Првпат објавено: 1918
Извор: Франц Меринг „Карл Маркс: Историја на неговиот живот“, „Комунист“, Скопје, 1984.
Превод: Драгица и Георги Старделов
Техничка обработка: Здравко Савески
Онлајн верзија: декември 2022
Кога Маркс одби да земе учество на Женевскиот конгрес, бидејќи мислеше дека завршувањето на неговото главно дело — дотогаш сметаше дена напишал само „ситници“ — е поважно за работниците отколку учеството на кој и да било конгрес, тој го стори тоа поради тоа што веќе на 1 јануари 1866 почна да го препишува ракописот и да го стилизира првиот том. Работата во почетокот мошне бргу напредуваше, бидејќи „се разбира, му причинуваше задоволство детето, по толку големите родилни маки, добро да го оближува.“
Овие родилни маки траеја горе-долу двапати толку години колку што на физиологијата ѝ се потребни месеци да донесе на свет готово човечко суштество. Со полно право Маркс можеше да рече дека веројатно никогаш ниту едно дело од овој вид не е напишано под потешки околности. Често тој самиот себеси си поставуваше рокови — „за пет недели“, како во 1851 или за „шест недели“, како во 1859, да го заврши своето дело; меѓутоа овие планови секогаш се уриваа поради неговата беспоштедна самокритика и неговата крајна совесност, што постојано го гонеа кон нови истражувања и кои ниту нестрпливите предупредувања на неговиот најверен пријател не можеа да го поколебаат.
Кон крајот на 1865 тој го заврши трудот, но само во форма на огромен ракопис, што во неговиот тогашен вид никој освен него самиот не би можел да го објави, па дури ни самиот Енгелс. Од оваа огромна маса Маркс од јануари 1866 до март 1867 го изработи првиот том на „Капиталот“ во неговата класична форма како „уметничка целина“. Беше тоа блескаво сведоштво за неговата извонредна работна способност, бидејќи овие петнаесет месеци беа, покрај тоа, исполнети со постојани, а во февруари 1866 дури и со опасни за неговиот живот болести, со натрупување на долговите што му го „притискаа мозокот“, а исто така, и не на последно место, и со подготовките за Женевскиот конгрес на Интернационалата што одземаа многу време.
Во ноември 1866 му е испратен првиот врзоп од ракописот на Отон Мајснер во Хамбург, издавач на демократската литература, кај кого и Енгелс веќе го издаде својот мал труд за пруското воено прашање. Кон средината на април 1867 Маркс самиот го донесе остатокот од ракописот во Хамбург и во Мајснер пронајде „згоден човек“, со кого по кратки преговори сѐ беше средено. За да ги почека првите отпечатоци на книгата што се печатеше во Лајпциг, Маркс го посети во Хановер својот пријател Кугелман каде што во љубезното семејство наиде на најгостољубив прием. Тука проживеа неколку среќни недели, кои самиот ги вбројуваше во „најубавите и најрадосни оази во пустината на животот“. За неговото ведро настроение придонесе делумно и тоа што образованите кругови во Хановер се однесуваа спрема него со почит и симпатии, а тој токму во тој поглед не беше ни најмалку разгален. „Сепак ние двајцата“, му пишуваше на Енгелс на 24 април, „имаме сосема поинаква положба меѓу 'образованото' граѓанство отколку што мислиме“. А Енгелс на 27 април одговори: „Секогаш имав чувство дека таа проклета книга со која толку долго се носеше ја сочинува сржта на твоите неволји и дека од нив никогаш не ќе излезеш и не можеш да излезеш сѐ додека не се ослободиш од неа. Оваа вечно незавршена работа те притискаше физички, духовно и финансиски, и сосема можам да сфатам дека се чувствуваш како сосем друг човек откога сега се ослободи од овој кошмар, до толку повеќе што штом еднаш повторно ќе влезеш во светот, тој повеќе не изгледа толку мрачен како порано“. На ова Енгелс ја надоврза надежта дека наскоро ќе биде ослободен од „одвратната трговија“. Сѐ додека таа го ангажира, не е способен за ништо; особено откако стана принципал, положбата е уште многу полоша поради поголемата одговорност.
На тоа Маркс му одговори на 7 мај: „Се надевам и сосем сигурно верувам дека по една година ќе бидам толку 'на коњ' што од основа ќе ги поправам своите економски околности и ќе можам конечно пак да стојам на сопствени нозе. Без тебе никогаш не ќе го завршев ова дело и јас те уверувам дека секогаш како голема тежина ме мачеше мислата дека мораше својата прекрасна сила главно поради мене да ја растураш комерцијално и да ја оставиш да р'ѓоса, а покрај тоа да ја доживуваш сета моја ситна сиромаштија.“ Маркс, се разбира, ниту во следната година, ниту кога и да било подоцна, беше „на коњ“ и Енгелс мораше уште неколку години да се занимава со „одвратната трговија“, но, сепак, хоризонтот почна да се разведрува.
Во тие хановерски денови, по долго одлагање, Маркс одговори на писмото на еден свој приврзаник, рударскиот инженер Зигфрид Мајер, кој дотогаш живееше во Берлин, а во тоа време се пресели во Соединетите Држави, и во тој одговор уште еднаш се согледува Марксовата божемна „бесчувствителност“. Тој пишува: „Вие за мене мора да мислите многу лошо и до толку полошо кога ќе Ви кажам дека Вашите писма ми причинија не само големо задоволство, туку за мене беа вистинска утеха во времето на мачните денови во кои ги добивав. Сознанието, дека со нашата партија е човек способен, човек што е на принципиелна височина, за мене е награда за најлошите страдања. Освен тоа, Вашите писма беа полни со срдечно пријателство за мене лично, и Вие сфаќате дека најмалку можам да го потценам тоа јас кој сум во најогорчена борба со (официјалниот) свет. — Зошто, значи, не одговарав? Затоа што постојано висев на работ на гробот. Морав, значи, да го користам секој работен миг да го завршам делото на кое му ги жртвував здравјето, животната среќа и семејството. Верувам дека на ова мое објаснување не треба да се додаде ништо. Јас им се смеам на таканаречените практични луѓе и на нивната мудрост. Ако човек сака да биде животно, тој, се разбира, би можел да им го сврти грбот на човечките маки и да се грижи за сопствената кожа. Но јас себеси би се сметал за навистина непрактичен кога би умрел пред да ја завршам својата книга, барем во ракопис.“
Во ведрата атмосфера на овие денови Маркс го прими многу сериозно она што, инаку непознатиот адвокат Варнеболд, му го зборуваше за божемната желба на Бизмарк, него и неговиот голем талент да го искористи во интерес на германскиот народ. Оваа понуда не го занесе Маркс; тој за неа мислеше сигурно како и Енгелс: „Карактеристично за начинот на мислењето и за духовниот хоризонт на овој човек е што сите луѓе ги оценува според себеси.“ Но во настроението на трезното секојдневие Маркс тешко можеше да поверува во пораката на Варнеболд. Во уште сосема несозреаните околности на Северногерманскиот сојуз, бидејќи одвај е избегната опасноста од војна со Франција поради луксембуршката трговија, Бизмарк апсолутно и не помислуваше на тоа, со воведувањето на авторот на „Комунистичкиот манифест“ во своја служба, да ја одбие од себе буржоазијата која тукушто мина во неговиот табор, а која веќе ги гледаше напорки неговите помагачи Бухер и Вагенер.
При своето враќање во Лондон Маркс доживеа малечка авантура, навистина не со Бизмарк, туку со една негова роднина, за што не без уживање му пишуваше на Кугелман. На бродот една германска госпоѓица, која му падна в очи со своето војничко однесување, побарала од Маркс поблиски информации за лондонските станици, при што се покажало дека таа треба да го чека возот неколку часа, па Маркс витешки ѝ понуди за тоа време да се прошетаат низ Хајд Парк. „Се покажа дека таа е Елизабет фон Путкамер, внучка на Бизмарк кај кого тукушто поминала неколку недели во Берлин. Со себе имаше цел армиски список, бидејќи ова семејство изобилно ја снабдува нашата смела војска со кавалери од става и лика. Беше ведра и образована девојка, но аристократка и црно-бела до сржта во коските. Се зачуди многу кога дозна дека паднала во 'црвени раце'“. Но малечката дама сепак не го загуби своето добро настроение. Во искитено писменце, таа полна со „детска почит“ на својот витез му изрази „срдечна благодарност“ за сиот труд што тој го вложи во грижата околу едно „неискусно суштество“, па и нејзините родители порачуваа дека се среќни што се увериле дека на патување сѐ уште се наоѓаат добри луѓе.
