Говор: 1967, на Слободниот Универзитет во Западен Берлин
Извор: Herbert Marcuse Home page.
Превод: Ивица Антески, од англиски јазик
Онлајн верзија: ноември 2009
Радикалната опозиција денес може да се разгледува само во глобални рамки. Нејзиното разгледување како изолиран феномен доведува до фалсификување на нејзината природа уште во старт. Ќе ја разгледам оваа опозиција со вас во глобален контекст, со акцент на САД. Знаете дека сметам дека денешната студентска опозиција е решавачки фактор на трансформацијата: секако не, како што бев обвинет, како директна револуционерна сила, но како еден од најсилните фактори, која можеби може да стане револуционерна сила. Воспоставувањето врски меѓу студентските опозиции во различни земји затоа е еден од најважните стратегиски неопходности овие години. Одвај и да има некаква врска меѓу студентските опозиции на американските и на германските студентски движења; студентската опозиција во САД дури нема ниту ефективна централна организација. Ние мора да работиме на воспоставување на такви односи и ако, дискутирајќи ја темава, главно се осврнувам на САД како пример, тоа го правам за да помогнам да се подготви воспоставувањето на такви односи. Студентската опозиција во САД сама по себе е дел од поголема опозиција која обично ја нарекуваме нова левица.
Мора да почнам со куса скица на основните разлики меѓу новата и старата левица. Новата левица, со некои исклучоци, е повеќе неомарксистичка отколку ортодоксно марксистичка; таа е под силно влијание на она што се нарекува маоизам, и од револуционерните движења во Третиот свет. Покрај тоа, новата левица вклучува неоанархистички тенденции и се карактеризира со длабока недоверба кон старите левичарски партии и нивната идеологија. И новата левица, повторно со исклучоци, не се ограничува само на работничката класа како на единствен револуционерен субјект. Новата левица себеси не може да се дефинира во класна смисла, затоа што се состои од интелектуалци, од групи што припаѓаат на движењата за граѓански права, како и од младински групи, посебно најрадикалните елементи од младината, вклучувајќи ги и оние кои на прв поглед воопшто не изгледаат како политички, имено хипиците, на кои ќе се осврнам подоцна. Многу е интересно тоа што овие групи како гласноговорници немаат традиционални политичари, туку такви сомнителни фигури како што се поетите, писателите и интелектуалците. Ако се размисли за оваа куса скица, мора да се признае дека оваа состојба е вистински кошмар за „старите марксисти“. Овде имаме опозиција што очигледно нема ништо со „класичната“ револуционерна сила: кошмар, но онаков што соодветствува со реалноста. Верувам дека оваа сосема неортодоксна констелација на опозицијата е вистински одраз на авторитарно-демократското „исполнително“ општество, на „еднодимензионалното општество“ онакво какво што се обидов да го опишам[1], чија клучна карактеристика е интеграцијата на владеаната класа на мошне материјална и многу реална основа, имено врз основа на контролирани и задоволени потреби што за возврат го репродуцираат монополскиот капитализам – контролирана и репресирана свест. Резултатот од овие односи е отсуство на субјективната неопходност од радикална трансформација чија цел неопходно станува дури уште поочигледна. И, во вакви услови, опозицијата се концентрира меѓу аутсајдерите на тој воспоставен ред. Најпрвин таа треба да се бара во гетата, меѓу „непривилегираните“, чии животни потреби дури и високоразвиениот напреден капитализам не може и нема да ги задоволи. Второ, опозицијата е концентрирана на спротивниот крај на општеството, меѓу оние од привилегираните чија свест и инстинкти се пробиле и избегале од контрола. Мислам на оној општествен слој што, имајќи позиција и образование, сè уште има пристап кон фактите и кон целосната структура на пристапот кон нив, што е навистина тешко да се постигне. Овој слој сè уште има знаење и свест за постојаното заострување на противречностите и за цената што таканареченото општество на изобилството ја наплаќа од своите жртви. Накусо, има опозиција и на двата спротивни краја на општеството, и нив би сакал да ги опишам накусо:
Непривилегираните. Во САД непривилегираните се состојат главно од национални и расни малцинства, што се секако политички неорганизирани и често антагонистички меѓу себе (на пример, во поголемите градови има значителни конфликти помеѓу црнците и Порториканците). Тоа се главно групи кои не заземаат значајно место во процесот на производство и затоа не можат да се сметаат за потенцијални револуционерни сили од гледиште на марксистичката теорија – барем не без сојузници. Но во глобалната рамка непривилегираните кои мораат да ја преземат целата тежина на системот навистина се масовна основа на борбата за националното ослободување против неоколонијализмот во Третиот свет и против колонијализмот во САД. Овде, исто така, нема ефективна поврзаност помеѓу националните и расни малцинства во метрополите на капиталистичкото општество и масите во неоколонијалниот свет кои се веќе станати на борба против ова општество. Овие маси можеби можат сега да се сметаат за нов пролетаријат и како таков тие денес се реална опасност за светскиот систем на капитализмот. До кој степен работничката класа во Европа сè уште може или повторно може да се смета како дел од овие групи на непривилегирани е проблем кој би морале да го дискутираме посебно; јас не можам да го направам тоа во рамките на она што треба да го кажам овде денес, но би сакал да посочам на една фундаментална разлика. Она што можеме да го кажеме за американската работничка класа е дека во големо мнозинство работниците се интегрирани во системот и не сакаат радикална трансформација, а тоа веројатно не можеме или сè уште не можеме да го кажеме и за европската работничка класа.
