Напишано: 1986
Извор: New Left Review, No. 159, September-October 1986, pp. 5-37.
Превод: Томислав Захов
Онлајн верзија: јануари 2021
Во својата книга „Економија на остварлив социјализам“, Алек Ноув ги критикува методите на марксистичката економија, како погрешни или ирелевантни за задачата за градење социјализам и ја отфрла целта на марксистичката политика – социјализам без стоковно производство – како невозможна за реализација. Секој ефикасен одговор на неговите приговори мора да ја следи истата постапка што ја користел Маркс во неговата студија за појавата на капитализмот. Со други зборови, тој не треба да започне од крајната идеална или нормативна цел што треба да се постигне, туку од елементите на новото општество кои веќе растат во утробата на старото – од законите на движење и внатрешните противречности на капиталистичкиот начин на производство и на постојното буржоаско општество. Кој е основниот историски тренд на развој на капитализмот, од индустриската револуција па наваму? Растечка објективна социјализација на трудот. Сите меѓусебно поврзани закони на движење на капиталистичкиот начин на производство – постојаната потрага по зголемен интензитет и продуктивност на трудот на работното место; немилосрдната потрага по нови пазари; притисокот кон промени со технологии кои заштедуваат труд (пораст на органскиот состав на капиталот); растечката концентрација и централизација на капиталот; тенденцијата на стапката на профит да опаѓа; избувнувањето на периодични кризи на прекумерно производство и прекумерна акумулација; немилосрдниот тренд кон интернационализација на капиталот – сите овие заедно резултираат со оваа крајна цел.
Што значи објективна социјализација на трудот? Прво, тоа означува растечка меѓузависност и на самите работни процеси и на изборот и производството на добрата што ги конзумираме. Таквата меѓузависност вклучуваше во краен случај неколку стотици лица за просечниот жител на една европска или азиска земја во XIV век. Денес таа опфаќа буквално милиони луѓе. Но, објективната социјализација на трудот исто така наговестува нешто што е уште поголемо. Бидејќи она што таа го имплицира е драматично проширување на планираната организација на работата. Внатре во фабриката, штом започне индустријализацијата, не владее врховниот пазар, туку планирањето. Колку е поголема фабриката, толку е поголем обемот на ваквото планирање. Со појавата на монополистичкиот капитализам, планирањето достигнува од фабриката до фирмата – односно, во модалните случаи, до мулти-фабрички институции. Со развојот на транснационалните корпорации во современиот свет, планирањето стана меѓународно – честопати, правно кажано, во делокруг на мулти-компании.
Последица на овој секуларен процес беше радикално намалување на пазарно распределената работна сила во доцниот капитализам, во споредба со директно распределената работна сила. Главната причина за овој пад на пазарната распределба на трудот не треба да се бара во растечката јавна интервенција во економијата, или појавата на социјалната држава или придобивките од борбата на работничката класа – иако сите овие придонесоа за крајниот резултат. Таа лежи во внатрешната логика на самиот капитализам и во неговата особена динамика на акумулација и конкуренција. Се разбира, директно распределената работна сила може да биде придружена со монетарно сметководство – како што е тоа во бирократизираните планирани економии на СССР, Кина или Источна Европа. Но, ова не ја прави идентична со пазарната распределба. Кога „Џенерал Моторс“ има резервни делови од своите камиони произведени во фабриката „Х“, каросериите на возилата во фабриката „Y“ исклопувањето изведено во фабриката „Z“, фактот дека компјутерските отпечатоци што содржат пресметки на паричните трошоци од најситен тип го придружуваат превозот на резервните делови не значи на кој било начин дека фабриката Х „продава“ резервни делови на фабриката Z. Продажбата подразбира промени во сопственоста, а со тоа и реална фрагментација на донесувањето одлуки како одраз на реална автономија на имотот и финансиските интереси. Не е пазарот, туку планираниот таргет на производството на камиони што го одредува бројот на единиците што треба да се произведат. Фабриката за изработка на камионите не може да „банкротира“, затоа што доставила „премногу“ единици до фабриката за склопување.
Нормално, капиталистичката пазарна економија сè уште владее во смисла дека сите овие процеси се типично ограничени на фазата на полупроизводи – т.е. стоки пред да стигнат до крајниот клиент (ние велиме клиент наместо потрошувач тука, затоа што тој клиент може да биде и друга фабрика за купување машини или државата што купува оружје). Но, нејзиното функционирање сега сè повеќе прибегнува кон непазарни механизми, не само во сферата на производството, туку и на прометот. Фактот дека ова економско поопштествување на трудот под капиталот е придружено и испреплетено со растот на политички форми на непазарна распределба на трудот, само ги прави противречностите на целиот процес уште поексплозивни.
Го користевме терминот „планирање“. Но, самиот концепт треба поточно да се дефинира. Планирањето не е еквивалентно на „совршена“ распределба на ресурсите, ниту на „научна“ распределба, па дури ни на „похумана“ распределба. Тоа едноставно значи „директна“ распределба, ex ante. Како такво, тоа е спротивно на пазарната распределба, која е ex post. Овие се двата основни начини на распределување на ресурсите, и тие се суштински различни едни од други – дури иако тие можат понекогаш да се комбинираат во несигурнии хибридни преодни форми, кои нема да бидат автоматски само репродуцирачки. Во суштина, тие имаат поинаква внатрешна логика. Тие генерираат посебни закони на движење. Тие мешаат дивергентни мотивации меѓу производителите и организаторите на производството и наоѓаат израз во несоодветни општествени вредности.
И двата основни вида на распределба на трудот постоеле во најширок можен размер низ историјата. Значи, и двете се прилично „изводливи“. И двете се применети во најразновидни модалитети и со најразновидни резултати. Може да имате „деспотско“ планирање и „демократско“ планирање (оние што го негираат второто никогаш не погледнале во претколонијалното Банту село). Може да имате „рационално“ планирање и „ирационално“ планирање. Може да имате планирање засновано врз рутина, обичај, традиција, магија, религија, незнаење – правила за планирање од магионичари, шамани, факири и неписмени од сите видови. Најлошо од сè, може да имате планирање диригирано од генерали; бидејќи секоја армија се заснова на априорна распределба на ресурси. Исто така, може да имате планирање организирано на полурационален начин од технократи или, на највисоко ниво на научна интелигенција, од работници и непристрастни специјалисти. Но, без оглед на нивните форми, сите овие вклучуваат директна распределба на ресурсите (вклучително и работна сила) преку умислен избор на некое општествено тело. На спротивниот пол е распределбата на ресурсите преку објективните закони на пазарот кои апостериорно ги спротивставуваат или корегираат претходно расцепканите одлуки донесени од приватни тела, одделно или автономно едни од други.
Слично, пазарните економии во смисла ex post алокации на ресурси историски постоеле во најразновидни форми. Во принцип, би можеле да постојат пазарни економии со „совршена“ слободна конкуренција: иако во пракса ова тешко дека е реализирано. Може да има пазарни економии нарушени од доминацијата на моќни монополи кои можат да контролираат големи економски сектори и така да ги одредуваат цените во подолги периоди. Пазарите можат да коегзистираат со драстични форми на автократија и деспотизам – како што тоа се случи под апсолутизмот во осумнаесеттиот век, царизмот во деветнаесеттиот век, да не зборуваме за разни видови на воена хунта или фашистичка диктатура во дваесеттиот век. Но, тие исто така можат да се комбинираат со развиени форми на парламентарна демократија, како што беа во втората половина на овој век – ако не и во помалку од дваесет земји од сто и педесет или повеќе кои го сочинуваат капиталистичкиот свет. Пазарните економии може да ја влошат мизеријата на широките народни маси, со апсолутно намалување на нивниот животен стандард, како што тоа го направија во повеќето земји на Западот во голем дел од XVIII и XIX век, во Источна Европа протегајќи се длабоко во дваесеттиот век, и како што тие сè уште го прават тоа барем со половина – ако не и повеќе – од жителите на јужната хемисфера. Тие, исто така, во други околности, можат да преовладуваат со значителен пораст на просечниот животен стандард на мнозинството од населението, како што тоа го направија на Западот во триесеттите години пред Првата светска војна и четвртина век по Втората светска војна. Но, во сите овие споредени случаи тоа е сè уште пазарниот принцип– односно, апостериорна распределба на ресурсите утврдена со продажба и приход (под капитализам: профит) – што управува.