Во Лондон Маркс ги заврши коректурите на својата книга. Ни овојпат не можеше, одвреме-навреме да помине без карање поради бавноста на печатењето, но веќе на 16 август 1867 во 2 часот по полноќ тој можеше да му јави на Енгелс дека тукушто ја завршил коректурата на последниот (49-от) табак. „Овој том е, значи, готов. Само тебе можам да ти заблагодарам што е овозможено тоа! Без твојата пожртвуваност за мене не ќе можев да ја завршам огромната работа околу триве книги. I embrace you full of thanks... Salut [Те прегрнувам полн со благодарност... Поздрав], мој мил, скап пријателе!“
Во првата глава на своето дело Маркс уште еднаш го резимира она што го изложи во својот труд од 1859 за стоката и парите. Не го стори таа само заради поголема целосност, туку и поради тоа што ни подобрите глави не ја сфатија сосем правилно оваа работа, па претпоставуваше дека има недостатоци во излагањето, особено во анализата на стоката.
На овие подобри глави, секако, не им припаѓаа германските научници кои токму првата глава ја проколнуваа поради нејзината „нејасна мистика“. „На прв поглед стоката изгледа по себе разбирлива, нешто тривијално. Од нејзината анализа излегува дека е нешто сосем проколнато, полно со метафизички итроштини и теолошки мушички. До колку е употребна вредност, на неа нема ништо мистериозно... Формата на дрвото се менува кога од него ќе се прави маса. Па, сепак, масата си останува дрво, обичен сетилен предмет. Но штом таа ќе истапи како стока, се преобразува во нешто сетилно-натсетилно. Не само што стои со нозете на земја, туку застанува на глава пред сите други стоки, па од својата дрвена глава пушта чудни мушички, многу почудни отколку кога би почнала самата да игра без туркање.“ Сите дрвени глави кои во голема мера произведуваат метафизички измислици и теолошки мушички му приговараа на ова, но не можеа да ја согледаат едноставната сетилна работа — како извонредната сетилна маса може да биде од дрво.
Всушност, оваа прва глава на „Капиталот“, од чиста литературна гледна точка, спаѓа во најзначајните трудови што ги напиша Маркс. Потоа Маркс преминува врз истражувањето како парите се претвораат во капитал. Ако во стоковната размена се разменуваат меѓусебно исти вредности, како е можно сопственикот на парите да купи стока за нејзината вредност и да ја продаде неа за нејзината вредност, а, сепак, да извлече повеќе вредност отколку што вложил во неа? Тој може да го стори, тоа затоа што во сегашните општествени услови на пазарот на стоката наидува на стока со особено својство, нејзината потрошувачка да станува извор на нова вредност. Оваа стока е работната сила.
Таа постои во лицето на живиот работник, кому му е потребно одредено количество животни средства за опстојба, како и за одржување на своето семејство, што обезбедува продолжување на работната сила и по неговата смрт. Потребното работно време за производство на овие животни средства претставува вредност на работната сила. Но, оваа вредност што се плаќа со наемнината е далеку помала од вредноста што од неа може да ја црпи купувачот на работната сила. Вишокот на трудот на работникот преку времето потребно за надополнување на неговата наемнина е изворот на вишокот на вредноста, на сѐ поголемиот развиток на капиталот. Неплатениот труд на работникот ги издржува сите членови на општеството што не работат; врз него се засновува целиот општествен систем во кој живееме.
Навистина, неплатениот труд не е сам по себе никаква особеност на модерното буржоаско општество. Откога постојат сопственички и несопственички класи, несопственичката класа секогаш мораше да го врши неплатениот труд. Сѐ додека еден дел од општеството поседува монопол над средствата за производство, работникот мора, слободен или не, да му додава на работното време потребно за сопственото одржување, вишок на работно време за да произведе животни средства за сопствениците на средствата за производство. Наемниот труд е само одделен облик на системот на неплатениот труд што постои откако владее класната поделба, одделен историски облик што како таков, за да може правилно да се разбере треба одделно да се истражува.
За да ги претвори парите во капитал, сопственикот на парите мора на стоковниот пазар да најде слободен работник, слободен во двојната смисла на тој збор: како слободно лице да располага со својата работна сила како со своја стока, и да нема друга стока за продажба, то ест, да е слободен и лишен од сите предмети што се потребни за остварување на неговата работна сила. Тоа не е природно-историски однос, бидејќи природата не произведува на една страна сопственици на пари и на стока, а на друга голи сопственици на сопствена работна сила. Но, тоа не е ни општествен однос што би бил заеднички на сите историски епохи, туку резултат на долгиот историски развиток, производ на многуте економски преврати, на пропаѓањето на цела низа постари формации на општественото производство.
Стоковното производство е почетната точка на капиталот. Стоковното производство, стоковната размена и развиената стоковна размена — трговијата ги сочинуваат историските предуслови во кои настанува капиталот. Модерната историја на капиталот почнува од појавата на модерната светска трговија и светски пазар во XVI-от век. Илузијата на вулгарните економисти, според која некогаш постоела способна елита, што акумулирала богатство, и маса мрзливи лумпери кои, на крај краишта, немале што да продаваат, освен својата сопствена кожа, претставува банална детинштина: исто толку банална како и полутемнината во која буржоаските историчари го прикажуваат распаѓањето на феудалниот начин на производство како ослободување на работниците, но не истовремено како претворање на феудалниот начин на производство во капиталистички начин. Откако престанаа непосредно да припаѓаат во средства за производство, како што беше случајот со робовите и крепосниците, на работниците истовремено престанаа да им припаѓаат и средствата за производство, како што беше кај самостојните селани и занаетчии. Со цела низа насилни и свирепи методи, кои Маркс, врз примерот на англиската историја, исцрпно ги опишува во главата за првобитната акумулација, на широките народни маси им се одземени земјата, средствата за живот и орудијата за работа. Така настанаа слободните работници што му беа потребни на капиталистичкиот начин на производство. Капиталот се појави на светот крвав од глава до петици, од сите пори му избиваше крв и гнасотија. Штом еднаш застана врз своите сопствени нозе, тој не само што ја одржуваше на сила разделеноста на работниците од сопственоста на условите за остварување на трудот, туку неа ја репродуцираше во сѐ поголем сразмер.
Наемниот труд се разликува од поранешните форми на неплатен труд со тоа што движењето на капиталот е безгранично, неговата лакомост за вишок на трудот е ненаситна. Во економските општествени формации во кои не преовладува разменската, туку употребната вредност на производот, вишокот на трудот се ограничува со потесниот или поширокиот круг на потребите, но од самиот начин на производството не извира неограничената потреба за вишок на трудот. Поинаку е кога превладува разменската вредност. Како производител на туѓа дејност, како исцицувач на вишокот на трудот и искористувач на работната сила, капиталот со својата енергија, ненаситност и дејствие, ги надминува сите поранешни процеси на производство што почиваат врз непосредниот присилен труд. Нему не му е до трудовиот процес, до создавањето употребни вредности, туку до процесот на оплодување на капиталот, до создавањето разменски вредности од кои може да извлече повеќе вредност отколку што вложил. Гладот за вишок на вредноста не го познава чувството за ситост; производството на разменски вредности ги нема оние граници што му се повлечени на производството на употребни вредности со задоволување на потребите.
Како што стоката е единство на употребната и разменската вредност, така и процесот на стоковното производство е единство на процесот на трудот и на процесот на создавањето на вредноста. Процесот на создавањето на вредноста трае дотогаш додека вредноста на работната сила платена со наемнина не се надополни со истата вредност. Кога ќе ја мине таа точка, тој се претворува во процес на создавање вишок на вредноста, во процес на оплодување на капиталот. Како единство на процесот на трудот и на процесот на оплодувањето, тој станува капиталистички процес на производство, капиталистичка форма на стоковно производство. Во трудовиот процес заеднички дејствуваат работната сила и средствата за производство; во процесот на оплодувањето се појавуваат истите делови на капиталот како постојан и променлив капитал. Постојаниот капитал се претвора во средства за производство, во суровини, во помошен материјал, во средства за труд и не ја менува големината на својата вредност во процесот на производството. Променливиот капитал се претвора во работна сила и во процесот на производството ја менува својата вредност; тој ја репродуцира својата сопствена вредност и покрај тоа уште и излишок, вишок на вредност, што самиот може да се менува, да биде поголем или помал. Така Маркс си го расчистува патот за истражување на вишокот на вредноста и пронаоѓање две негови форми, апсолутен и релативен вишок на вредноста, што одиграа различна, но секој од нив решавачка улога во историјата на капиталистичкиот начин на производство.
Апсолутниот вишок на вредноста се произведува на тој начин што капиталистот го повишува работното време преку времето потребно за репродукција на работната сила. Кога би се работело според неговата желба, тогаш работниот ден би траел дваесет и четири часа, бидејќи колку е подолг работниот ден, толку е поголем вишокот на вредноста што го создава тој. Работникот, напротив, има правилно чувство дека му се одзема неправедно секој час на трудот што го работи преку времето потребно да ја надополни наемнината; тој на своето сопствено тело чувствува што значи да се работи преку мера. Борбата околу должината на работниот ден трае од првата историска појава на слободниот работник па сѐ до денешниов ден. Капиталистот се бори за својот профит, а конкуренцијата го присилува работниот ден да го продолжи до крајната граница на човечката работна способност, сеедно е дали е тој лично благороден или нечесен човек. Работникот се бори за своето здравје, за неколку часа дневен одмор, за да може покрај работата, јадењето и спиењето да се занимава и со друга човечка дејност. Маркс ја опишува на впечатлив начин педесетгодишната граѓанска војна што во Англија ја водеа класата на капиталистите и класата на работниците, почнувајќи од раѓањето на крупната индустрија, што ги тераше капиталистите да ја урнат секоја пречка на експлоатацијата на пролетаријат што ја поставиле природата и обичаите, возраста и полот, денот и ноќта, па сѐ до донесувањето на законот за десетчасовниот работен ден, што работничката класа го извојува како силна општествена сопирачка, која ја спречува самата неа во доброволен договор со капиталот себеси и своето племе да го продаде во ропство на милост и немилост на капиталистот.