Привилегираните. Би сакал да ја поделам втората група, која денес му опонира на системот на развиениот капитализам, на два пододдели. Прво, да погледнеме на таканаречената нова работничка класа,[2] што би требало да се состои од техничари, инженери, специјалисти, научници и слично, кои се вклучени во производниот процес, иако на посебна позиција. Благодарение на својата клучна позиција оваа група навистина изгледа дека го претставува јадрото на една објективна револуционерна сила, но истовремено таа е и омиленото дете на востановениот систем, што исто така ја вообликува свеста на оваа група. Затоа, изразот „нова работничка класа“ е, ако ништо друго, преуранет.
Второ, практично единствениот субјект за кој ќе зборувам денес, е студентската опозиција во нејзината најширока смисла, вклучувајќи ги тука и таканаречените незавршени студенти. Колку што можам да проценам, последниве претставуваат значајната разлика меѓу американските и германските студентски движења. Во Америка многу од студентите кои се во активна опозиција престануваат да се студенти и целото време го посветуваат за да ја организираат таа опозиција. Тоа носи и една опасност, но можеби истовремено и предност. Ќе ја разгледам студентската опозиција преку три категории. Прво, би можеле да прашаме против што е насочена оваа опозиција; второ, кои се нејзините форми; и трето, какви се изгледите на оваа опозиција?
Прво, која е целта на оваа опозиција? Ова прашање мора да биде земено многу сериозно, затоа што се соочуваме со опозиција на демократско општество кое дејствува ефикасно, кое барем во нормални услови не оперира со терор. Понатаму, и на оваа поента во САД сме доста начисто, тоа е опозиција против мнозинството од населението, вклучувајќи ја тука и работничката класа. Тоа е опозиција против системскиот притисок кој е присутен насекаде, што според природата на својата репресивна и деструктивна продуктивност деградира сè, на сè понечовечен начин, до статусот на стока чија порачка и продажба ја обезбедуваат суштината и содржината на животот; против лицемерната моралност и „вредности“ на системот: и против теророт распространет надвор од метрополата. Опозицијата на системот како таков најпрвин беше воспоставена од движењата за граѓански права и потоа од војната во Виетнам. Како дел од движењето за граѓански права студентите од Северот отидоа на Југот за да им помогнат на црнците да се регистрираат за гласање. Токму тогаш тие видоа за првпат како овој слободен демократски систем навистина изгледа, какви намери имаат неговите шерифи, како убиствата и линчувањата на црнците поминуваат неказнето, иако криминалците се добро познати. Ова делуваше како трауматско искуство и предизвика политичко активирање на студентите и на интелигенцијата во САД воопшто. Второ, оваа опозиција беше зголемена поради војната во Виетнам. За овие студенти војната за првпат ја откри суштината на воспоставеното општество: неговата потреба за експанзија и агресија и бруталноста на неговата борба против сите ослободителни движења.