Историски гледано, пазарните економии го достигнаа својот максимум на проширување за време на преминот од ситно-стоковно производство во почетните фази на релативно ситномануфактурниот капитализам, во светот на laissez-faire од средниот деветнаесетти век. Потоа, чистите пазарни принципи на распределба влегоа во зголемен судир со потребите за рационално планирано производство во големите фабрики и големите фирми. Енгелс ја формулираше таа противречност неверојатно во еден познат пасус во „Анти-Диринг“: „Колку е поголемо господарувањето добиено со новиот начин на производство над сите одлучувачки полиња на производство и во сите економски решавачки земји, толку повеќе тоа го намалуваше индивидуалното производство до незначително ниво, толку појасно беше обелоденета некомпатибилноста на поопштественото производство со капиталистичкото присвојување. Контрадикторноста помеѓу поопштественото производство и капиталистичкото присвојување сега се прикажува како антагонизам помеѓу организацијата на производството во индивидуалната работилница и безредието на производството во општеството генерално.“[1] Во „Доцниот капитализам“ тврдевме дека поопшт закон на движење на буржоаското општество како целина (општествени надградби, како и општествена база) може да се изведе од овој основен антагонизам: односно, контрадикторноста помеѓу истовремените тенденции на капитализмот кон делумна рационалност и глобална ирационалност.
Двата различни системи на распределба на ресурсите се структурно поврзани – навистина во голема мера идентични – со два споредбени начини за прилагодување на производството врз потребите. Бидејќи секое човечко општество е на крајот насочено кон потрошувачката – бидејќи без потрошувачката на производителите (т.е. репродукцијата на нивната работна сила) воопшто нема да има производство, труд или човечки опстанок. Сега, постојат само два основни начини за прилагодување на тековното производство врз потребите. Или овие потреби се земаат како дадени во почетокот, како што се одредени однапред од кое било доминантно општествено тело, а производството е организирано за да ги задоволи. Или пак, тие се сметаат непознати или во секој случај неодредени, а пазарот би требало да ги открие ex post преку потрошувачката на „ефективната побарувачка“.
По Втората светска војна, конвенционалната буржоаска мудрост сметаше дека таа побарувачка до одреден степен треба да биде подложена на јавно обликување и интервенција, во епохата на противцикличната економија и политиката на социјална благосостојба. Но, во изминатата деценија имаше остра реакција против кејнзијанистичките идеи и техники во капиталистичкиот свет, и незадржлива рехабилитација на пазарот и стоковното производство како цивилизациски вредности сами по себе. Оваа промена имаше длабоко влијание и врз левицата. Денес, цела маса на социјалистичка мисла – која е постара од Маркс, но на која тој даде научен и систематски израз – што претставува критика на стоковното производство и на пазарот по себе, и длабока историска демистификација на низа теоретски претпоставки што потекнуваат од Хобс, Лок и Смит, е во опасност неселективно да биде отфрлена. Бидејќи не се само конзервативните академици или политичари, туку и сè поголем број социјалисти, пред сè многу леви социјалдемократи и еврокомунисти, кои сега одново откриваат и повторно инкорпорираат во својата општествена мисла буржоаски аксиоми, кои немаат никаква научна или емпириска основа: кои едноставно се написи со слепа вера и суеверие. Логичниот – и широко распространет – заклучок од оваа промена на мислењето е недоверба во самата можност за свесно планирање, и прифаќање – ако не и култно – на пазарот што задава удар во самото срце на социјалистичката кауза. Вистинскиот ризик на тековните дебати не е краткорочното прашање за тоа колку е потребно потпирање на стоковната размена веднаш по антикапиталистичката револуција, туку дали долгорочната цел на самиот социјализам – како бескласно општество за кое може ќе треба цел век да се изгради – воопшто вреди да се реализира, и зошто вреди да се реализира. Тоа беше основното прашање за низа мислители што се протега од Бабеф и Сен Симон до Енгелс и Луксембург, и за нас останува главното прашање денес, додека ја читаме „Економијата на остварливиот социјализам“ од Алек Ноув.
Ова ми го отежнува секој обид да им одговорам на Алек Ноув и другите поборници на „пазарниот социјализам“. Тие сакаат да ја анализираат и поправат сериозно неправилното функционирање на преодните економии во Советскиот Сојуз, Источна Европа и Кина, а само по себе ова е легитимна и неопходна преокупација. Ние не веруваме дека овие општества се во каква било смисла на зборот социјалистички. Ниту, пак, веруваме дека социјализмот, како што е дефиниран од Маркс, само што не се појавил во овие земји; во моментов во ниту една од нив не се посакува или постои обид за радикално сузбивање на преостанатите пазарни односи. Но, целта на книгата на Ноув е да аргументира дека „марксистичкиот социјализам“, како што е класично дефиниран, никаде не е на дневен ред и дека е утописки проект уште од самиот почеток. Со други зборови, аргументот на Ноув се однесува не само на периодот на транзиција, со неговите специфични економски проблеми, туку и на самата природа на социјализмот. Доказите собрани од искуството на Советскиот Сојуз, со целиот историски товар на заостанатост, уништување од војната и бирократското лошо менаџирање, се користат за да им се даде тежина на класичните аргументи против социјалистичкото планирање како такво. Треба да се постави прашањето: зарем конкретните проблеми на економиите од советски тип не се делумно резултат на незрелите услови за генерализирање на поопштествувањето? За споредба, верувам дека може да се покаже дека постојат објективни тенденции во најразвиените земји кои укажуваат на присуство на материјални, технички и човечки ресурси потребни за планирање; а во исто време овие развиени општества исто така ја покажуваат тешката цена што се плаќа поради отсуството на планирање. Секако, секоја реална програма за справување со масовната невработеност, супер-експлоатацијата на жените работнички или етничките малцинства, или огромните проблеми создадени од еколошката неодговорност на корпорациите и владите, ќе треба да се заснова на воспоставување на сосема нови општествени приоритети со помош на реално поопштествување и демократско планирање. Самиот Маркс не го отфрли стоковното производство („пазарната економија“) во изградбата на социјализмот само поради економска ефикасност – или од слепа верба во пролетаријатот. Би било сосема погрешно да се отфрли застрашувачкиот корпус на социјалистичка традиција што кулминира со неговото дело, едноставно затоа што на оваа маса на дела, исто така, се повикуваат на погрешен начин советските поборници за бирократска централизација. Да се направи тоа,би било исто толку погрешно, како и да се отфрлат принципите на човековите права под изговор дека и реакционерните капиталисти се повикуваат на овие принципи.
Сега да се посветиме на некои од централните приговори што ги изнесе Алек Ноув против она што го смета за класична марксистичка концепција на социјалистичко планирање. Потпирајќи се на своето несомнено познавање на советската економија, тој тврди дека во СССР се произведуваат веројатно околу дванаесет милиони различни стоки во кое било дадено време, и дека само пазарот би можел да ја извршува функцијата на рационална распределба на овие стоки – бројот на одлуките што треба да се донесат едноставно е преголем за било кој видна демократско здружение на производители.[2] Што треба да направиме во врска со овој аргумент? Прво, да ја расчистиме неговата нејаснотија. Бројката на Ноув вклучува огромен број на полупроизводи и резервни делови, како и специјализирани видови на опрема, кои обичниот граѓанин никогаш не ги среќава и никогаш не ги конзумира. Бројката опфаќа и многу варијанти на иста стока за широка потрошувачка. Во западните општества овие стоки се движат од десет различни видови на детергент до триесет сорти леб и така натаму. Нормалните луѓе обично конзумираат само една или две вакви варијанти, не сите. Сознинието за ова е важно за да се ограничи тешкотијата со која се занимава Ноув. Затоа што, всушност, не се работи за тоа дека пазарот во развиените капиталистички земји „алоцира“ милиони производи – или производи за широка потрошувачка или средства за производство. Во најлош случај, приватните потрошувачи можат да купат неколку илјади различни стоки во текот на целиот свој живот (дури и тоа би било претерана проценка за многу од нив). Тие немаат време да конзумираат „милиони“ различни стоки или да одговорат на „пазарните сигнали“ при „избирање“ на истите. Мислењето – негувано од либералните економисти и во свое време од Сталин – дека постојат „неограничени потреби за потрошувачка“, за чие задоволување потребно е „неограничен број на стоки“, е обична глупост. Вие не можете да конзумирате неограничен број на стоки во ограничено време, и за жал, нашиот престој на земјата е дефинитивно ограничен!