Релативниот вишок на вредноста се создава на тој начин што работното време, потребно за репродукција на работната сила, се скратува во корист на вишокот на трудот. Вредноста на работната сила се смалува со тоа што се зголемува производноста на трудот во оние индустриски гранки чии производи ја определуваат вредноста на работната сила. За тоа е потребно непрестајно револуционирање на начинот на производство, на техничките и општествените услови на процесот на трудот. Марксовите историски, економски, технолошки и социјално-психолошки излагања за тоа прашање во низа глави што ја обработуваат кооперацијата, поделбата на трудот и мануфактурата, машините и крупната индустрија, ги призна и буржоаската страна како богата ризница на науката.
Маркс покажува не само дека машините и крупната индустрија создадоа таква страшна беда како ни еден начин на производство пред нив, туку го покажува и тоа дека тие со своето постојано револуционирање на капиталистичкото општество подготвуваат повисока општествена форма. Фабричкото законодавство е првата свесна и планска реакција на општеството на противприродната форма на неговиот процес на производство. Регулирајќи ја работата во фабриките и мануфактурите, во првиот момент тоа се јавува само како влегување во правата на капиталот на експлоатација.
Меѓутоа, силата на фактите наскоро го присилува законодавството да ја регулира и домашната работа и да се вплеткува и во областа на родителската власт, признавајќи со тоа дека крупната индустрија, заедно со економската основа на старото семејство и нему соодветната домашна работа, ги растури и самите стари семејни односи. „Но, колку страшно и одвратно да изгледа распаѓањето на старото семејство во капиталистичкиот систем, сепак, крупната индустрија, доделувајќи им решавачка улога на жените, младината и на децата од обата пола надвор од домаќинството во општествено организираните процеси на производството, создава нова економска основа за повисока форма на семејството и односите на обата пола. Се разбира дека е подеднакво глупо христијанско-германската форма на семејството да се смета за апсолутна, како што би било глупо да се смета за таква староримската форма или старогрчката или ориенталната, кои, впрочем, заедно прават една историска развојна низа. Јасно е, исто така, дека составот од комбиниран работен персонал од лица од обата пола и од најразлична возраст — иако во својата стихиска брутална, капиталистичка форма, каде што работникот постои за процесот на производството, а не процесот на производството за работникот, изворот на заразата, расипаноста и ропството мора во соодветни услови да се претвори во извор на хуман развиток.“ Машината што работникот го деградира на обичен свој додаток, истовремено создава можност да ги подигне производните сили на општеството на степен што на сите членови на општеството им овозможува развиток еднакво достоен на човекот, за што сите поранешни форми на општеството биле премногу бедни.
Откако Маркс го испитал производството на апсолутниот и релативниот вишок на вредноста, тој ја дава првата рационална теорија на наемнината во историјата на политичката економија. Цената на стоката е нејзината вредност изразена во пари, а наемнината е цената на работната сила. На пазарот на стоката не се појавува трудот, туку работникот што ја нуди својата работна сила, а трудот се појавува само преку потрошувачката на стоката работна сила. Трудот е супстанција и суштинска мера на вредноста, но самиот тој нема вредност. Сепак, се чини дека трудот е платен со наемнината, бидејќи работникот ја прима својата плата дури по извршената работа. Формата на наемнината ја брише секоја трага на поделбата на работниот ден на платен и неплатен труд. Тоа е сосема обратно отколку кај робот. Кај робот се чини тој како да работи само за својот господар, дури и во делот на работниот ден во кој ја надополнува само вредноста на своите сопствени средства за живот; целиот негов труд се појавува како неплатен труд. Кај наемниот труд, напротив, дури и неплатениот труд се појавува како платен. Во првиот случај имотниот однос го прикрива трудот на робот кога тој работи за самиот себе, а во вториот, паричниот однос го прикрива неплатениот труд на наемниот работник. Оттука е сфатлива, вели Маркс, решавачката важност на претворањето на вредноста и на цената на работната сила во форма на наемнина, или во вредност и цена на самиот труд. На оваа појавна форма, која од нашиве очи го скрива вистинскиот однос и, нешто повеќе, ја покажува неговата спротивност, се засновуваат сите правни поими на работникот и капиталистот, сите мистификации на капиталистичкиот начин на производство, сите негови илузии за слободата, сите апологетски дрдорења на вулгарната економија.
Обете основни форми на наемнината се наемнина од време и наемнина од парче. Врз основа на законот на наемнината од време Маркс ја докажува неоправданоста на тврдењето дека наемнината мора да се намали ако се ограничи работниот ден, тврдење што ги диктираат интересите. А токму спротивното е точно. Преодното скратување на работниот ден ја намалува наемнината, но постојаното скратување ја зголемува; до колку работниот ден е подолг, до толку наемнината е помала.
Наемнината од парче не е ништо друго туку преобразена форма на наемнината од време. Тоа е форма на наемнината што најмногу му одговара на капиталистичкиот начин на производство. Таа доби широка примена во периодот на вистинската мануфактура и во младешкиот период на англиската крупна индустрија служеше како лост за продолжување на работното време и за намалување на наемнината. Наемнината од парче има големи предимства за капиталистите, бидејќи во голем дел ја прави непотребна контролата над работниците, а покрај тоа дава разновидни можности за одбивање од наемнината и слични изигрувања. На работниците, напротив, таа им нанесува голема штета: исцрпување со претерана работа што треба да ја зголеми наемнината, додека, всушност, доведува до нејзино смалување; зголемување на конкуренцијата меѓу работниците и слабеење на нивната свест за солидарност; вмолкнување на паразитски типови меѓу капиталистите и работниците, посредници кои од платената наемнина поткусуваат значаен дел и многу други нешта.
Односот меѓу вишокот на вредноста и наемнината му овозможува на капиталистичкиот начин на производство не само постојано одново да му го репродуцира на капиталистот неговиот капитал, туку истовремено постојано да ја репродуцира и сиромаштијата на работниците: на едната страна капиталистите, сопствениците на сите средства за живот, на сите суровини и на сите орудија за работа, а на другата, големата маса работници што се присилени да им ја продаваат својата работна сила на капиталистите за количеството средства за живот, кое во најдобар случај е доволно да ги одржува во состојба на работна способност и да обезбеди нова генерација пролетери способни за работа. Но, капиталот не само што се репродуцира, туку истовремено постојано се зголемува и умножува. На овој „процес на акумулација“ Маркс му го посветува последниот дел од првиот том.
Не само што вишокот на вредноста произлегува од капиталот, туку и капиталот произлегува од вишокот на вредноста. Еден дел од вишокот на вредноста произведен во една година, сопственичките класи, кои меѓу себе го делат, го потрошуваат како доход, додека друг дел се акумулира како капитал. Неплатениот труд што се извлекува од работничката класа сега служи како средство од неа да се исцеди сѐ повеќе неплатен труд. Во текот на производството капиталот што во самиот почеток е авансиран, станува воопшто незначителна величина во споредба со директно акумулираниот капитал, то ест со вишокот на вредноста што повторно е претворен во капитал или со вишокот на производот, независно дали функционира во рацете што го акумулирале или во туѓа рака. Законот на приватната сопственост што се засновува врз стоковното производство и стоковната размена се претвора низ својата сопствена, внатрешна, неизбежна дијалектика во своја директна спротивност. Законите на стоковното производство навидум го засновуваат правото на сопственоста врз сопствениот труд. Рамноправните сопственици на стоката стоеја еден наспроти друг; средство за присвојување на туѓата стока беше само отуѓување на сопствената стока, а сопствената стока можеше да се произведува само со посредство на трудот. Сега се појавува сопственоста, на страната на капиталот, како право да го присвои туѓиот неплатен труд или неговиот производ, а на страната на работникот како невозможност да го присвои својот сопствен производ.