За жал, немам време да го разгледам прашањето дали војната во Виетнам е империјалистичка војна. Сепак, тука би сакал да направам куса опсервација, бидејќи проблемот секогаш се поставува сам по себе. Ако империјализмот е сфатен во старата смисла, односно дека САД се борат за инвестиции, тогаш тоа не е империјалистичка војна, дури и ако овој директен аспект на империјализмот денес повторно станува акутен проблем. Во изданието на „Њусвик“ од 7 јули 1967 година, на пример, можеше да се прочита дека Виетнам претставува бизнис вреден 20 милијарди долари и дека оваа бројка секојдневно расте. И покрај тоа, сепак, ние немаме потреба да шпекулираме за применливоста на новата дефиниција на империјализмот, зашто водечките гласноговорници на американската влада самите кажаа за што станува збор. Целта во Виетнам е да се спречи една од стратешки и економски најважните области во светот да падне под контрола на комунистите. Тоа е прашање на клучната борба против сите обиди за национално ослободување на сите краишта на светот, клучна во смисла дека успехот на виетнамската борба за ослободување може да даде сигнал за активирање на слични ослободителни движења во други делови на светот многу поблиски до метрополата каде што се направени огромни инвестиции. Во таа смисла Виетнам на ниеден начин не е само уште еден настан во надворешната политика, туку е поврзан со суштината на системот и е пресвртница во развојот на системот, можеби почеток на крајот. Она што се покажува тука, е дека човековата волја и човековото тело дури и со најскромните оружја можат да се справат со најефикасниот систем на деструкција на сите времиња. Ова е новост во светската историја.
Сега доаѓам до второто прашање за кое сакав да зборувам, имено, формите на таа опозиција. Зборуваме за студентската опозиција и би сакал да кажам уште на почетокот дека не станува збор за политизација на универзитетот, зашто универзитетот е веќе политички. Треба да размислиме само за мерката во која природните науки, на пример, и дури и такви апстрактни дисциплини како што е математиката, денес наоѓаат директна примена во производството и во воената стратегија. Треба само да се помисли на мерката во која природните науки, па дури и социологијата и психологијата денес зависат од финансиската поддршка на владата и на големите фондации, до мерка кога последниве две полиња се користат за контрола на човекот и за регулација на пазарот. Во таа смисла може да кажеме дека универзитетот е веќе политичка институција и дека, во најдобар случај, студентската опозиција е обид за деполитизација, не за политизација на универзитетот. Покрај позитивистичката неутралност, што е псевдонеутралност, неопходно е да се обезбеди место и за нејзината критика во студиските програми и во рамките на интелектуалната дискусија. Тоа е причината зошто едно од главните барања на студентската опозиција во САД е реформа на студиските програми, за да може критичката мисла и знаењето целосно да се внесат во интелектуалната дебата – а не како агитација или пропаганда. Таму каде што тоа не е можно, се формираат таканаречени „слободни универзитети“ или „критички универзитети“ надвор од универзитетот, како на пример во Беркли или на Стенфорд, а сега и на најголемите универзитети на Истокот. На сите овие слободни универзитетски курсеви и семинари се изучуваат оние предмети кои ги нема или кои се несоодветно застапени во вообичаените студиски програми, како на пример марксизмот, психоанализата, империјализмот, надворешната политика во Студената војна, и гетата.