Ситуацијата не се менува значително ако се разгледаат и средствата за производство (вклучително и полупроизводите). Најголемиот дел од полупроизводите, како што веќе забележавме, воопшто не е распределен преку пазарот. Тие се направени по нарачка. Ова е доволно очигледно. Но – она што е помалку очигледно – истото важи и за повеќето поголеми машини денес. Вие не одите на купување во супермаркетите по турбини за хидроелектрични брани; ги нарачувате со многу прецизни и бесконечно мали спецификации. Дури и ако ова се направи на јавен тендер, тоа воопшто не е исто како „пазарната распределба“. Различните тендери не доведоа до тоа навистина да се прават различни производи, меѓу кои ќе направите избор. Тие доведоа до производство на само еден производ, кој автоматски се користи. Истата постапка очигледно може да се следи без воведување на каков било пазарен механизам. Наместо ривалски тендери, вие би пресметале различни трошоци на производство во различни единици на производство и би се одлучиле за најевтиниот снабдувач, под услов да се почитуваат сите квалитетни и технички спецификации.
Така, доаѓаме до прилично зачудувачки заклучок. Веќе денес, во најразвиените капиталистички земји, најголемиот дел од стоките за широка потрошувачка и средствата за производство никако не се произведуваат како одговор на „пазарни сигнали“ кои се менуваат насилно од година во година, а камоли од месец во месец. Најголемиот дел од тековното производство одговара на утврдени модели на потрошувачка и однапред определени техники на производство кои во голема мера се, ако не и целосно, независни од пазарот. Како дошло до ова? Тоа е точно резултат на растечкото објективно поопштествување на трудот. Зошто здружените производители не можат да го решат проблемот со распределување на ресурсите потребни за оние производи кои во голема мера се однапред познати, со помошта на современи компјутери кои секако можат да се справат со „милионите равенки“ кои Ноув ги смета за толку застрашувачки? Се разбира, вистина е дека навиките на потрошувачите не се непроменливи. Долгорочните промени во технологијата можат радикално да ја трансформираат доминантната мешавина на производи за широка потрошувачка, како и начините на нивно производство. Пред еден век, вагони влечени од коњи и целата нивна опрема беа стандардни компоненти за производство. Денес, моторните автомобили ги заменија нив, со сите нивни последици (бензин, изградба на автопати, резервни делови и така натаму). Сто години наназад, ретко кој цемент, челик или стакло и ниту алуминиум, влегуваа во станбеното градежништво. Во денешно време, дрвото и тулата играат многу помала улога во изградбата на домовите на повеќето луѓе.
Но, промени од ваков вид се случуваат само во масовен размер на долг рок. Покрај тоа, првичниот притисок кон нив никогаш не доаѓа од пазарот или потрошувачот. Тој доаѓа од иноваторот и здружената единица на производство. Немало десет илјади потрошувачи кои очајно трчале наоколу, виткајќи ги рацете и викајќи: „Почитуван Хенри Форд, дајте ни автомобили! Драги пријатели од Ејпл Корпорејшн, ве молиме снабдете нè со персонални компјутери!“ Имало бизниси (иновативни, навистина! Маркс ја истакна потребата од постојани технолошки промени и иновации, предизвикани и од меѓу капиталистичката конкуренција и од класната борба помеѓу капиталот и трудот, повеќе од половина век пред Шумпетер) кои лансирале нови производи за потрошувачите за да ја создадат потребната побарувачка за продажба на што е можно повеќе нивни производи.
Проблемот со очигледната сложеност на распределбата во една развиена индустриска економија е, во голема мера, илузорна, како што е презентирана од Ноув. Никој не би негирал дека демократското социјалистичко планирање ќе се соочи со сопствени практични тешкотии, од кои некои можат лесно да се предвидат, а други во моментот помалку. Но, нема причина да се претпостави дека овие тешкотии би биле несовладливи во техничката смисла што ја сугерира Ноув. Неговата критика на марксистичката концепција на социјализмот, сепак, не е ограничена на методите што таа ги предлага за изградба на бескласно општество, туку се проширува на нејзината дефиниција на самата цел. Бидејќи ставот за изобилството, врз која се заснова идејата на Маркс за комунизам, е – тврди Ноув – непоправливо утописки. Еве што тој има да каже на оваа тема: „Да го дефинираме изобилството како доволност за да се исполнат потребите по нула цена, не оставајќи ниту една разумна личност незадоволна или барајќи повеќе од било што (или барем од она што може да се репродуцира). Овој концепт игра клучна улога во визијата на Маркс за социјализам/комунизам. Изобилството го отстранува конфликтот околу распределбата на ресурсите, бидејќи, по дефиниција, има доволно за секого, и затоа нема меѓусебно ексклузивен избори... Тогаш, нема причина за различни индивидуи и групи да се натпреваруваат, да поседуваат сопственост за своја лична употреба на она што е слободно достапно за сите. Дозволете ми да дадам пример на водоснабдувањето во шкотските градови. Очигледно, тоа не е без трошоци: труд треба да се вложи за изградба на акумулации и цевки, прочистување и поправка и одржување и така натаму. Сепак, има многу вода. Не е потребно да се регулира нејзината потрошувачка преку „ценовно рационализирање“, таа е достапна во доволни количини за сите намени. Не се „продава“ во ниту една смисла на зборот, ниту, пак, нејзиното обезбедување е предмет на кој било „закон на вредност“ или критериум на профитабилност. Нема конкуренција за вода; нема конфликти околу водата... Ако другите стоки беа лесно и слободно достапни како водата во Шкотска, тогаш ќе се развиеја нови човечки етики; алчноста ќе исчезнуваше; правата на сопственост, а исто така и кривичните дела поврзани со имотот, исто така ќе исчезнеа.“[3]
Во овој клучен пасус има бројни нелогични заклучоци. Ноув започнува со тоа што ни кажува дека „изобилството“ значи отсуство на конфликти околу распределбата на ресурсите. Но, тој потоа тивко ја сведува „распределбата на ресурсите“ на потребите на потрошувачите. Се разбира, затоа што не би имало „многу“ вода во Шкотска ако таму започнаa да работат педесет хидро-централи. Со други зборови, Ноув прави дискретна претпоставка дека она што го има „во изобилство“ се определува од моменталните потреби на локалните потрошувачи, и само од нив, а другите работи остануваат еднакви. Или, да кажам поинаку, тој ги зема постоечките навики на потрошувачите (и производните модели) здраво за готово и за постојани. Но, тој не го прави овој исказ експлицитен. За да го направи тоа, тој би го поткопал своето првично тврдење дека изобилството е невозможно, а марксистичкиот социјализам неостварлив.
Постои уште една противречност во аргументот. Од една страна, Алек Ноув забележува дека за да се одржи „вода во изобилство“ за жителите на Шкотска, треба да се потроши труд за цевки, резервоари, одржување и сл. Сега трудот е „релативно редок“. Истиот труд што е инвестиран во водоводни цевки или резервоари може да се потроши на којa било алтернатива – градење терени за голф, електрани или дури и ракети. Сепак, мистериозно, и покрај општата неизбежност на „конфликтот околу распределбата на ресурсите“, водата може да се дистрибуира „бесплатно“ во Шкотска и очигледно не се појавува конфликт околу распределбата на ангажираната работна сила. Значи, врската што Ноув, заедно со безброј други економисти, да не зборуваме за социолози и мизантропски филозофи, ја воспоставува помеѓу вкупната реткост на ресурси и специфичните обрасци на однесување на луѓето е емпириски недокажана. Затоа што самиот пример покажува дека е совршено можно луѓето да се однесуваат на нематеријалистички начин кон одредени добра, во одредени околности, под услов да се исполнат одреден број услови.
Кои се овие услови? Зошто „ценовното рационализирање“ е непотребно во случај на потрошувачка на вода од шкотските граѓани? Изненадувачки, Алек Ноув не ја споменува очигледната економска причина, иако тоа е причина за која нема да имаат тешкотии да се согласат марксистичките и либералните економисти – и која директно објаснува зошто истата не важи за потенцијалното умножување на електрани во регионот. Тоа е затоа што маргиналната еластичност на побарувачката на вода станала нула, па дури и негативна, за просечниот приватен потрошувач. Веројатно постои незначително „расипништво“ како резултат на бесплатното снабдување со вода. Но, таа загуба е помала од „цената на вреднувањето“ на ова посебно добро (инсталација на броила, вработување на контролен персонал, испраќање сметки и така натаму). Едноставно, не се исплаќа да се вреднува водата под овие околности. Стабилна, предвидлива (тенденциски опаѓачка) побарувачка е клучнaта оперативнa емпириска почетна точка. Сите останати произлегуваат од неа.