Кога модерните пролетери почнаа да ја согледуваат оваа поврзаност, кога градскиот пролетаријат во Лион биеше за тревога, а селскиот пролетаријат во Англија почна да ги пали феудалните дворци, тогаш вулгарните економисти ја пронајдоа „теоријата на апстиненцијата“, според која капиталот настанува со посредство на „доброволно воздржување“ на капиталистите, теорија што Маркс исто така немилосрдно ја жигоса, како што пред него ја жигоса Ласал. Она што навистина придонесува за акумулацијата на капиталот, тоа е изнуденото „воздржување“ на работниците, намалувањето сосила на наемнината под вредноста на работната сила со цел потребниот фонд на потрошувачката на работниците да се претвори делумно во акумулационен фонд на капиталот. Тука е вистинското потекло на поплакувањата на „луксузниот“ живот на работниците, на бескрајните литании за она шише шампањско што божем еднаш ѕидарите го испиле за појадок, на евтините готвачки рецепти на христијанските социјалреформатори и на сето она што уште влегува во арсеналот на капиталистичките мегданџии.
Еве во што е општиот закон на капиталистичката акумулација. Наголемувањето на капиталот го вклучува во себе наголемувањето на неговиот променлив дел или на оној составен дел кој е претворен во работна сила. Ако составот на капиталот остане непроменет, тогаш одредено количество од средствата за производство бара секогаш исто количество работна сила за да ги придвижи, а тогаш очигледно расте побарувачката за работа и сразмерно со капиталот расте потрошниот фонд на работниците, и тоа до толку побргу, до колку побргу расте капиталот. Како што простата репродукција постојано го репродуцира самиот однос на капиталот, така исто акумулацијата го репродуцира односот на капиталот во проширен сразмер: повеќе капиталисти или поголеми капиталисти на едниот пол, повеќе наемни работници на другиот пол. Акумулацијата на капиталот, значи, претставува зголемување на пролетаријатот, и во претпоставениот случај под околности најблагопријатни за работниците. Од нивниот сопствен, растечки и во тоа растење во нов капитал преобразен вишок на производот, на работниците им се враќа поголемиот дел во форма на платежни средства, така што можат да го прошируваат кругот на своите потреби, подобро да го снабдат својот фонд за потрошувачка во облека, мебел итн. Но, со тоа односот на зависноста во кој се наоѓаат ни најмалку не се менува, како што ни добро облечениот и нахранет роб не престанува да биде роб. Тие мораат секогаш да даваат одредено количество неплатен труд, што, навистина, може да се смали, но никогаш до тој степен на кој би бил сериозно загрозен капиталистичкиот карактер на процесот на производството. Ако наемнините се подигнат над овој степен, тогаш отапува жилото на добивката, а акумулацијата на капиталот слабее, додека наемнините пак не се спуштаат на нивото што им одговара на потребите на оплодување на капиталот.
Но само тогаш кога при акумулацијата на капиталот не се менува односот меѓу неговиот постојан и променлив составен дел, донекаде опаѓа обемот и силата на златната верига што наемниот работник си ја кова самиот себеси. Во реалноста, пак, со натамошниот тек на акумулацијата настапува голема револуција во органскиот состав на капиталот како што го наречува Маркс. Постојаниот капитал расте на сметка на променливиот капитал; сѐ поголемата продуктивност на трудот овозможува масата на средствата за производство да расте побргу од масата на работната сила што нејзе ѝ е присоединета; побарувачката за работа не расте рамномерно со акумулацијата на капиталот, туку сразмерно опаѓа. Истото дејствие, во друга форма, го има концентрацијата на капиталот која, независно од неговата акумулација, се реализира со тоа што законите на капиталистичката конкурентска борба доведуваат до голтнување на ситниот капитал од страна на крупниот. Додека додатниот капитал, формиран во текот на акумулацијата, привлекува сѐ помалку и помалку работници во однос на својата големина, дотогаш стариот капитал, репродуциран во новиот состав, сѐ повеќе и повеќе ги одбива работниците што порано ги вработуваше. Така се создава релативното, т.е. прекубројното, за потребите на оплодувањето на капиталот, работничко население, индустриска резервна армија, која во времето на послабо или средно работење, се плаќа под вредноста на нејзината работна сила и нередовно се вработува, или пак ѝ се препушта на јавната грижа за сиромаштијата, но која под сите околности служи за тоа да ја сопира отпорната сила на вработените работници и нивните наемнини да ги одржува на низок степен.
Ако индустриската резервна армија е нужен производ на акумулацијата или на развитокот на богатство врз капиталистичка основа, таа од своја страна, станува лост на капиталистичкиот начин на производство. Со акумулацијата и паралелниот развиток на производната сила на трудот се зголемува и способноста на капиталот за ненадејна експанзија на која ѝ се потребни големи маси луѓе кои би можеле да се префрлат ненадејно и без прекин на производството во други области, на нови пазари или во нови производни гранки. Карактеристичниот животен тек на модерната индустрија, формата на еден низ мали колебања прекинуван десетгодишен циклус од периоди на средна дејност, на производство и голем подем, на криза и застој, почива врз постојаното формирање, врз поголемото или помалото апсорбирање и врз повторното формирање индустриска резервна армија. Колку е поголемо општественото богатство, колку е поголем капиталот што функционира, обемот и енергијата на неговиот растеж, според тоа и апсолутната големина на работното население и производната сила на неговиот труд, толку е поголема релативната пренаселеност или индустриската резервна армија. Нејзината релативна големина расте со моќта на богатството. Но колку индустриската резервна армија е поголема во однос на активната работничка армија, толку се помасовни слоевите на работништвото чија беда стои во пропорционален однос спрема маките на нивниот труд. Најпосле, колку е поголем сиромашниот слој на работничката класа и индустриската резервна армија, толку е поголем официјално признатиот пауперизам. Таа е апсолутниот, општ закон на капиталистичката акумулација.
Од него резултира и историската тенденција на капиталистичката акумулација. Паралелно со акумулацијата и концентрацијата на капиталот кооперативната форма на процесот на трудот се развива на сѐ повисок степен, свесна технолошка примена на науката, планско заедничко искористување на земјата, претворање на средствата за работа во орудија што можат само заеднички да се користат, и економисување со сите средства за производство со нивната употреба како заеднички средства на комбинираниот општествен труд. Со постојаното опаѓање на бројот на капиталистичките магнати, кои ги узурпираат и монополизираат сите предимства на оваа преобразба, расте масата на сиромаштијата, притисокот, поробувањето, деградацијата, искористувањето, но и огорченоста на работничката класа која постојано се зголемува и која самиот механизам на капиталистичкиот процес на производство ја школува, обединува и организира. Монополот на капиталот станува пранга на начинот на производство, што со него и под него процвета. Концентрирањето на средствата за производство и поопштествувањето на трудот го достасуваат степенот на кој повеќе не можат да се усогласат со својата капиталистичка обвивка. Чукнува последниот час на капиталистичката приватна сопственост, експропријаторите стануваат експроприрани.
Повторно се воспоставува индивидуалната сопственост што се засновува врз сопствениот труд, но врз база на достигањата на капиталистичката епоха: како здружување на слободните работници и како нивна заедничка сопственост на земјата и на средствата за производство, создадени со самиот труд. Се разбира, преобразбата на капиталистичката сопственост, која фактички веќе почива врз општественото производство, во општествена сопственост не е ни оддалеку толку долготраен, тежок и мачен процес како што беше претворањето на распарчената сопственост заснована врз сопствениот труд на единките, во капиталистичка сопственост. Овде се работеше за тоа мал број узурпатори да ги експроприраат народните маси, а онде ќе се работи за тоа народните маси да го експроприраат малиот број узурпатори.
Со вториот и третиот том на своето дело Маркс ја доживеа истата судбина како и со првиот. Тој се надеваше дека ќе може да ги објави наскоро по излегувањето на првиот том, но минаа низа години и тој веќе не успеа да ги подготви за печат.
Сѐ поновите и сѐ подлабоки студии, долготрајните болести и најпосле смртта го спречија да го заврши целото дело, и така Енгелс ги состави обата тома од недовршените ракописи кои неговиот пријател ги остави зад себе. Беа тоа записи, нацрти, белешки, понекогаш поврзани големи делови, но и сосем кратки, набрзина напишани забелешки кои на истражувачот му служат за сопствено пречистување на поимите — огромен умствен труд што со поголеми прекини опфаќаше голем временски период од 1861 до 1878.
Овие околности објаснуваат зошто во двата последни томови на „Капиталот“ не можеме да го бараме завршеното готово решение на сите најважни проблеми на политичката економија, туку само дел од поставувањето на овие проблеми и патоказите во која насока треба да се бара решението. Како и целиот Марксов поглед на светот, така ни ова главно дело на Маркс, не е некоја библија со готови, еднаш засекогаш важечки вистини од последна инстанца, туку неисцрпен извор на поттици за натамошна духовна работа, за натамошно истражување и натамошна борба за вистината.
Истиве овие околности објаснуваат зошто и од надворешната страна, според својата литературна форма, вториот и третиот том не се толку совршени, и духовно не блескаат во толкава мера како првиот том. Сепак, тие им даваат на многуте читатели уште поголемо уживање отколку првиот том токму со непосредноста на својот мисловен труд, со пренебрегнувањето на секоја форма. Содржински, обата томови битно го дополнуваат и натаму го развиваат првиот том, што е неопходно за разбирање на целиот систем. За жал, тие до денес не се дадени во популарно излагање, па затоа и останаа непознати за широката маса на просветените работници.