Друга форма на студентска опозиција е онаа на познатите teach-ins, sit-ins, be-ins, love-ins. Овде би сакал да посочам само на опсегот и тензиите во опозицијата: критичкото учење и предавање, грижата за теоријата од една страна, и, од друга, она што може да се нарече „егзистенцијална заедница“, или „вршење на сопствените работи“. Подоцна би сакал да кажам нешто за значењето на тензијата, затоа што според мене тоа го изразува обединувањето на политичкиот и сексуално-моралниот бунт, што е важен фактор на опозицијата во Америка. Тоа го наоѓа својот највидлив израз во демонстрациите – невооружени демонстрации – и нема потреба да се лови прилика за такви демонстрации. Да се бара конфронтација заради самата конфронтација не само што е непотребно, туку и неодговорно. Конфронтациите постојат. Луѓето не мора да ги бараат. Да се отстапи од патот за да се најде некоја конфронтација значи да се фалсификува опозицијата, зашто денес таа е во дефанзивна, а не во офанзивна позиција. Причините се таму: на пример, секоја ескалација на војната во Виетнам; посетите на застапниците на завојувачките политики: пикетирање (како што знаете тоа е посебна форма на американско демонстрирање) на фабрики каде што се произведува напалм и други хемиски средства за војување. Овие демонстрации се организирани и тие се легални. Дали овие легални демонстрации се конфронтации со институционализираното насилство насочено против опозицијата? Мојот одговор се базира на американската ситуација, но ќе видите дека тој може лесно да се примени и на вашата. Овие демонстрации не се конфронтации сè додека остануваат во рамките на легалноста. Но, кога го прават тоа, тие се подложуваат на институционално насилство кое автономно си ги определува рамките на легалноста и може да ги намали до задушувачки минимум; на пример, со донесување закони како оние што забрануваат премин преку приватен или владин имот, попречување на сообраќајот, нарушување на мирот и слично. Според тоа, она што било легално, може да стане илегално од минута во минута, ако сосема мирни демонстрации го нарушуваат мирот или ако намерно или ненамерно преминуваат преку приватен имот итн. Во оваа ситуација конфронтацијата со државната моќ, со институционализираното насилство, изгледа неизбежна – освен ако опозицијата не стане безопасен ритуал, смирувач на совеста и се спроведува како главен поддржувач на правата и слободите достапни во статус квото. Такво е искуството од движењата за граѓански права: дека другите користат насилство, дека другите се насилството и дека против ова насилство легалноста е проблематична уште од самиот почеток. Ова исто така ќе биде искуство и на студентската опозиција штом системот се почувствува загрозен од неа. И тогаш, опозицијата ќе биде ставена пред фатална одлука: опозиција како ритуален настан или опозиција како отпор, односно, како граѓанска непослушност.
Би сакал да кажам барем неколку збора за правото на отпор, затоа што сум вчудоневиден повторно и повторно кога наоѓам колку малку тоа навлегло во свеста на луѓето и покрај тоа што признавањето на правото на отпор, имено граѓанската непослушност, му припаѓа на најстарите и најсветите елементи на западната цивилизација. Идејата дека има право или закон повисок од позитивните законски прописи е стара колку и самата цивилизација. Овде е конфликтот на правата пред кои стои секоја опозиција што е повеќе од приватна. Затоа што естаблишментот има легален монопол на насилството и на позитивното право, дури и должност, да користи насилство во своја самоодбрана. Наспрема тоа, признавањето и користењето на повисокото право и обврската за пружање отпор, на граѓанска непослушност, е мотивирачка сила на историскиот развој на слободата, потенцијално ослободително насилство. Без ова право на отпор, без активирање на повисокото право против постојното право, денес сè уште ќе бевме на ниво на најпримитивното варварство. Затоа мислам дека концептот на насилството покрива две различни форми: институционализираното насилство на воспоставениот систем и насилството на отпорот, што е неопходно илегално во однос на позитивното право. Бесмислено е да се зборува за легалноста на отпорот: ниеден општествен систем, дури ни најслободниот, не може уставно да го легализира насилството што е насочено против него самиот. Секој од овие форми има функции кои се во конфликт со оние на другиот. Постои насилство на угнетувањето и насилство на ослободувањето; има насилство за одбрана на животот и насилство на агресијата. И двете форми биле и ќе останат историски сили. Па, веќе на почетокот опозицијата е поставена на полето на насилството. Правото стои против правото, не само како апстрактен поим, туку и како акција. Повторно, статус квото има право да определи кои се границите на легалноста. Овој конфликт на две права, на правото на отпор со институционализираното насилство, донесува со себе постојана опасност на судир со насилството на државата, освен ако правото на ослободување не му се жртвува на правото на воспоставениот ред и освен, како и во претходната историја, бројот на жртвите на моќта што е на власт продолжи да ги надминува оние на револуцијата. Тоа значи дека, сепак, проповедањето принципиелно ненасилство го репродуцира постоечкото инстутиционализирано насилство. И, во монополското индустриско општество, насилството е концентрирано, во претходно невидени размери, во доминацијата што се пробива во општеството како тоталитет. Во однос на овој тоталитет правото на ослободување во својата сегашна појавност е специфично право. Затоа конфликтот на насилството се појавува како судир на општото и специфичното или на јавното и приватното насилство и во овој судир приватното насилство ќе биде победувано сè дотогаш додека не успее да се спротивстави на постоечката јавна власт како нов општ интерес.