Но, ако водата во изобилство е замислива меѓу постоечката реткост на сите ресурси, зошто истото не може да важи и за други добра и услуги во слични околности? Можно ли е навистина дека шкотската вода е единственото добро за кое еластичноста на побарувачката станала нула или негативна? Тука се настапува „визијата на Маркс за социјализам/комунизам“. Бидејќи со зголемувањето на општественото богатство, растот на производните сили и појавата на пост-капиталистички институции, бројот на стоки и услуги што се карактеризираат со таква нееластичност на побарувачката, а со тоа и да можат да бидат дистрибуирани бесплатно, може сè повеќе и повеќе да се зголемуваат. Кога – да речеме – до 60 или 75 проценти од сите потрошувачки стоки и услуги се така распределени, ова кумулативно зголемување драматично ќе ја промени целокупната „човечка состојба“.
Постои уште едно недокажано тврдење што случајно се испушти во заклучокот на Ноув. Таму тој се чини дека сугерира дека „сопственичките права“ следат неизбежно од „реткоста“. Но, се разбира, за да генерира реткоста такви права, конкретни општествени институции, кои овозможуваат, олеснуваат, поддржуваат и бранат приватно присвојување на средствата за производство но и ја одделуваат масата на производители од слободниот пристап до нив, како и до природната основа на нивната егзистенција (земја, вода и воздух), треба да се создадат. Овие за возврат ќе бидат поврзани со конкретни општествени класи, бранејќи конкретни интереси против други општествени класи кои бранат други интереси. „Реткоста“ секако беше многу реална во традиционално село на Банту. Но, таа не доведе до „сопственички права“ над земјата илјадници години. Така, денес, ако народот на Шкотска (или Велика Британија, или Европа или на една Социјалистичка светска федерација) демократски донесе одлука да не им даде сопственички права на потенцијални инвеститори во хидроелектрична енергија, ниту еден економски закон не може мистериозно да ја претвори јавно поседуваната во приватно поседувана вода, едноставно како резултат на реткоста. Потоа, тие можеби ќе треба да ја „платат цената“ на поскапа енергија (т.е. поголема потрошувачка на достапниот материјал и човечки ресурси за производство на енергија) поради тоа што претпочитуваат чиста, бесплатна вода во изобилство за потрошувачот. Но, тоа би бил нивен избор и право, како потрошувачи и граѓани.
Поради истите причини, не е помалку погрешно да се заклучи генерички „човечки материјализам“ од реткоста. Не постои такво нешто како општ материјализам. Поточно, склоностите кон материјализам се специфични и се поврзани не толку со реткоста на добра воопшто, па дури и со реткоста на одредени стоки, колку со релативниот интензитет на специфични потреби. Ролс-Ројс е многу убав автомобил. Исто така е многу редок. Многу возачи на автомобили (и, секако, повеќето љубители на автомобили) би сакале да поседуваат Ролс. Но, огромното мнозинство од населението не е инволвирано во луда расправија да добие Ролс. Тоа не го брои секој денар за да штеди со цел да добие „редок Ролс“ по секоја цена. Тоа не се чувствува силно материјалистички во врска со лимузината. Тоа не е невротично фрустрирано знаејќи дека никогаш нема да добие таков автомобил. Значи, „материјализмот“ може да исчезне многу порано пред да исчезне „реткоста генерално“ – исто како што исчезна реткоста на водата меѓу жителите на Шкотска. Доволно е да се задоволат најинтензивно почувствуваните потреби или да се појави заситеност на потрошувачката во овие полиња. Тоа е основната претпоставка врз која Маркс ја основа својата визија за социјализмот. Тоа е совршено реално и замисливо.
Како одговор на критиката на Ноув кон марксистичкото наследство, ние го воведовме концептот на „релативен интензитет на потребите“. Овој поим има неколку важни импликации за дискусијата околу социјалистичкото планирање, на кое сега треба да се свртиме. Денес, на Запад, променливиот интензитет на потребите се изразува во диференцијално однесување на потрошувачите кон добрата и услугите со „цени“ (ако не и „без цени“). Но, тоа не мора индиректно да се мери во пари. Емпириски тоа може да се утврди со, на пример, проучување на промените во физичките модели на потрошувачка кога приходот одеднаш се намалува (како што тоа се случи за огромен број луѓе за време на сегашната депресија). Одредени широки карактеристики тогаш јасно ќе се истакнат. Бидејќи некои расходи ќе бидат скратени пред други. Одредени видови на стоки во секоја поголема категорија на потрошувачка ќе бидат намалени, додека други ќе бидат зголемени (ќе се конзумира повеќе свинско и помалку говедско месо). Трошоците за здравје ќе се покажат поригидни отколку за тоалетен прибор. Ова не се случајни преференции. Едно од најважните достигнувања во знаењето што ги произведе капитализмот – во извесна смисла, тоа е комплимент за капиталот – е тоа што поради порастот на животниот стандард прво на средната класа, а потоа и на пошироките слоеви од населението, сега има голем број емпириски, статистички податоци за однесувањата на потрошувачите кои се неверојатно слични во голем број земји. Овие откриваат објективен редослед на приоритети заеднички за стотици милиони луѓе, во текот на многу децении. Целото одговорно истражување на човечките потреби треба да започне од тие докази. Она што произлегува од секое вакво истражување е модел што прускиот статистичар Ернст Енгел веќе го забележа пред сто и педесет години. Штом потребите станат видоизменети со економскиот раст, може да се препознае дефинитивна хиерархија меѓу нив. Постојат основни потреби. Постојат секундарни потреби. Постојат и луксузни, или маргинални потреби. Грубо кажано – и тука сме подготвени да бидеме корегирани од емпириски податоци, а не од метафизички шпекулации – ние би ги ставиле во првата категорија: основна храна и пијалок, облека, засолниште и стандардни удобности поврзани со тоа (греење, електрична енергија, питка вода од водоводна мрежа, санитарни услови, мебел); образование и здравствено осигурување; гарантиран превоз до и од работното место; и минимум рекреација и слободно време неопходни за обнова на работната сила на дадено ниво на работно темпо и стрес. Ова се потребите што според Маркс мора да бидат задоволени доколку еден просечен работник продолжи да работи со даден степен на напор. Тие можат да бидат поделени во физиолошки минимум и историско-морален додаток. Тие варираат низ просторот и со текот на времето. Нивните флуктуации не зависат само од големи промени во просечната продуктивност на трудот. Тие се исто така функција на големите поместувања во рамнотежата на историските сили меѓу соперничките општествени класи. Но, во секој даден момент, во која било дадена земја, тие се објективни податоци – кои исто така се јасно присутни во свеста на големото мнозинство од населението. Тие не можат да бидат арбитрарно изменети (вклучително и со делување на „пазарните сили“) без насилни нарушувања во општественото и економското ткиво.
Во втората категорија на добра и услуги би ги класифицирале повеќето покултивирани јадења, пијалоци, облека и апарати за домаќинство (освен оние најмодерните), посложените „културни“ и „рекреативни“ добра и услуги и приватни моторни возила (кои се разликуваат од јавниот превоз). Сите други производи за широка потрошувачка и услуги би влегле во третата категорија на луксузни трошоци. Се разбира, тешко е да се нацртат прецизните граници помеѓу овие три категории на потреби. Првата е најлесна за разграничување. Постепеното поминување на потребите (и на добрата и услугите што ги обезбедуваат овие потреби) од втората во првата категорија е функција на економскиот раст и на социјалниот напредок (особено на резултатите од пролетерската класна борба). Платените празници за сите се неодамнешна победа на работничката класа, датирајќи од големиот бран на фабрички окупации од 1936-37 година и нејзината покасна кавга низ индустријализираниот свет. Разликата помеѓу третата и втората категорија е повеќе прашање на социо-културни преференции отколку на масовна појава подложна на опсервација.
Но, иако сите овие поенти заслужуваат акцент, генералниот модел што произлегува останува прилично јасен. Хиерархијата на човечките потреби очигледно има и физиолошка и историска социјална основа. Таа не е ниту арбитрарна ниту субјективна. Може да се сретне на сите континенти, под најразновидни околности, иако несинхронизирано, поради нерамномерниот и комбиниран развој на економскиот раст и социјалниот напредок. Оваа хиерархија на потреби не е резултат на кој било диктат, или на пазарните сили или на деспотски бирократии или просветлени експерти. Таа се изразува во самото спонтано или полуспонтано однесување на потрошувачите. Единствениот инволвиран „деспотизам“ е оној на големото мнозинство. „Ексцентричните“ малцинства – кои во најголем дел не се толку малку во апсолутен број – нема да се вклопат во општата шема:оние кои никогаш не пробале алкохол наспроти потрошувачите на алкохолни пијалоци; пушачи наспроти непушачи; вегетаријанци наспроти конзумирачи на месо; луѓе кои одбиваат да гледаат телевизија или не можат или нема да читаат весници или книги; други кои поради принцип одбиваат да одат на лекар или одат во болница. Како и да е, со оглед на фактот дека станува збор за многу голем број луѓе – стотици милиони – законот на просечни вредности има тенденција да ги балансира овие исклучоци и да одржува низ времето и просторот појавен модел што сведочи за одредена хиерархија на потреби меѓу огромното мнозинство на потрошувачи.
