Идеите на американскиот филозоф Херберт Маркузе, што и во пошироката европска јавност стекнаа публицитет по минатогодишните студентски немири во Западна Германија, Италија и Франција, се предмет на контраверзни и полемички оценки. Им се припишува силно влијание врз студентското движење, како во идеолошка, така и во политичко акциона смисла. Филозофијата на Маркузе претендира на тоа дека отфрлањето на секој познат идеолошки пристап во толкувањето на современите општествени системи и нивните подвижни сили е услов за нивното разбирање и не е имуна од амбициите да оформи еден нов идеолошки поглед на денешниот свет. Некои од неговите погледи на општествената улога на студентското движење, револуцијата и современото општество беа предмет на интервју со парискиот „Експрес”, од каде што го пренесуваме во целост.
ЕКСПРЕС: Многу мал број бунтовни студенти теориски го образложија својот револт. Може ли да се каже дека вие сте нивни теоретичар?
МАРКУЗЕ: Доколку навистина тоа би било така, тоа многу би ме радувало. Но поскоро би рекол дека е во прашање конвергенција ... Јас се обидов во своите книги да ја разработам критиката на општеството — не само капиталистичкото — и тоа со помош на термините што се надвор од секоја идеологија. Дури и надвор од рамките на социјалистичката и марксистичката идеологија. Се обидов да докажам дека современото општество е репресивно општество во секој поглед и од сите аспекти, нешто повеќе, дека и конфорот и просперитетот — па дури и политичката и моралната квази слобода — им служат на угнетувачките цели. Се обидов да објаснам дека стремежот кон промена претпоставува тотално отфрлање или — да се послужиме со јазикот на студентите — трајна негација на тоа општество и дека не се работи само за измена на институциите, туку — а тоа е многу позначајно — за тотална измена на луѓето во поглед на нивните ставови, нагони, нивните цели, мерилата за вреднување итн. Мислам дека токму по таа линија моите книги се приближуваат кон тенденциите на студентското движење во светот.
ЕКСПРЕС: Сметате ли дека постои револуционерен елан во индустриски развиените општествени средини?
МАРКУЗЕ: Многу ви е познато дека во студентското движење постои многу силен елемент за анархија, а тоа навистина претставува новина.
ЕКСПРЕС: Анархија — па нова?
МАРКУ3Е: Јас мислам дека тоа претставува новина во револуционерното движење на ХХ век: во секој случај, барем што се однесува до нејзините размери, тоа е нешто ново. Студентите, имено, утврдија дека дошло до скаменување на традиционалните политички организации, до нивна закоравеност. Факт е дека токму тие организации го задушија секој револуционерен замав. Поради тоа, на периферните ограноци токму на тие организации и се јавува спонтан револт. Меѓутоа, спонтаноста сама по себе не е доволна. Неопходно е исто така и постоење на организација и тоа многу еластична организација што не би го присилувала никого да се придржува кон скаменетите принципи, туку би била отворена спрема движењето и иницијативите. Организација што би била лишена од „водачи” на старите партии или политички групации. Таа околност е многу значајна. Денешните водачи се производ на рекламата. Во денешното движење не постојат такви водачи какви што, на пример, имаше болшевичката револуција.
ЕКСПРЕС: Каква улога треба да изиграат студентите?
МАРКУ3Е: Тоа се борбени малцинства што можат да ги формулираат потребите и стремежите на несвесните маси. Меѓутоа, тие сами по себе не се револуционерни. Студентите тоа многу добро го знаат.
ЕКСПРЕС: Дали, значи, ним им припадна улогата да ја откриваат стварноста?
МАРКУЗЕ: Да. А тоа е многу интересно. Може да се каже дека студентите овде, во Франција, еднакво како и во Соединетите Американски Држави навистина се гласноговорници.
ЕКСПРЕС: А кој ќе ја спроведе револуцијата во Америка, Германија и во Франција, доколку студентите не воспоставуваат врска со работничката класа?
МАРКУЗЕ: Не можам да си замислам револуција, наспроти сè што се зборува — без работничката класа.