Сè додека опозицијата ја нема општествената сила на новиот општ интерес, проблемот на насилството е првенствено проблем на тактиката. Дали може конфронтацијата со моќта што е на власт, во која предизвикувачката сила на отпорот ќе изгуби, во одредени случаи сепак да предизвика промени на констелациите на моќ во корист на опозицијата? Во разгледувањето на ова прашање еден често цитиран аргумент е погрешен, имено дека преку таква конфронтација другата страна, противникот, станува помоќен. Тоа се случува ионака, без оглед на таквата конфронтација. Тоа се случува секој пат кога опозицијата се активира, а проблемот е ова засилување на противникот да се претвори во преодна фаза. Тогаш, во секој случај, проценката на ситуацијата зависи од појавата на конфронтацијата и посебно од успехот на систематски изведените едукативни програми и организираната солидарност. Ќе ви дадам за еден пример од САД. Опозицијата ја доживува војната против Виетнам како напад на слободата, на самиот живот, што го засега целото општество и што го оправдува правото на тотална одбрана. Но мнозинството од населението сè уште ја поддржува владата и војната, додека опозицијата е само дифузно и локално организирана. Формата на опозиција, што во овој случај е сè уште легална, спонтано се развива во граѓанска непослушност, во одбивање на воена служба и организирање на ова одбивање. Ова е веќе илегално и ја прави ситуацијата поакутна. Од друга страна, демонстрациите се придружени уште посистематски со едукативна работа меѓу населението. Ова е „работа во заедницата“. Студентите одат во сиромашните области за да ја активираат совеста на жителите, првично да ги отстранат најочигледните потреби, како што се недостаток на најпримитивната хигиена и слично. Студентите се обидуваат да ги организираат луѓето за овие непосредни потреби, но истовремено и да ја разбудат политичка свест во овие области. Таква едукативна работа, секако, не се случува само во сламовите. Постои и познатата „кампања од врата на врата“, што вклучува дискутирање со домаќинките за тоа што навистина се случува, а кога се тие таму, и со нивните сопрузи. Ова е посебно важно пред изборите. Ги посочувам разговорите со жените зашто е факт, како што и може да се очекува, дека општо земено жените се поподложни да ги уважат хуманите аргументи отколку мажите. Тоа е така затоа што жените сè уште не се сосема вовлечени во производството. Дали тоа ќе има успех? Успехот е мерлив – на пример според бројот на гласови што ќе ги добијат таканаречените „мировни кандидати“ на локалните, државните и националните избори.
Денес може да се забележи дека кај опозицијата има свртување кон теоријата, што е посебно важно затоа што новата левица, како што веќе посочив, почна со тотален сомнеж во идеологијата. Верувам дека тоа станува сè повидливо и повидливо, дека секој обид да се смени системот бара теоретско водство. Во САД и студентската опозиција денес наоѓаме обиди не само да се премости јазот меѓу старата и новата левица, туку исто така да се работи на критичка теорија за современиот капитализам на неомарксистичка основа.
Како последен аспект на опозицијата би сакал сега да ја споменам новата димензија на протестот, која се состои во единството на морално-сексуалната и политичката побуна. Би сакал да ви дадам една илустрација што ја доживеав како очевидец, што ќе ви ја покаже разликата меѓу она што се случува во САД и овде. Тоа беше на еден од големите антивоени демонстрации во Беркли. Полицијата, точно е тоа, ги дозволи протестите, но забрани пристап кон целта на демонстрациите, воената железничка станица во Оукланд. Тоа значеше дека по одредена и јасно определена точка, демонстрациите ќе станеа илегални со тоа што ќе ја прекршеа полициската наредба. Кога илјадници студенти се приближија до точката од која почнуваше забранетиот пат, тие наидоа на барикада што се состоеше до 10 реда тешко вооружени полицајци облечени во црни униформи и челични шлемови. Маршот се приближи на оваа полициска барикада, и како и вообичаено имаше неколку луѓе на чело на маршот кои повикуваа демонстрациите да не запрат, туку да се обидат да го пробијат полицискиот кордон, што природно ќе водеше кон крвав пораз без да се постигне некоја цел. Маршот направи контра-кордон, така што демонстрантите најпрвин ќе мораа да се пробијат низ својот сопствен кордон за да преминат до оној на полицијата. Природно, тоа не се случи. По две или три застрашувачки минути илјадниците марширачи седнаа на улицата, се појавија гитари и усни хармоники, луѓето почнаа да се смеат и да си прават муабет и демонстрациите завршија. Можеби ова ќе ви се види смешно и патетично, но верувам дека единството спонтано и анархично се појави што, на крајот на краиштата, тоа не може, а да не остави впечаток дури и на непријателот.