Оваа хиерархија има уште еден поважен аспект. Не само што еластичноста на побарувачката има тенденција кон нула и во негатива од горниот дел на приоритетната листа надолу, артикл по артикл, со секоја последователна фаза на економски раст. Исто така, таа има тенденција да го стори тоа со главните категории на потреби. Потрошувачката на основна храна (леб, компир, ориз и така натаму) по глава на жител во најбогатите индустријализирани земји денес дефинитивно опаѓа и во апсолутни физички количини и во процент од националните трошоци во монетарен израз. Ист случај е и со потрошувачката на домородно овошје и зеленчук и, барем во парични вредности, на долната облека и чорапи, како и на основниот мебел. Статистичките податоци исто така покажуваат дека, и покрај растечката диференцијација на вкусовите и добрата (многу варијанти на леб и колачи, многу поголем опсег на храна и облека генерално), вкупната потрошувачка на храна и облека и обувки има тенденција да се засити, па дури и да почне да опаѓа, измеренаво калории, квадратни метри облека и чевли.
Овие реалности целосно го побиваат буржоаското и сталинистичкото верување во неограничен раст на потребите на обичните луѓе. Ништо не е подалеку од вистината, бидејќи тие можат да се измерат со реалното однесување на потрошувачите. Заситеноста на основните потреби е тренд на проверка во Западот, не само поради падот на нивниот интензитет откако ќе се помине одреден праг, туку и поради промена на мотивираноста. Рационалните модели на потрошувачка имаат тенденција да ги заменат наводно инстинктивните желби за сè поголема и поголема потрошувачка. Овде, она што е „рационално“ не треба да се „диктира“ ниту од пазарните сили или од бирократските планери или од експертите сезнајковци. Тоа произлегува од растечката зрелост на потрошувачите, бидејќи приоритетите на луѓето се менуваат и нивниот личен интерес станува се повеќе самосвесен.
Потрошувачката на храна дава впечатлив пример за овој процес. Од памтивек, човештвото се движеше на работ на изгладување до смрт. Дури и во нашиот век, ова беше проблем на големо мнозинство од населението на планетата. Само под овие услови, природно е луѓето да бидат опседнати со јадење. Пет години акутен недостиг на храна во континентална Европа за време на Втората светска војна беа доволни за да се активира вистинска експлозија на ненаситност откако нешто како „неограничена потрошувачка на храна“ стана повторно возможно по 1945 година (во некои европски земји многу подоцна). Но, колку траеше оваа неумереност? За помалку од дваесет години откако храната повторно стана релативно обилна (само една генерација!), приоритетите започнаа драматично да се менуваат. Јадењето помалку стана правило, а не јадењето повеќе. Здравјето стана поважно од ситоста. Оваа промена не се должеше на „наметнувањето“ на нови модели на потрошувачка од страна на лекарите или здравствената индустрија. Она што ја поттикна беше инстинктот на самоодржување. Долго време пред да се појави здравствената индустрија, слични измени во гледиштето беа видливи кај богатите „кои го реализираа социјализмот за себе“.
Помеѓу дебелите англиски или француски владејачки класи од 1850 година и тенките американски милионери еден век подоцна, имаше доста гастрономски пресврт. Денес, обичните граѓани на Западот можат да уживаат во поразновидни оброци. Тие сè повеќе можат да уживаат во самото готвење како во минатото. Но, тие сепак ќе имаат тенденција да го намалат апсолутниот внес на калории за да живеат дваесет години подолго, наместо да умираат предвреме од прејадување и стиснати артерии.
Потрошувачкото однесување на болните – или лица кои се непотребно вознемирени за сопственото здравје – открива многу сличен модел. Дека никој не би се решил да си ги отстранат екстремитетите или органите еден по еден преку операција само затоа што таа е бесплатна, тоа е доволно очигледно. Но, остриот пораст на потрошувачката на патентирани лекови по војната – како зголемувањето на протетските протези и спектаклите по воведувањето на Јавниот здравствен систем во Британија – не беше само, па дури и принципиелно, пасивно потчинување на неодговорните рекламни притисоци на фармацевтската индустријата. Во суштина тоа беше израз на заостанат број на неисполнети основни потреби. Штом овој заостанат број исчезне и се постигне одреден праг на заситеност, секоја внимателна и темелна кампања за образование со цел да се покажат лошите ефекти од прекумерната потрошувачка на лекови, веројатно ќе биде ефективна. Потрошувачката на лекови ќе има тенденција да се избалансира и на крајот да се намали (побогатите општествени групи веќе го обелоденуваат овој модел). Навистина, не е претеран оптимизам да се каже дека систематското јавно образование за штетноста на пушењето доведе до дефинитивен пад на потрошувачката на цигари, без оглед на сите напори на тутунската индустрија.
Од овие размислувања следуваат два заклучоци. Прво, како што „реткоста“ сè повеќе се ограничува на помалку неопходни добра и услуги, ќе биде сосема можно да се намали улогата на парите во економијата како целина, бидејќи стоките и услугите кои се бесплатни стануваат побројни отколку купените добра и услуги. Бидејќи претпоставката според која потрошувачите можат само индиректно да ги одредуваат своите потреби, со распределување на нивните парични приходи на различни стоки и услуги, е апсурдна. Зошто треба поединците да ја заобиколат монетарната форма за да утврдат што бараат? Реалната состојба е очигледно спротивна. Тие сакаат одредена количина храна, облека или слободно време, со посебни преференции за видовите што ги сакаат, а потоа си велат:„Имам толку многу за да ги задоволам овие потреби, што значи дека не можам да ги задоволам сите, па оттаму мора да направам избор меѓу нив.“ Не е дека тие прво поседуваат пари, а потоа одат наоколу велејќи: „Благодарение на готовината во џебот и излозите пред мене, сега разбирам дека сум гладен!“ Наједноставниот – како и најдемократскиот – начин на прилагодување на материјалните ресурси спрема општествените потреби не е да се внесе средството за пари помеѓу нив, туку да се откријат потребите на луѓето само со тоа што ќе се прашаат кои се тие.
Се разбира, развиените капиталистички земји денес, кои заедно можат да станат социјалистички комонвелт утре, имаат милиони различни луѓе со свои индивидуални вкусови и склоности. Во транзицијата кон социјализам, за целата еднообразна стандардизација на производството од типот воведен од капитализмот би имало тенденција да биде намалена. Во одреден момент на задоволување на потребите природно се јавува промена од пасивна кон активна потрошувачка и поголема индивидуализација на потребите што бара поголема креативност во исполнувањето на истите. Во голема мера, веројатно е дека новите потреби ќе бидат поделени во две категории. Ќе има такви што се развиени од авантуристички и имагинативни малцинства, желни да експериментираат со нови производи и услуги. Но, масовното производство на нови добра не би било автоматско како резултат на нови пронајдоци. Тоа треба да биде свесен избор направен од мнозинството. Дваесет проценти од населението нема да има право да наметне генерализација на нови добра врз сите граѓани, иако тие би можеле да ја зголемат сопствената количина на работа за да го обезбедат нивното производство. Од друга страна, исто така, ќе има случаи кога мнозинството се определува за прилично нов опсег на стоки или услуги, а ќе се појави суштинско прилагодување на генералниот план за да се задоволaт новите потреби. Во историјата на капитализмот на дваесеттиот век, ваквите големи потрошувачки револуции беа релативно ретки. Три главни се издвојуваат – моторeн автомобил, електрични апарати за домаќинство и пластични артикли– кои радикално го променија животот на стотици милиони луѓе. Под социјализам, ваквите масовни трансформации не би се случиле немилосрдно и анархично, туку рационално и хумано, за прв пат по налог и под контрола на погодените од нив. Тоа ќе обезбеди објективна основа за одумирање на стоковното производство и монетарната размена. Во исто време, интензитетот на социјалните конфликти може да се намали, под услов да постојат институции што овозможуваат задоволување на основните потреби за секакво автоматско, вообичаено, самоочигледно секојдневно искуство. Тоа би обезбедило субјективна основа за одумирање на парите и пазарната економија. Затоа социјалните борби се неверојатно насилни и горчливи кога се работи за храна, земја, основни модели на работа, основно образование и здравје, основните човекови права и слободи. Но, нема примери на милионери кои меѓусебно се убиваат секој ден заради влез на ексклузивни плажи на Бахамите или светски војни што избиле заради старите мајстори-сликари, па дури и заради места на берзата во Чикаго. Повремени политички интриги, корупција од големи размери, па дури и убиства може да се користат за решавање на конфликти околу распределбата на овие „ретки ресурси“. Но, ваквите крајно комплицирани ситуации не треба да се споредуваат со ужасите на ирскиот глад, Големата депресија или индискиот систем на касти. Ако исчезнат ваквите конфликти генерирани од глад, невработеност и дискриминација, ние би имале поинаков свет – со други модели на однесување и други ментални структури. Ако „желбата за поседување“ се ограничи на луксузни добра,а конкуренцијата на кавга за кубански пури, тие би биле квалитативно различни феномени од она што може да се види денес. Не се двоумиме да кажеме дека таквиот свет би бил подобар за 99 проценти од неговите жители.
