправи предниот дел, а со сурлата угоре изгледаше уште поголем. Крикна за прв и последен пат, а потоа се сруши со тресок кој ја затресе и земјата под мене.
Станав. Луѓето безглаво трчаа низ калта. Беа сигурни дека слонот веќе нема да се крене, иако сè уште не беше мртов. Дишеше рамномерно, гласно бревташе и целото тело бавно и болно се креваше и спушташе. Устата му беше ширум отворена, како пештера да беше, и погледот ми допираше длабоко во розевилото на неговото грло. Долго чекав да умре, но дишењето не запираше. На крај ги испукав и последните две зрна онаму кајшто сметав дека е срцето. Се разлеа темна крв, црвена како кадифе, но не, не умре. Овојпат не се ни стресе, дишеше тешко и непроменето. Умираше бесконечно долго и во ужасна агонија, но не овде; умираше во некој далечен свет во кој повеќе ништо не можеше да го повреди. Чувствував потреба да им ставам крај на тие пеколни маки. Беше тажно да се гледа тоа големо животно немоќно да стане, но и немоќно да умре, а јас бев неспособен да сторам што било. Ми ја донесоа и малата пушка, па и со неа стрелав неколку пати од срцето па сѐ до грлото. Пак ништо. Бавното бревтање продолжи рамномерно како отчукувањето на часовникот.
Кога најпосле не можев да издржам, заминав. Разбрав дека умрел половина час подоцна. Луѓе надоаѓаа со дахови[7] и кошници уште пред да заминам и како што слушнав подоцна, за неколку часа му го беа соголиле трупот речиси до коски.
И, нормално, потоа се водеа долги расправии во врска со овој настан. Сопственикот беше бесен, но беше само обичен Индиец и не можеше да стори ништо. Освен тоа законски постапив правилно, зашто бесен слон е исто што и бесно куче и беше обврска да се oтепа штом излезе од контрола. Кај Европејците мислењата беа различни. Постарите ме бранеа, за помладите пак беше чиста лудост да се oтепа слон само затоа што убил некој кули. Слонот за нив беше поважен од некаков си проклет индиски кули. Подоцна дури ми беше мило што човекот загина, зашто ми даде законско право и изговор да го убијам слонот. Оттогаш често се прашував дали воопшто некому му текна дека слонот го убив само за да не испаднам будала.
Забелешки на преведувачот
[1] Лист од растение кое се џвака и претставува специјалитет во Бурма и други источни земји.
[2] За вечни времиња (латински).
[3] За заплашување (латински).
[4] Јавач на слон (индиски).
[5] Наемен работник (непознато потекло).
[6] Господин – белец (урду).
[7] Краток тежок меч (бурмански).