Во првиот том Маркс се занимава со основното прашање на политичката економија: од каде потекнува богатството, каде е изворот на профитот? Одговорот на ова прашање, пред да истапи Маркс, е даден во две различни насоки.
„Научните“ бранители на најдобриот од световите во кој ние живееме — луѓе кои, делумно како Шулце-Делич, и кај работниците уживаа углед и доверба — го објаснуваа капиталистичкото богатство со цела низа повеќе или помалку уверливи оправдувачки причини и лукави манипулации, како плод на систематско зголемување на цената на стоката заради „обештетување“ на претприемачот за капиталот што тој благородно му го „отстапува“ на производството; како плата за „ризикот“ што секој претприемач го сноси, како награда за „духовното раководење“ на претпријатието и слично на тоа. Овие објасненија се сведуваа секогаш на тоа богатството на едните, т.е. сиромаштијата на другите, да се прикажат како нешто „праведно“, па според тоа и непроменливо.
Спротивно на тоа, критичарите на буржоаското општество, значи школите на социјалистите што се појавија пред Маркс, го објаснуваа богатењето на капиталистите најчесто како проста измама, дури и како кражба на работниците, што е овозможена преку парите или со недостигот од организација на процесот на производство. Отаде тие социјалисти доаѓаа до различни утопистички планови за тоа како експлоатацијата може да се отстрани со укинување на парите, со помошта на „организација на трудот“ и слично.
Во првиот том на „Капиталот“ Маркс ги открива вистинските корени на капиталистичкото богатење. Тој не се занимава ниту со причините што ги оправдуваат капиталистите, ниту со обвиненијата против несправедливоста на тоа богатење: тој за првпат покажува како настанува профитот и како тој стасува во џебот на капиталистот. Тој го објаснува тоа со помошта на два решавачки економски факти: прво, со тоа што масата на работниците се состои од пролетери кои својата работна сила мораат да ја продадат како стока, и, второ, со тоа што оваа стока, работната сила, денес е на толку висок степен на продуктивноста што таа во одредено време може да даде многу поголемо производство отколку што во истото време е потребно за нејзиното сопствено одржување. И двава чисто економски факти, дадени едновремено како последица на објективниот историски развиток, доведуваат до тоа што плодот создаден со трудот на пролетерот сам од себе му паѓа во прегратката на капиталистот, и што со натамошното постоење на наемниот систем механички се натрупуваат сѐ поголеми богатства во капиталот.
Маркс, значи, не го објаснува капиталистичкото богатење како некоја награда на капиталистите за вообразените жртви и добродетелства, ниту како измама и кражба во обичната смисла на тој збор, туку како работа на размената меѓу капиталистот и работникот, наполно законска во смислата на кривичното право, која се одвива точно според истите закони како и секоја друга купопродажба на стока. За да ја расветли темелно оваа „беспрекорна“ работа што на капиталистот му носи златни плодови, Маркс мораше законот на вредноста, што големите англиски класици Смит и Рикардо го востановија при крајот на XVIII-от и во почетокот на XIX-от век, да го развие докрај и да го примени врз работната сила како стока. Законот на вредноста и од него изведената наемнина и вишок на вредноста, т.е. објаснението како без каква и да е насилна измама производот на наемниот труд сам од себе се дели во бедно одржување на животот на работникот и во богатство на капиталистот здобиено без труд — тоа е главната содржина на првиот том на „Капиталот“. И во таа лежи големото историско значење на овој том: во него е јасно покажано дека експлоатацијата може со тоа и само со тоа да се отстрани, ако се укине продажбата на работната сила, т.е. наемниот систем.
Во првиот том на „Капиталот“ цело време се наоѓаме во работилницата на трудот: во фабриката, во рудникот или во модерното стопанско претпријатие. Тоа што тука е изложено важи за секое капиталистичко претпријатие. Тука имаме работа само со единечниот капитал како образец на целокупниот начин на производство. Кога ќе ја затвориме книгата, нам ни е јасно секојдневното настанување на профитот, а механизмот на експлоатацијата е расветлен во сета своја длабочина. Пред нас лежат купишта разновидни стоки што излегуваат непосредно од работилницата, уште натопени со потта на работниците и во секоја од нив можеме јасно да го разликуваме оној дел од. нивната вредност што потекнува од неплатениот труд на пролетерите и кој исто толку законито, како и сета стока, станува сопственост на капиталистот. Тука ние со раце го допираме коренот на експлоатацијата.
Но со тоа ни оддалеку уште жетвата на капиталистот не е внесена во амбарот. Плодот на експлоатацијата е тука, но сѐ уште се наоѓа во форма која за претприемачот е несварлива. Сѐ додека го поседува уште во форма на натрупана стока, капиталистот нема да ѝ се израдува на експлоатацијата. Тој не е робовладетел од античката, грчко-римска епоха, ниту феудален господар од Средниот век, кои заради својата сопствена раскош и одржување на големиот двор, му ја дереа кожата на работниот народ. На капиталистот му е потребно богатство во готови пари, за покрај „начинот на живот што му прилега“ да може него да го употреби за непрестајно зголемување на својот капитал. Затоа, стоката што наемниот работник ја произвел, заедно со вишокот на вредноста што е во неа, треба да се продаде. Стоката мора да излезе на пазар од фабричките складишта, од стопанските амбари; капиталистот од канцелариите оди по неа на берзата, во продавниците, и ние таму го следиме во вториот том на „Капиталот“.
Во областа на стоковната размена, во која се одигрува второто животно поглавје на капиталистот, за него се појавуваат некои тешкотии. Во својата фабрика, на својот земјоделски имот тој беше господар. Таму владееше најстрога организација, дисциплина и план. Напротив, на стоковниот пазар владее целосна анархија, таканаречената слободна конкуренција. Тука никој не се грижи за другиот и никој не се грижи за целината. А, сепак, капиталистот, токму сред оваа анархија, ја чувствува својата зависност од другите, од општеството, во секоја насока.
Тој мора да оди во чекор со сите свои конкуренти. Ако до конечната продажба на својата стока загуби повеќе време отколку што е неопходно потребно, ако не се снабди со достатно количество пари за благовремено да купи суровини и други потреби за во меѓувреме претпријатието да не трпи штети од прекинот, ако не се погрижи своите пари, кога по продажбата на својата стока повторно ќе ги добие во свои раце, да ги вложи некаде корисно за да не лежат неискористени, тој, на овој или оној начин, ќе заостанува. А, заостанатите ги бијат, па претприемачот што не се грижи за тоа работата во непрестајно движење меѓу работилницата и пазарот на стоката да му успева исто толку добро како и во самата работилница, нема да дојде до вообичаениот профит, колку и совесно да ги искористува своите наемни работници. Дел од неговиот „чесно заработен“ профит некаде ќе остане, но не во неговиот џеб.
Но, тоа не е сѐ. Капиталистот може да натрупува богатство само до колку произведува стока, значи употребни предмети. Но, тој мора да ги произведува токму оние предмети и сорти стока што на општеството му се потребни и само толку колку што на општеството му е потребно. Инаку, стоката останува непродадена, а вишокот на вредноста содржан во неа ќе пропадне. Но, како сево тоа ќе го знае секој капиталист? Никој нема да му каже што и колку потрошни предмети му требаат на општеството во секое време, едноставно затоа што тоа никој не го знае, бидејќи ние живееме во непланско, анархично општество! Секој одделен претприемач се наоѓа во иста положба. А, сепак, од овој хаос, од оваа збрка мора да се создаде некоја целина што ќе ја овозможи како единечната работа на капиталистите и нивното богатење, така и намирувањето на потребите и натамошната опстојба на целото општество.
Поточно речено, од оваа збрка на пазарот што не ги познава правилата, треба во прв ред да се овозможи постојано кружно движење на единечниот капитал, да му се обезбеди нему можност да произведува, да продава, да купува и повторно да произведува, при што капиталот непрекинато се преобразува од својата парична форма во стоковна форма и обратно. Овие фази мораат меѓусебно да се совпаѓаат, мораат да постојат парични резерви, за да се искористи секоја конјунктура на пазарот заради купувачката, за да се намируваат тековните издатоци на претпријатието; од друга страна, парите што постепено се враќаат до колку стоката се продава, треба веднаш повторно да се активираат. Одделните капиталисти, кои навидум се наполно независни еден од друг, тука веќе вистински се здружуваат во големо братство, непрекинато позајмувајќи си ги еден на друг со помошта на системот на кредити и банки, потребните пари и преземајќи ги залихите на пари, со што го овозможуваат непрекинатиот тек на производство и продажба на стоката за единките, како и за општеството. Кредитот што буржоаската политичка економија не умее поинаку да го објасни туку само како лукава установа за „олеснување на стоковниот промет“ Маркс, во вториот том на своето дело, го објаснува сосем патем како прост начин на постоење на капиталот, како врска меѓу две животни фази на капиталот: производството и пазарот на стоката, како и меѓу навидум самостојните движења на единечните капитали.