Сепак, ќе има и такви кои се спротивставуваат на овие заклучоци. Бидејќи кога ние го користиме концептот на „хиерархија на општествените потреби“, во која некои тврдат дека имаат поголем приоритет од другите, се појавува извонредно сомневање, особено по искуството на бирократски централизираните – т.е. бирократски управуваните и лошо управуваните – економии во наше време. Со кое право, во име на чиј авторитет и со какви нехумани резултати, ваквите „приоритети“ треба да се наметнат на вистински живи човечки битија? Зарем тоа не е „пат кон кметство“?
Ова е аргумент што социјалистите, подлабоко посветени на човечката еманципација – т.е. слободата – отколку приврзаниците на кој било друг филозофски или политички поглед, мора да го сфатат многу сериозно. Но, важно е да одговориме внимателно и обѕирно. Во едно дело препорачано од Ноув, „Диктатура над потребите“, Ференц Фехер остро ги осудува владетелите на СССР, Кина и Источна Европа за практикување на голема тиранија над желбите на нивните популации. Примерот што тој го дава е моќен. Но, исто така тој е и делумен, бидејќи содржи по себе значајна противречност. Изворот на таа противречност лежи во концептот што се повторува одново и одново, во делото не само на Ференц Фехер и Агнеш Хелер, туку и на Ота Шик, Бранко Хорват, Влодзимеж Брус и многу други поборници на „пазарниот социјализам“.[4] Не случајно истата идеја се наоѓа и во списите на повеќе теоретски потковани и интелектуално конзистентни неолиберали, да не зборуваме за класичните либерали како фон Мизес, фон Хајек или Фридман. Концептот за кој станува збор е тој за „општествено признати потреби“. Сега за сите овие теоретичари, без оглед на нивните други – големи – разлики, реткоста на ресурсите е темел на кој мора да се гради економската теорија (целата економска теорија). Но, реткоста на ресурсите автоматски подразбира дека не можат да се задоволат сите индивидуални потреби. Тоа е дискретната премиса зад формулата „општествено признати потреби“: индивидуалните потреби не се автоматски признати од општеството. Само дел од нив се. Значи, еден доследен индивидуалист треба да заклучи: формулата за „општествено признати потреби“ подразбира во сите случаи тиранија над индивидуалните потреби од страна на општеството. Тоа ќе биде точно за пазарната економија, како и за планираната економија. Тиранијата е неизбежна. Единственото прашање е која конкретна форма ќе ја има, и кои социо-политички последици што произлегуваат од таа форма ќе настанат.
И за либералите и за пазарните социјалисти, се чини очигледно дека деспотизмот на пазарот – „рационализирање со паричникот“ – е помалку болен за поединецот и е помалку штетен за личната слобода отколку деспотизмот на еден план– или рационализирање накратко. Ова може да изгледа веродостојно ако се споредат посебни крајности во Северната хемисфера – на пример, рационализирање преку разликите во приходите во шведската држава на благосостојба со рационализирање според одлуката на Државниот комитет за планирање во Сталинова Русија. Но, ваквите крајности се историски исклучок отколку правило. Ако се земе историскиот просек на капиталистичкото рационализирање преку пазарните односи и разликите во приходите, кои се карактеризираат со голема масовна сиромаштија и екстремна нееднаквост во доходот (просекот за целиот капиталистички свет во изминатите 150-200 години), заклучокот е далеку од очигледен.
Колку помалку се задоволени основните потреби со тековната распределба на приходот, толку порамнодушни се луѓето кон специфичните форми за коипостои тој недостаток на задоволство. Новинските агенции неодамна објавија дека еден католички свештеник во Сантијаго изјавил дека по последната девалвација на чилеанскиот пезос, сиромашните во градот (над педесет проценти од населението!) не можеле да купат ниту леб со своите приходи. Милтон Фридман и неговите Чикашки момци тешко би ги убедиле дека се „послободни“ од граѓаните на Источна Германија кои не страдаат од недостаток на главна храна, без оглед на тиранијата што се применува над нивните други, помалку основни потреби.
Современа Африка дава уште еден пример за овие факти. Кога гладот го опустошува појасот Сахел, има ли некој што би ја осудил дистрибуцијата на храна со физички размери до прегладнетите како „диктаторска“ распределба што ги сведува на „кметови“ – каде што продажбата на храна ќе ги направи „послободни“? Ако избувне сериозна епидемија во Бангладеш, дали дистрибуцијата на лекови во физичка форма е негодувана како неподнослива во споредба со нивната набавка на пазарот? Реалноста е таа дека многу помалку скап и поразумен начин да се задоволат основните потреби, не е преку индиректен пат на распределба со пари на пазарот, туку преку директна дистрибуција – или прераспределба – на вкупните ресурси што им се на располагање.
За споредба, парите и пазарните односи настапуваат во својство на инструменти за овозможување поголема слобода на потрошувачите до степен до кој веќе се задоволени основните потреби. Бидејќи слободата на потрошувачот подразбира избор на потрошувачот и соочен со навистина фундаментални потреби, потрошувачот баш нема избор. Вие вообичаено не „бирате“ помеѓу леб и место во авион, помеѓу основно образование и втор телевизор, помеѓу здравствена заштита и персиски тепих. Парите како средство за слобода на потрошувачите се ефикасни само за одлуки помеѓу она што е релативно излишно – со оглед на високиот степен на еднаквост на приходот. Како средство за утврдување на основните насоки на општествена распределба на ресурсите, веројатно ќе бидат неправедни и неефикасни.
Се разбира, ако едно општество демократски одлучи да даде алокативен приоритет на задоволување на основните потреби, тоа автоматски ги намалува достапните ресурси за задоволување на секундарни или луксузни потреби. Ова е смислата во која нема бегање од некаква „диктатура над потребите“, сè додека незадоволените желби не станат целосно маргинални. Но, еве каде стануваат најочигледни заслугите на политичкиот случај за социјализам. Бидејќи, повеќе е праведно да се жртвуваат основните потреби на милиони луѓе, или секундарните потреби на десетици илјади? Да се постави ова прашање не значи да се санкционира фрустрацијата на попрефинетите потреби што се развиле со напредокот на самата индустриска цивилизација. Социјалистичката перспектива е таа на постепено задоволување на сè повеќе и повеќе потреби, а не на ограничување само на основните потреби. Маркс никогаш не беше поборник за аскетизам или ограничување. Напротив, идејата за целосно развиена личност, која е во срцето на неговата визија за комунизмот, подразбира голема разновидност на човечки потреби и нивно задоволување, а не сведување на нашите желби на такви за основно јадење и засолниште. Одумирањето на пазарните и паричните односи предвидено oд Маркс би вклучувало постепено проширување на принципот на распределување на ресурсите однапред за задоволување на овие потреби засè поголем број на добра и услуги, во поширока и не помала разновидност отколку таа што постои во капитализмот денес.
Досега го следевме Алек Ноув – и другите критичари на марксистичкиот социјализам – фокусирајќи се на проблемите со потрошувачката. Но, оваа загриженост е, се разбира, само по себе еднострана. Бидејќи просечните граѓани на развиена индустриска земја не се само, па дури и главно – т.е. за поголемиот дел од нивниот возрасен живот – потрошувачи. Тие сè уште се пред сè производители. Тие сè уште поминуваат во просек најмалку девет до десет часа на ден, пет дена во неделата, работејќи или патувајќи до и од работа. Ако повеќето луѓе спијат осум часа преку ноќ, тоа остава шест часа за потрошувачка, рекреација, одмор, сексуални односи, социјализација, сите земени заедно.