ЕКСПРЕС: Тешкотијата лежи во тоа, барем од аспектот на револуционерната оптика, што работничката класа со поголемо задоволство настојува да го забрза настанувањето на општеството на благосостојбата, отколку да го уништи, иако во исто време сака да измени некои негови аспекти. Тоа неоспорно важи за Франција. А како е на други места?
МАРКУ3Е: Велите дека во Франција работничката класа уште не е, но дека би сакала да биде интегрирана... Во САД таа е интегрирана и сака да биде интегрирана. Тоа значи дека револуцијата во прв ред бара создавање на нов тип човек, со квалитативно поинакви потреби и стремежи отколку што се агресивните и репресивните потреби и стремежи во постојаното општество. Вистина е дека работничката класа во голема мера ги дели потребите и стремежите на владеачката класа. Од друга страна, револуцијата не може да се замисли без раскинување со денешниот обем на потребите.
ЕКСПРЕС: Според тоа, како што изгледа, таа не би можела да се оствари, да речеме, утре. Полесно е да се задобие власта отколку да се изменат потребите на човекот. Но, што подразбирате под агресивни потреби?
МАРКУЗЕ: На пример, потребата да се продолжи конкурентската борба за егзистенција, потребата да си купуваме нов автомобил секоја втора година, потребата да си купиме нов телевизор, потребата да гледаме телевизиска програма пет-шест часови дневно. Тоа се животни потреби на голем дел од граѓанството. Наедно, тоа се агресивни и репресивни потреби.
ЕКСПРЕС: 3начи дека гледањето телевизија е агресивен човек. Наивно би можеле да помислиме дека тоа побргу е пасивен акт.
МАРКУ3Е: Ги познавате ли програмите на американската телевизија? Тука има најмногу пукање: „банг, банг”. А сето тоа е насочено кон будење на потребите што индивидот го потчинуваат на капиталистичкиот апарат на производството.
ЕКСПРЕС: Телевизијата би можела да се искористи и на друг начин.
МАРКУЗЕ: Навистина. Но, не е виновна за сè телевизијата, автомобилот и техниката земено воопшто. Грешката е во тоа што на погрешен начин го користиме техничкиот прогрес. Телевизијата би можела добро да се искористи во превоспитување на граѓаните.
ЕКСПРЕС: Како го замислувате вие тоа? Треба ли да се убедуваат гледачите дека не им е потребен ни автомобил ни телевизија, ниту фрижидер, или машина за перење?
МАРКУ3Е: Да, доколку овие стоки оневозможуваат ослободување на кметовите од нивниот „доброволен кулук”.
ЕКСПРЕС: А зарем тоа не би им создало тешкотии на оние што работат во фабриките каде што се изработуваат автомобили, фрижидери итн., а кои би морале да бидат затворени?
МАРКУЗЕ: Овие фабрики би се затвориле за една или две недели. Сите ќе отидат на село, а потоа ќе почне вистинска работа насочена кон отстранување на бедата и нерамноправноста, наместо залудната работа што се изведува во потрошувачкото општество. На пример, во САД Генерал Моторс и Форд ќе произведуваат наместо приватни автомобили наменети за поединци, возила наменети за јавниот сообраќај, за да може и тој вид сообраќај да добие човечки размери.
ЕКСПРЕС: Би биле потребни многу телевизиски емисии ако би сакале да ја убедиме работничката класа оти треба да се сложи со смалувањето на висината на своите надници, да се откаже од автомобилите и да ја намали потрошувачката ... Најпосле, зарем од економските кризи излезот не е секогаш во фашизмот?
МАРКУЗЕ: Тоа е вистина. Револуционерните процеси секогаш почнуваат со економски кризи, израснуваат од економските кризи. Меѓутоа, таквата криза би давала две можности: неофашизам, кога масите се свртуваат кон многу поавторитативни и уште порепресивните режими. Втората можност е пак спротивна; масите ја согледуваат приликата за изградба на слободно општество под чија закрила би било можно да се избегнат кризите. Секогаш постојат две можности. Поради страхувањето дека би можело да се оствари првата можност не смееме да се откажуваме од надежта што ја придаваме во втората можност ...
Забелешки
[*] Преземено од „Комунист”, Скопје, 14 февруари 1969 година.