Второ, во хаосот на единечните капитали мора да остане зачувано непрекинатото кружно движење на производството и на потрошувачката на општеството во целост, и тоа така што да се обезбедат условите на капиталистичкото производство: производство на средствата за производство, исхрана на работничката класа, прогресивно богатење на капиталистичката класа, а тоа значи сѐ поголемо натрупување и функционирање на вкупниот капитал на општеството. Како се поврзуваат меѓусебе сите тие неброени одвоени движења на единечните капитали во целина, како движењето на оваа целина низ непрекинати отстапувања, час во форма на изобилство на висока конјунктура, час во форма на пораз, т.е. на криза, сепак, секогаш повторно се израмнува во правилен сразмер, за во следниот час повторно да се излезе од неа, како од сето тоа во сѐ пограндиозни димензии се развива она што на денешното општество му е само средство: неговата сопствена исхрана паралелно со економскиот напредок, и она што е негова цел: прогресивното натрупување на капиталот, тоа Маркс во вториот том на своето дело навистина не го реши конечно, но за првпат по стотина години, по Адам Смит, го стави на цврста основа на закономерноста.
Но, со сето тоа не се исцрпува трнливата задача на капиталистот, бидејќи дури сега, откако и затоа што профитот стана и во сѐ поголема мера станува злато, се поставува големото прашање како ќе се подели пленот. Тука се јавуваат сосем различни групи со своите барања: покрај претприемачот и трговецот, заемодавецот, земјопоседникот. Сите тие, секој на свој начин, ја овозможија експлоатацијата на наемниот работник како и продажбата на стоката што тој ја произведе, и сега го бараат својот дел во профитот. Но оваа поделба е далеку позамрсена задача отколку што се чини на прв поглед. Бидејќи, и меѓу претприемачите, веќе според видот на претпријатието, има големи разлики во постигнатиот профит, кога тој речиси уште свеж ќе се појави од работилницата.
Во една производна гранка бргу се извршува производството на стоките и нејзината продажба, и капиталот заедно со својот прираст се враќа во најкусо време; тука работите можат да се извршуваат бргу и профитите надоаѓаат во кратки растојанија. Во другата гранка капиталот со години е цврсто врзан во производството и донесува профит дури по подолго време. Во определени гранки претприемачот мора најголемиот дел од својот капитал да го вложи во мртви средства за производство: во градби, скапоцени машини итн., кои сами по себе ништо не донесуваат, не даваат никаков профит, колку и да се потребни за правење на профитот. Во другите гранки претприемачот може со сосем незначителни други издатоци својот капитал да го употреби главно за најмување работници од кои секој е вредна кокошка што му несе златни јајца.
Така, при самото правење на профитот, настануваат големи разлики меѓу одделните капиталисти, разлики кои пред лицето на буржоаското општество претставуваат многу потешка „неправда“ отколку што е своевидната „делба“ меѓу капиталистите и работниците. Како ќе се дојде тука до израмнување, до „справедлива“ делба на пленот, така што секој капиталист да го добие „своето“? Притоа треба сите тие задачи да бидат решени без какво било свесно, планско регулирање. А распределбата во денешново општество е исто толку анархична како и производството. Во него воопшто нема вистинска „распределба“ во смисла на какви-годе било општествени мерки; постои само размена, само стоковен промет, само купување и продажба. Бидејќи стоковната размена се врши стихиски, како тогаш секој слој на искористувачите и секоја единка меѓу нив доаѓа до — од становиштето на владеењето на капиталот — дел на богатството што се црпе од работната сила на пролетаријатот?
На овие прашања Маркс одговара во својот трет том. Како што во првиот том го расчлени производството на капиталот и со тоа тајната на правењето на профитот, како што во вториот том го изложи движењето на капиталот меѓу работилницата и стоковниот пазар, меѓу производството и потрошувачката на општеството, така во третиот том ја испитува поделбата на профитот. И тоа придржувајќи се секогаш кон истите три основни услови: дека во капиталистичкото општество сѐ се одигрува не произволно туку врз основа на одредени, еднакво дејствувачки, иако на учесниците сосем несвесни закони, дека, натаму, стопанските односи не почиваат врз насилните мерки на грабежот и кражбата, и дека, најпосле, во планското дејствување врз целината не се пројавува некој општествен разум. Исклучиво од механизмот на размената, а таа значи од законот на вредноста и од вишокот на вредноста изведен од него, Маркс постепено, проѕирно и јасно ги развива сите појави и односи на капиталистичкото стопанство.
Ако се осврнеме врз големото дело во целост, тогаш можеме да кажеме: првиот том во кој е разработен законот на вредноста, наемнината и вишокот на вредноста, го разоткрива темелот на денешното општество; вториот и третиот том претставуваат катови на градбата што се издигнува на првиот. Тоа може да се изрази и со сосем друга слика: првиот том ни го покажува срцето на општествениот организам во кој се создава животворниот сок, вториот и третиот том ги покажуваат крвотокот и исхраната на целината сѐ до крајните надворешни клетки.
Во согласност со содржината во обата последни томови се движиме во сосем друга област од онаа во првиот том. Во првиот — тоа беше работилницата, длабокото општествено окно на трудот, каде што го пронајдовме изворот на капиталистичкото богатење. Во вториот и третиот том се наоѓаме на згорнината на официјалната сцена на општеството. Магазините со стока, банките, берзите, паричните работи, „осиромашените земјоделци“ и нивните грижи тука го заземаат предниот план. Во сето тоа работникот не учествува. Тој, всушност, не се грижи за тие работи што се одигруваат зад неговиот грб, бидејќи неговата кожа е веќе штавена. А во вревливата турканица на деловниот свет навистина ги среќаваме работниците само кога взори во толпа брзаат во своите работилници и кога повторно во приквечерината во долги поворки бликаат од своите работилници.
Можеби од сево ова не може јасно да се види каков интерес можат да имаат работниците за разните приватни грижи на капиталистите околу создавањето на профитот и за нивните кавги околу делбата на пленот. Всушност, вториот и третиот том на „Капиталот“, исто како и првиот, служат за исцрпно да се сфати денешниот стопански механизам. Тие, навистина, го немаат она решавачко и основно историско значење за модерното работничко движење како што го има првиот том. На тие содржат во себе изобилство познанија од непреценливо значење за духовното вооружување на пролетаријатот во неговата практична борба. Да наведеме само два примера за тоа.
Во вториот том, во врска со прашањето како хаотичното дејство на единечните капитали сепак ја овозможува редовната исхрана на општеството, Маркс, според природата на работите, се докоснува и до прашањето на кризите. Овде не треба да се очекува систематска и студиозна расправа за кризите, туку само некои попатни забелешки. Нивното користење за просветните работници, за работниците кои мислат, би било од голема вредност. Спаѓа во, така да се рече железниот фонд на социјалдемократијата, а особено на синдикалната агитација, поставката дека кризите настануваат поради кусогледоста на капиталистите кои едноставно не сакаат да разберат дека масите на нивните работници се најдобрите купувачи и дека треба само да им ги наголемат наемнините и да си обезбедат за себе клиенти способни за купување, па така да ја спречат опасноста од кризи.
Колку и да е популарна оваа претстава таа целосно е неточна и Маркс неа ја одречува со следниве зборови: „Претставува чиста тавтологија да се рече дека кризите потекнуваат од недостигот на потрошувачката способна да плаќа, или на потрошувачи способни да плаќаат. Капиталистичкиот систем не познава друг вид потрошувачка освен платежниот, до колку ги одземеме оние во форма на јавна помош на сиромасите, или оној 'гаменскиот'. Ако стоките не може да се продадат, тоа само значи дека за нив не се нашле купувачи способни да платат, значи, потрошувачи. Но, до колку на оваа тавтологија сакаме да ѝ дадеме форма на некоја подлабока заснованост со тоа што ќе речеме дека работничката класа добива премногу мал дел од својот сопствен производ и дека злото ќе се отстрани штом таа ќе добие поголем дел, т.е. штом нејзините наемнини ќе се зголемат, тогаш треба да се забележи само тоа дека кризите секогаш се подготвуваат низ еден период во кој наемнината, општо земено расте и во кој работничката класа добива релативно зголемено учество во годишниот производ што е наменет на потрошувачката. Таквиот период би морал — од становиштето на овие рицари на здравиот и прост (!) човечки разум — напротив да ја спречи кризата. Се чини, значи, дека капиталистичкото производство содржи услови, независни од добрата или злата волја кои само мигновено го овозможуваат тој релативен просперитет на работничката класа, и тоа секогаш како луња која ја навестува кризата“.
Всушност, изложувањата во вториот и третиот том даваат темелен увид во сушноста на кризите што едноставно се појавуваат како неизбежни последици од движењето на капиталот. Ова движење во својот незауздан и незаситен ламтеж за натрупување, за оплодување, се стреми што побргу да ги мине сите пречки на потрошувачката, колку таа потрошувачка и да се проширува во зголемените куповни средства на одделниот општествен слој или со освојувањето сосема нови пазари. Затоа мора да се отфрли идејата за хармонијата на интересите меѓу капиталот и трудот која само кусогледите претприемачи не можат да ја видат, идеја која се скрива во заднината на онаа популарна синдикална агитација и мора да се напушти секоја надеж дека економската анархија на капитализмот може да се ублажи со некое крпарење. Борбата за подобрување на материјалната положба на наемните пролетери има во својот духовен арсенал илјади видови одлично оружје и нема потреба да се служи со аргументот кој теоретски е неодржлив, а практично двосмислен.