Тука се појавува двојно ограничување, со кое бранителите на „слободата на потрошувачите“ тешко се справуваат. Бидејќи колку повеќе го умножувате бројот на потреби што треба да се задоволат во некоја популација, толку е поголем обемот на работа што го барате од производителите на дадено ниво на технологија и организација на работниот процес. Доколку одлуките за овој обем на работа не се донесат свесно и демократски од самите производители, тие им се наметнати диктаторски – без оглед дали е од нечовечкото трудово законодавство на Сталин или од немилосрдните закони на пазарот на труд, со неговите милиони невработени денес. Се разбира, кој било застапник на поправедно и похумано општество треба да се чувствува исто толку длабоко згрозен од оваа тиранија, како и од онаа над потребите на потрошувачите? Бидејќи системот на „награди и казни“ преку пазарот, генијално возвишуван од толку многу левичари во денешно време, не е ништо друго освен тенко маскиран деспотизам над времето и трудот на производителите, а со тоа и над нивните животи.
Ваквите награди и казни не подразбираат само поголеми и пониски примања, „подобри“ и „полоши“ работни места. Тие, исто така, подразбираат периодични отпуштања, мизерија на невработеност (вклучително и морална мизерија да се чувствуваме бескорисни како социјално битие), забрзување, потчинување на стоперицата и производствената лента, авторитарната дисциплина на работните групи, психо-физички опасности по здравјето, бомбардирање од бучава, отуѓување од какво било познавање на производствениот процес како целина, трансформација на луѓето во едноставни додатоци на машини или компјутери.
Зошто е очигледно дека милиони луѓе треба да се потчинат на вакви ограничувања само за да обезбедат 10% повеќе „потрошувачко задоволство“ на 50% од нивните сограѓани, па дури и на само 20% од нив? Но, тоа е токму она што пазарните економии ги принудуваат да го направат, доколку тие сакаат да избегнат разочарување или неспособност да се погрижат за своите семејства и за себе! Дали е тоа цена што вреди да се плати за фундаментално отуѓување во процесот на производство? Најмалку што може да се каже е дека случајот е далеку од тоа да биде докажан. Можеби не е подобро да се откажеме од Бетамакс, вториот автомобил (можеби дури и од првиот, ако беше достапен соодветен јавен превоз), електричниот нож за сечење месо и да работиме десет часа помалку неделно, со многу помалку стрес – ако задоволувањето на сите примарни потреби не беа загрозени од една таква редукција? Кој знае што би одлучиле производителите ако тие навистина се слободни да направат избор – односно, ако алтернативата не биде пад во задоволувањето на нивните основни потреби и катастрофално зголемување на несигурноста на нивното постоење?
Во пазарна економија – каква било форма на пазарна економија, без оглед колку е „мешана“, вклучително и економијата на „пазарен социјализам“ – производителите не можат да ги носат слободно овие одлуки. Тие се диктирани зад нивниот грб – или од работодавците кои одлучуваат за нив, или од „објективните закони“ над кои немаат контрола. Но, нема ништо фатално во овој деспотизам. Претпоставениот император овде навистина нема облека. Нема сериозна причина да се спречат производителите на eдна слободна заедница да речат: „Ние сме еден милион. Работејќи дваесет часа неделно, со дваесет милиони часа поминати во користење на дадена залиха на опрема и во опсервирање на една дадена организација на нашиот труд, ние сме способни да задоволиме x основни потреби во оваа фаза и за предвидлива иднина – ни повеќе ни помалку! Можеме да се обидеме, преку рационализација на нашата технологија и организација на трудот, да го намалиме тој обем на работа во наредните дваесет години на шеснаесет часа неделно. Сметаме дека тоа е врвен приоритет. Има уште дополнителни потреби што треба да се задоволат – но ние не сме подготвени да работиме повеќе од пет часа неделно во моментов и четири часа неделно за дваесет години, за задоволување на овие дополнителни потреби. Значи, ние установуваме законска работа од дваесет и пет часа денес и од дваесет часа што треба постепено да се воведат во наредните години – дури и ако тоа подразбира дека некои потреби нема да бидат задоволени.“ Со кои принципи на „правичност“, „правда“, „демократија“ или „хуманост“ треба суверените права да одлучуваат колку време и труд да се посвети на задоволување на потребите на потрошувачите, одземено од рацете на самите производители?
Ноув никогаш не се соочува директно со ова прашање. Но, тој несомнено би одговорил дека неговата книга содржи премолчен одговор. Низ целата книга „Економија на остварлив социјализам“ тој тврди дека, дури и ако пазарот има свои недостатоци, единствената алтернатива за него како кохерентна економска организирачка сила е моќна централизирана бирократија. Ова е еден од лајтмотивите на неговата книга. Но, тоа е догматска предрасуда, која останува прилично недокажана. Всушност, може емпириски да се докаже дека тоа тврдење станува сè повеќе невистинито дури и денес, како на Запад, така и на Исток, пред да се реализира каква било марксистичка форма на социјализам. Она што Ноув го занемари е дека растечката противречност помеѓу објективната социјализација на трудот и континуираната фрагментација на одлучувањето може сè помалку да се ограничува или од пазарот или од централизирани бирократски планери. Она што спречува да се срушат овие два несмасни и ирационални системи е фактот дека тие всушност се заобиколени со милиони дневни акти на објективна неформална соработка. Што подразбираме под ова? За да се разбере за што станува збор тука, потребно е да се направи важна разлика. Паричните односи не се едноставно идентични со пазарните односи; бидејќи тие можат да бидат квази-пазарни или псевдо-пазарни односи. Во такви случаи, истата монетарна форма крие прилично различни реални содржини. Сега, пазарна економија е онаа што се води според флуктуациите на цените. „Економските агенти“, било тоа да се потрошувачи или фирми, реагираат на пазарни сигнали. Ако не се случи таква реакција, тогаш е тешко да се докаже (освен ако не е аксиома на која не ѝ треба доказ – т.е. откриена догма) дека сигналот е економски релевантен. Но, што ни кажуваат во врска со ова студиите за реалното однесување на потрошувачите, вклучително и потрошувачката на работничката класа, во развиените капиталистички земји? Тие покажуваат дека најголем дел од тековно произведените стоки се купуваат во обични продавници или од дистрибутери на обични услуги, независно од флуктуациите на цените. Не е претерување да се каже дека ова важи за најмалку 80 проценти од потрошувачката на просечниот потрошувач.
Така, ниту едно моментално флуктуирање на цената нема да натера нормален клиент одеднаш да го смени својот пекар, бакал, автобус или метро, фризер, супермаркет или дури и бутик, а камоли училиштето на своите деца или болницата. Обичниот човек не трча од еден до друг трговец на овошје за да открие каде пола килограм јаболка се поевтино за 5 стерлинзи. Нивното време (и во многу случаи: навика, желба да разговараат со познати продавачи или други клиенти) е поскапоцено од овие маргинални разлики. Обично, само кога се случуваат економски катастрофи (цените на нафтата се зголемуваат за 300 проценти, или приходот опаѓа за 30 проценти како резултат на невработеност), ваквите модели на потрошувачка реагираат на ортодоксните пазарни сигнали – па дури и тогаш, во никој случај за сите стоки и услуги. Доказите укажуваат дека тековните непазарни одговори ги надминуваат реакциите на пазарот во многу полиња на секојдневното економско однесување. Дури и во населбите на работничката класа, на ненадејно поевтина понуда на јаболка може да се гледа со сомнеж („понизок квалитет?“ „рекламен трик?“) и да се продаваат помалку и не повеќе од овошје кое е малку поскапо. Релативно умереното зголемување, да речеме 10 проценти, на цената на пакетите за годишни одмори може да ги стимулира наместо да ги потисне трошоците за годишен одмор, сè додека приходот и вработувањето остануваат непроменети.
Економските односи од овој вид не вклучуваат ниту реална пазарна економија, ниту бирократски централизирано планирање. Она што тие претставуваат се елементарни форми на спонтана соработка. Тие честопати ќе останат релативно стабилни со години, ако не и со децении. Се разбира, тие можат да се менуваат по волја на поединецот, или домаќинството, и честопати се менувани – но без никакви надворешни сили што диктираат такви промени, или каков било поголем економски пресврт што се јавува како резултат на нив. Истото важи и за многу трансакции меѓу фирми. Избезумено пребарување меѓу мноштво на добавувачи со цел да се намали сметката за материјали за 5 проценти нема да има смисла за една голема компанија, само затоа што нејзините обични добавувачи ќе имаат тенденција да гарантираат доверливи времиња на испорака и разумен квалитет на стоки, гарантирани според искуство, кои ги надминуваат малите ценовни диференцијали. Така денес се водат повеќето бизниси во капиталистичките – и „социјалистички“ земји: засновани на навика, обичај, рутина и природна соработка што расте од заемно знаење и предвидливи резултати.