Да позборуваме малку и за изгледите на опозицијата. Јас никогаш не реков дека студентската опозиција денес е сама по себе револуционерна сила, ниту кога и да е сум видел во хипиците „наследник на пролетаријатот“! Само национално-ослободителните фронтови на земјите во развој денес се во револуционерна борба. Но, дури ни тие, сами по себе, не претставуваат ефективна револуционерна закана за системот на развиениот капитализам. Сите сили на опозицијата денес работат на подготовка и само на подготовка – но, кон неопходна подготовка за можната криза на системот. Токму национално-ослободителните фронтови и побуните во гетата може да придонесат за таква криза, не само како воени, туку и како политички и морални опоненти – живото, човечко негирање на системот. При подготовката и можноста да се случи таква криза, можеби и работничката класа, исто така, може да биде политички радикализирана. Но ние мора да си признаеме дека не знаеме дали во таква ситуација радикализацијата ќе биде кон лево или кон десно. Акутната опасност од фашизмот или неофашизмот воопшто не е надмината.
Јас зборував за потенцијална криза, за можноста за криза на системот. Силите што придонесуваат кон таква криза би требало да се разгледаат до најситен детал. Верувам дека мора да ја видиме оваа криза како составување на мошне различни субјективни и објективни тенденции од економска, политичка и морална природа, на Истокот како и на Западот. Овие сили сè уште не се организирани врз солидарна основа. Тие немаат основа во масите на развиените земји на напредниот капитализам. Дури и гетата во САД се во почетна фаза на обидите за политизација. Во такви услови ми изгледа дека задачата на опозицијата најпрвин е ослободување на свеста надвор од нашата сопствена општествана група. Затоа што, всушност, во прашање е животот на секого од нас, и денес секој е дел од она што Веблен го нарече „невидливо население“, имено владеаните. Тие мора да станат свесни за ужасната политика на системот чија моќ и притисок растат со закана од тотално истребување. Тие мора да научат дека достапните производни сили се користат за репродукција на експлоатацијата и угнетувањето и дека таканаречениот слободен свет се опремува себеси со воени и полициски сили за да го заштити сопствениот вишок. Оваа политика на ниеден начин не може да биде оправдана со тоталитаризмот од спротивниот табор, против кој многу може да се каже и мора да се каже. Но, овој тоталитаризам не е експанзивен или агресивен и сè уште е посветен на немаштијата и сиромаштијата. Ова не го менува фактот кој мора да се собори – но одлево.
Сега ослободувањето на свеста за која зборував значи повеќе од дискусија. Тоа значи, и во сегашната ситуација мора да значи, демонстрации, во буквална смисла. Целата личност мора да го демонстрира своето учество и својата желба за живот, дека е негова желба да живее во мирен, човечен свет. Воспоставениот поредок е мобилизиран против оваа реална можност. И, ако може да не повреди тоа што имаме илузии, исто толку може да не повреди, можеби и повеќе, да се проповеда дефетизам и покорност, што може да им оди во прилог само на оние кои го водат системот. Факт е дека ние се наоѓаме себеси спроти систем кој од почетокот на фашистичкиот период до денес преку своите акти ја негира идејата на историскиот прогрес, систем чии внатрешни контрадикции постојано се манифестираат преку нечовечни и непотребни војни, и чија растечка продуктивност ги зголемува деструктивноста и отпадот. Таквиот систем не е имун. Тој веќе се брани против опозицијата, дури и онаа на интелектуалците, во сите делови на светот. И, дури и да не видиме трансформација, мора да продолжиме да се бориме. Мора да издржиме ако сакаме да живееме како човечки суштества, да работиме и да бидеме среќни. Во сојуз со системот повеќе не можеме да го правиме тоа.
Забелешки
[1] Herbert Marcuse, One-Dimensional Man (Boston: Beacon, 1964).
[2] За оваа поента, погледни Serge Mallet, La Nouvelle Classe Ouvrière (Paris: Editions du Seuil, 1963).