Втор пример. Во третиот том Маркс првпат дава научно објаснување на една појава пред која политичката економија од своето настанување запира со беспомошна вчудовиденост. Тоа е појавата капиталите во сите производни гранки да го даваат таканаречениот „вообичаен“ профит, иако тие се вложени под најразлични услови. На прв поглед се чини дека оваа појава му противречи на објаснувањето што самиот Маркс го даде — дека капиталистичкото богатство се објаснува единствено со неплатениот труд на наемниот пролетаријат. Всушност, како може капиталистот кој мора да вложи сразмерно поголеми делови од својот капитал во мртви средства за производство да оствари поголем профит како и неговиот колега кој има само ситни издатоци од овој вид и мора до толку повеќе да раздвижи жив труд?
И Маркс оваа загатка ја решава со една зачудувачка едноставност, покажувајќи дека со продажбата на еден вид стока над нејзината вредност, а на друга под нејзината вредност, се изедначуваат разликите во профитите и за сите производни гранки се создава ист „просечен профит“. При размената на својата стока капиталистите постапуваат така што секој од нив во некоја смисла го фрла на купот вишокот на вредноста што е исцеден од неговите работници и патем сева оваа жетва меѓу себе братски ја делат според принципот — секому според големината на неговиот капитал, притоа не знаејќи воопшто ништо за сето тоа и правејќи го тоа без каков и да е свесен меѓусебен договор. Единечниот капиталист, значи, не го користи воопшто профитот што лично го остварил, туку само дел од профитот што го оствариле сите негови колеги, и тоа дел што отпаѓа на него. „Различните капиталисти тука се однесуваат, до колку станува збор за профитот, како обични акционери на акционерско друштво, во кое учествата во профитот се делат рамномерно според процентите и поради тоа за различните капиталисти тие се разликуваат само според големината на капиталот што секој од нив го вложил во вкупното претпријатие, според нивното сразмерно учество во вкупното претпријатие.“
Колку само длабок преглед овозможува овој наоко сосем сувопарен закон на „просечната профитна стапка“ во цврстата материјална основа на класната солидарност на капиталистите! Тие, навистина, во секојдневната дејност се однесуваат како скарани браќа, но спрема работничката класа тие формираат своевиден сојуз на слободни ѕидари кој во највисок степен и најлично е заинтересиран заеднички да ја експлоатира работничката класа! Иако капиталистите, се разбира, не се ни малку свесни за овие објективни економски закони, во нивниот сигурен инстинкт на владејачка класа се манифестира сетилото за сопствените класни интереси и нивната спротивност спрема пролетаријатот; ова сетило, за жал, дејствува многу посигурно сред сите историски бури отколку класната свест на работниците која научно е просветена и образложена токму со делата на Маркс и Енгелс.
Овие два кратки и насреќа земени примери ни покажуваат колку уште неискористено богатство во смисла на духовни побуди и продлабочувања, лежи во обата последни тома на „Капиталот“ за просветеното работништво и чека да биде популарно изложено. Иако се недовршени, обата тома даваат неизмерно поголеми вредности отколку која и да било завршена вистина: поттик за размислување, за критика и самокритика кои претставуваат суштествен елемент на учењето што го остави Маркс.
Надежта што по завршувањето на првиот том ја изрази Енгелс — дека Маркс, бидејќи се „ослободи од кошмарот“ ќе се чувствува сосем друг човек, во првиот момент се исполни само делумно.
Здравјето на Маркс не се подобри трајно, а и неговата економска положба остана во тешка неизвесност. Тогаш сериозно размислуваше за планот да се пресели во Женева каде што би можел да живее многу поевтино, но судбината засега го врзуваше за Лондон, за ризниците на Англискиот музеј. Се надеваше дека ќе пронајде издавач за англискиот превод на своето дело, а не можеше ниту сакаше да го испушти од раце духовното водство на Интернационалата пред движењето да излезе на сигурен пат.
Мажењето на втората ќерка Лаура за „креолскиот лекар“ Пол Лафарг му беше фамилијарна радост. Младата двојка беше свршена веќе во август 1866, но младоженецот требаше најпрвин да ги заврши медицинските студии, па дури тогаш да помислува на венчавка. Лафарг беше исклучен од списокот на Парискиот универзитет на две години, поради своето учество на студентскиот конгрес во Лиеж, па дојде во Лондон по работите на Интернационалата. Како приврзаник на Прудон немаше блиски врски со Маркс и во неговата куќа предаде само од учтивост една Толенова карта со препорака. Меѓутоа, дојде до она до што често доаѓа. „Во почетокот момчето се приврза за мене“, му пишуваше Маркс на Енгелс по свршувачката, „но наскоро наклоноста ја пренесе од стариот на ќерката. Неговите економски услови се средни, бидејќи е единец на поранешен плантажер.“ Маркс му го опиша на пријателот како примерно, интелигентно, енергично и физички развиено момче, добродушно момче кое е само разгалено и премногу „дете на природата“.
Лафарг се родил во Сантијаго на островот Куба, но уште како деветгодишно момче дошол во Франција. По мајката на татко си, која била мулатка, во жилите имаше црнечка крв, за што самиот со задоволство зборуваше и оттаму водеа потекло и темната боја на кожата и големите белки, на инаку многу правилно граденото лице. Од оваа мешавина на крвта потекнуваше, веројатно, и извесна тврдоглавост која понекогаш му даваше на Маркс повод, половина на шега половина во лудба да му се потсмева на „црнечкиот череп“. Но општиот тон на заемното добродушно задевање зборуваше само за тоа дека се разбираат одлично. Во Лафарг Маркс не најде само зет кој на неговата ќерка ѝ обезбеди животна среќа, туку и способен и вешт помагач, верен чувар на неговото духовно наследство.
Главна грижа во ова време му беше успехот на неговата книга. На 2 ноември 1867 му пишуваше на Енгелс: „Судбината на мојата книга ме нервира. Ништо не слушам и не гледам. Германците се вредни момци. Нивните заслуги како лакеи на Англичаните, Французите па и на самите Италијани им даваат навистина право во оваа област да го игнорираат моето дело. Нашите луѓе на континентот не умеат да агитираат. Затоа треба да се постапува како Русите — да се чека. Трпеливоста е јадро на руската дипломатија и на рускиот успех. Но ние што само еднаш живееме можеме, притоа, и да пцовисаме.“ Нетрпеливоста што избива од овие редови беше мошне разбирлива, но, при сето тоа, таа не беше сосема оправдана.
Книгата уште не беше во јавноста ниту два месеца кога Маркс го пишуваше ова, а за толку кратка време не можеше да се напише темелна критика. До колку, пак, не се работеше за темелност, туку за „кревање врева“, што Маркс пред сѐ го сметаше за нужно паради спротивното дејство врз Англија, во таа смисла Енгелс и Кугелман правеа најголеми можни напори, иако не можеше да им се префрли преголема педантерија. Тие во секој случај постигнаа значителни успеси. Им тргна од рака во цела низа буржоаски весници да дадат белешки за излегувањето на книгата, па да го отпечатат дури и нејзиниот предговор. Нешто повеќе, за поимите на тогашното време, тие подготвија реклама од голем стил, објавување биографска статија за Маркс, како и на неговата слика во списанието „Gartenlaube“ („Сенка“), но самиот Маркс ги молеше да се откажат од таа „шега“. „Сметам дека таквите работи се повеќе штетни отколку корисни и не му прилегаат на карактерот на научниот работник. Мајеровиот лексикон, на пример, ми ја побара уште пред подолго време биографијата. Не само што не ја испратив, туку на писмото и не одговорив. Секој нека стане среќен на свој начин.“ Статијата што Енгелс ја намени за „Gartenlaube“ — самиот автор сметаше дека е „направена во најголема брзина и во најгруба форма“ — се појави подоцна во списанието „Die Zukunft“ („Иднина“), орган на Јохан Јакоби, кој од 1867 година го издаваше Гвидо Вајс во Берлин; таа статија доживеа потоа необична судбина што Либкнехт ја објави во „Демократски неделен весник“, но само во скратена форма, на што Енгелс нерасположено забележа: „Сега Вилхелм достаса дотаму што не смее повеќе ни да каже дека Ласал те препишал, и тоа погрешно. Со тоа целата биографија е скопена, а зошто тогаш уште ја печати, самиот тој знае.“ Како што е познато, прецртаните реченици одговараа наполно на личните сфаќања на Либкнект; но тој не сакаше да се замери со одредени ласаловци кои во тоа време отпаднаа од Швајцер и токму тогаш помогнаа за формирањето на фракцијата на ајзенаховците. Значи, не само книгите, туку и статиите имаат своја судбина.
Иако не веднаш во првите месеци, Маркс, сепак, наскоро прими неколку поволни критики на својата книга. Така, на пример, од Енгелс во „Демократски неделен весник“, потоа од Швајцер во „Социјалдемократ“ и од Јозеф Дицген пак во „Демократски неделен весник“. Не зборувајќи за Енгелс, кај кого тоа беше сосема разбирливо, Маркс призна дека и Швајцер, и покрај одделните заблуди, работата ја проучил и дека знае каде се наоѓаат тежиштата, а во Дицгегн, за кого слушна за прв пат по излегувањето на својата книга, ја поздрави филозофски надарената глава, не преценувајќи го инаку.
Но веќе во 1867 се јави и првиот „стручњак“. Тоа беше Диринг кој ја прикажа книгата во Мајеровиот „Додаток“ за лексиконот, без, притоа, како што мислеше Маркс, да ги сети новите основни елементи на неговото изложување. Маркс, сепак, не беше незадоволен од оваа критика. Тој дури неа ја нарече „мошне пристојна“, иако претчувствуваше дека Диринг ја напишал помалку од интересирање и разбирање на работите, а повеќе од омраза спрема Рошер и другите универзитетски големини. Енгелс од самиот почеток понеповолно ја оценуваше статијата на Диринг, а дека во овој случај тој имаше поостро око се покажа бргу кога Диринг „го сврте листот“ и книгата ја напаѓаше на најлош начин.
И со другите „стручњаци“ Маркс, исто така, имаше најлоши искуства; уште осум години подоцна еден од овие господа, кој беше мошне внимателен да го премолчи своето име, со голема вообразеност рече дека Маркс како „самоук“ преспал цел човечки век на науката. По ваквите и слични изјави сосема оправдана беше горчината со која Маркс обично зборуваше за овие луѓе. Само што, можеби, повеќе им припишуваше на нивната злонамерност, а помалку на нивното незнаење. Ним им беше навистина неразбирлив неговиот дијалектички метод. Ова се покажа особено во тоа што и луѓето на кои не им недостасуваше ниту добри намери, ниту економско знаење, тешко се снаоѓаат во книгата, додека луѓето што воопшто не беа потковани во економската област и кои спрема комунизмот се однесуваа повеќе или помалку непријателски, но кои некогаш ја усвоиле Хегеловата дијалектика, зборуваа за книгата со големо воодушевување.
Така Маркс неправедно строго судеше за второто издание на трудот на Ф. А. Ланге за работничкото прашање во кое авторот опширно се занимава со првиот том на „Капиталот“:„Господин Ланге ми прави многу комплименти, но со намера самиот да се направи важен.“ Ова сигурно не му беше цел на Ланге, чиј искрен интерес за работничкото прашање беше благородно, надвор од секакво сомневање. Но Маркс очигледно имаше право кота рече дека Ланге, прво, не знае ништо за Хегеловиот метод и, второ, уште помалку за критичкиот начин на кој него го примени Маркс. Ланге, навистина, работите ги сврте на глава кога мислеше дека Ласал, во однос на спекулативната основа, спрема Хегел е послободен и понезависен од самиот Маркс, кај кого спекулативната форма тесно се допира со начинот на неговиот филозофски образец и кој во некои делови на книгата — како, на пример, во теоријата на вредноста, на која Ланге не ѝ придаваше трајно значење — со мака навлегува во материјалот.
Многу понеобична беше оценката на Фрајлиграт на првиот том што Маркс му го подари. Пријателскиот однос меѓу нив траеше од 1859, иако повремено беше поматен по вина на трети лица. Фрајлиграт се подготвуваше да се врати во Германија каде што средствата собрани со доброволни прилози му обезбедуваа безгрижна старост, бидејќи овој речиси шеесетгодишник беше на улица по затворањето на филијалата на банката што ја раководеше. Последното писмо што му го упати на стариот пријател — подоцна не се допишуваа повеќе — беше срдечна честитка по повод венчавањето на младенците Лафарг и не помалку срдечна благодарност за првиот том на „Капиталот“. Фрајлиграт пишуваше дека проучувајќи ја книгата црпел многу поуки и најголемо задоволство. Успехот можеби нема да биде ниту брз ниту вревлив, но затоа дејството во тишина ќе биде до толку подлабоко и потрајно. „Знам дека од книгата се воодушевуваат многу трговци и фабриканти на Рајна. Во овие кругови таа ќе ја постигне својата вистинска цел — за научниците, покрај тоа, ќе биде неопходна како научно изворно дело.“ Фрајлиграт за себе зборуваше, навистина, дека е само „економист по чувство“ и дека „хегеловското филозофирање“ му беше за време на сиот негов живот одвратно. Сепак, речиси две децении живееше во Лондон сред светското движење и затоа стаписува фактот што во првиот том на „Капиталот“ виде само некој вид патоказ за младите трговци и само споредно научно изворно дело.
Сосема поинаква беше оценката на Руге, огорчениот непријател на комунизмот, кој не беше оптоварен со некое економско знаење, но некогаш беше активен младохегелијанец. „Тоа е епохално дело и фрла сјајна, често блескава светлина врз развитокот, пропаѓањето и врз породилните маки и страшните денови на општествените периоди. Класични се доказите за вишокот на вредноста преку неплатениот труд, за експропријацијата на работниците што работеа за себе и за претстојната експропријација на експропријаторите. Маркс има огромна научна подготовка и прекрасен дијалектички талент. Книгата го надминува хоризонтот на многу луѓе и новинари, но сосем сигурно ќе се пробие и ќе изврши силно влијание, и покрај широката композиција, или токму поради неа.“ Слична оценка даде и Лудвиг Фојербах, само нему, со оглед на неговиот сопствен развиток, му беше помалку важна дијалектиката на авторот, а повеќе „трудот богат со неоспорни факти од најинтересен, но и од најстрашен вид“ кои можеа да му служат како докази за неговата морална филозофија: онаму каде што го нема она што е нужно за живот, таму нема ни морална нужност.
Преводот на првиот том се појави најпрвин во Русија. Веќе на 12 октомври 1868 Маркс му јавува на Кугелман дека еден петроградски книжар го изненадил со веста дека преводот веќе се наоѓа во печат и барал да го испрати својот фотограм за насловната вињета. Маркс не сакаше на своите „добри пријатели“, на Русите, да им ја одбие оваа дребулија. Тој ја виде иронијата на судбината во тоа што Русите, против кои тој 25 години постојано се бореше не само на германски, туку и на француски и англиски јазик, беа секогаш негови „покровители“. И неговиот труд против Прудон, и неговата „Критика на политичката економија“ не врвеа никаде подобро отколку во Русија. Сепак тој на тоа не сакаше да му придава големо значење, сметајќи дека е тоа чист гурманлак што лакомо го зема она најекстремното што Запад го лиферува.
Меѓутоа, работата сепак не беше во тоа. Преводот, навистина, е објавен дури во 1872, на тоа беше сериозен научен труд, што „мајсторски“ успеа, како што призна самиот Маркс по неговото завршување. Преведувач беше Даниелсон, повеќе познат под своето книжевно име Николај-он, покрај него, а на некои од најважните поглавја, Лопатин, млад смел револуционер, „многу просветена критичка глава, ведар карактер, стоик како рускиот селанец, кој се задоволува со сѐ што ќе најде“ — така го опиша Маркс, кога Лопатин го посети во летото 1870 година. Руската цензура го дозволила изданието на преводот со следново образложение: „Иако авторот по своето уверување е вистински социјалист и целата книга има сосема одреден социјалистички карактер, сепак, комитетот го смета за невозможно судското прогонство на ова дело, со оглед на тоа дека никако не може да се каже дека излагањето е достапно за секого и што, од друга страна, има форма на строго математичко-научен доказен метод.“ Во јавноста преводот се појави на 27 март 1872, а на 25 мај веќе беа продадени илјада примероци, третина од целокупниот тираж.
Во истото време почна да излегува францускиот превод, а исто така и второто издание на германскиот оригинал, обата во томови. Преводот го направи Ж. Рој, со значителна помош од самиот Маркс, кој со тоа имаше „ѓаволска работа“, така што понекогаш се жалеше дека му задаваше повеќе работа отколку самиот да го работеше. Затоа, и покрај оригиналот, можеше да му припише посебна научна вредност.
Првиот том на „Капиталот“ имаше помал успех во Англија отколку во Германија, Русија и Франција. Тој наиде само на краток приказ во списанието „Saturday Review“ („Саботна ревија“) кој пофално се изрази за начинот на излагањето со кој здодевните економски прашања добиваат особена привлечност. Поголемата статија што Енгелс ја напиша за списанието „Fortnightly Review“ („Двонеделна ревија“), редакцијата ја одби како „премногу безживотна“, иако Бизли, кој имаше непосредни врски со ова списание, се залагаше да ја печатат. Англискиот превод, од кој многу очекуваше, Маркс не го доживеа веќе.
Капиталот | марксистичка интернет архива