Но, може да се приговори: овие милиони акти на доброволна соработка, кои самите по себе не се предводени ниту од пазарни сигнали ниту од бирократски директиви, сепак се поткрепени и овозможени од моќни сили за економска централизација, без разлика дали се работи за пазар или планирање. Рутинската соработка регулира само релативно мали децентрализирани операции, а не централизирани од големи размери. Овој приговор содржи елемент на вистина. Но, тој е помал отколку што може да изгледа на прв поглед. Неговата сила почива врз споредбата помеѓу – да речеме – од една страна милионите клиенти кои рутински одат во мали продавници или супермаркети за да го купат своето кондензирано млеко, без да посветуваат внимание на малите промени на цените на широк спектар на производи со орелски очи за да го заменат својот обичај за најевтиниот производ; а од друга страна, корпорациите Nestlé или Carnation, кои пазарот ги принудува да ги следат трошоците за производство и приходите на тоа млеко со орелски очи, се во опасност да банкротираат. Зарем „пазарот“ всушност не ги обврза овие огромни трустови да се спојат – или не беше тоа пазарот? Сепак, сопствената дистрибутивна мрежа на корпорацијата Nestlé до нејзините илјадници продажни места ќе биде темелно практикувана; а нејзиното производство на кондензирано млеко ќе биде високо автоматизирано и подложено на рутина исто така. Всушност, „пазарот“ едвај влегува во овој круг на кој било економски релевантен начин воопшто, бидејќи Nestlé, како монопол, може се разбира да наметнува продажни цени засновани на просечни трошоци за производство плус претходно утврденаграница на профит. Луѓето имаат потреба од млеко во секој случај и го конзумираат во повеќе или помалку однапред одредени количини, така што единствените економски значајни факти тука се колкав дел од националниот доход (или од националните трошоци) ќе се посвети на потрошувачка на млеко, и колкав дел од производствените ресурси ќе бидат наменети за производство и дистрибуција на млеко под оптимални услови на диетика и хигиена. Со оглед на веќе постоечките напредни техники, сите други флуктуации се апсолутно минимални.
Уште повпечатлив пример е енергетската индустрија. Национална електрична мрежа – навистина меѓународната мрежа на Европската економска заедница и неколку соседни земји – не ѝ требаат никакви пазарни сили или централизирана бирократија за да функционира непречено. Граничната еластичност на побарувачката за електрична енергија може да биде прилично точно утврдена врз основа на статистички низи. Максималното оптоварување во дадени периоди во текот на годината може да се предвиди однапред. Доволен резервен капацитет може да се сочува во случај на опасност од ненадеен слом или остро зголемена побарувачка. Резултатот е дека стабилната дистрибуција на електрична енергија меѓу неколку стотици милиони клиенти во суштина нема потреба ниту од пазарни сили ниту од големи бирократии. Во голема мера таа може да се менаџира со компјутери кои работат на достапни статистички податоци.[5] Навистина, токму „оценувањето“ на ова добро станува сè понерационално (барем за приватните потрошувачи и просечното претпријатие – на неколкуте индустрии кои се многу големи потрошувачи на електрична енергија сè уште може да им биде наплатено). Ако тоа се укине, околу 90 проценти од постојните бирократии во електроенергетската индустрија – Запад и Исток – може да исчезнат во целост.
Таквите случаи не можат да се генерализираат за сите добра и услуги, во секоја гранка на индустријата или сектор на општеството. Некои проблеми со централизацијата се навистина технички од таква природа што рутината не може да биде заменета со институции кои ќе донесуваат одлуки. Вкупната поделба на економските ресурси (на национално и меѓународно ниво) помеѓу различни гранки на активност и сектори во општеството мора да биде регулирана од студиозна агенција. Но, токму трендот кон сè поширока де факто соработка меѓу обичните луѓе, кој се развива заедно со објективната социјализација на трудот, покажува дека има излез од Сцилата на слепи пазарни сили и Харибдата на огромни централизирани бирократии: демократски централизирано – односно, артикулирано – самоуправување, засновано врз свесна и слободна соработка.
Но, дали ова „трето решение“ нема да доведе до идеализирање на рутината и обичајот – односно до економска стагнација? Секако, не во областа на производството, каде што интересите на производителите за намалување на обемот на нивната работа и за подобрување на човековата екологија ќе генерираат вроден поттик за намалување на трошоците. Можеби тоа ќе го забави налетот на нови производи за широка потрошувачка. Измената во сегашниот прилив на стоки едвај по себе би вклучувала тешкотии – дури и најбогатите потрошувачи живееле прилично среќно без електронски игри или мобилни телефони во блиското минато. Само една мизантропска визија за човештвото би го мерила неговиот релативен напредок или здравје со растечкиот број на сè помалку корисните апарати што ги трошат неговите членови. Една социјалистичка демократија би растела во цивилизација отколку во обична потрошувачка – односно, во широк спектар на значајни човечки активности и односи: воспитување на децата и ширење на образованието, грижа за болните и лица со инвалидитети, практики на креативна работа, уметности и науки, искуства на љубов, истражување на светот и универзумот. Дали едно општество што дало највисок приоритет на борбата против канцерогените и кардиоваскуларните заболувања, на проучувањето на развојот на карактерот и интелигенцијата на децата, на разбирањето и намалувањето на неврозите и психозите, би било толку досадно и невозбудливо во споредба со радосно динамичниот свет во кој сега ние живееме? Дали слободата да се живее подолго и во поголемо ментално и физичко здравје е помалку важна од слободата да се купат телевизори со LCD екрани?
Отсуството на пазарна конкуренција во никој случај не подразбира недостаток на иновации на нови производи. Низ историјата, навистина, повеќето клучни откритија и пронајдоци се направени целосно надвор од кој било врска со трговијата. Профитот не постоел кога огнот бил зачуван за прв пат. Земјоделието и металургијата не биле спроведени од пазарот. Печатењето не било измислено заради профит. До повеќето големи медицински успеси, од Џенер до Пастер и Кох до Флеминг, не се дошло со надеж за финансиски надомест.[6] Моторот на електрична струја се роди во универзитетска лабораторија, а не во приватна фабрика. Дури и компјутерот, да не зборуваме за вселенските летала, беше дизајниран за јавни (иако воени) цели, а не за збогатување на приватни акционери. Не постои ниту најмала причина да се претпостави дека исчезнувањето на пазарните односи и паричните награди ќе води кон исчезнување на технолошката иновација. Бидејќи нејзините импулси лежат многу подлабоко отколку користољубивата конкуренција – во природната склоност на обичните производители да го штедат сопствениот труд и во природната интелектуално-научна љубопитност на луѓето.
Исто така, нема основа за широко распространетата идеја дека општествената еднаквост е пречка за економската ефикасност. Докази за спротивното може лесно да се најдат во израелските кибуци, каде што трета генерација сега израснува од луѓе кои живеат во средина што се карактеризира со основно отсуство на парични односи во областа и на производството и на потрошувачката. Кибуцот, се разбира, не е социјалистичка заедница. Напротив, тоа е село на воени доселеници што функционирало како колонијален клин против палестинското население, со сите форми и корупции што ги вклучува оваа улога. Покрај тоа, тоа е вградено во капиталистичката економија што го субвенционира, и така сè повеќе е испреплетено надворешно со односите на капиталот и наемниот труд. Но, токму поради овие неперспективни услови, уште позначајно е што едноставното укинување на парите и пазарните односи во рамките на кибуцот доведе до толку многу социо-економски резултати што ги предвидеа Маркс и Енгелс од тоа укинување. И покрај целосното исчезнување на паричните награди и санкции, луѓето во кибуцот произведуваат нормално и ефикасно – всушност во просек поефикасно отколку во околната пазарна економија. Не се појавија нови „непарични“ видови на економска нееднаквост, привилегија, експлоатација или угнетување. Насилството и криминалот исчезнале. Нема затвори или „поправни“ работни логори. Просечното ниво на здравје, култура и благосостојба е неверојатно повисоко од тоа на израелското општество. Постои неограничена политичка и културна слобода. Сето ова е потврдено не само од апологетите за системот, но и од многу критичките набљудувачи како што се психоаналитичарот Бруно Бетелхајм, либералот Дитер Цимер или социологот Мелфорд Спиро.[7] Се разбира, има многу конфликти – помеѓу генерациите и родовите, поради една работа. Кибуцот не е довршена утопија. Индивидуалистичкиот стремеж и однесување во никој случај не исчезнаа како резултат на социо-економската еднаквост. На крајот на краиштата, зошто би требало? Самиот белег на едно бескласно општество не би бил сличноста на поединците кои го сочинуваат, туку најголемата диференцијација на најголемиот број на индивидуи во тоа општество. Целта на социјализмот не е толку социјализација на личноста, колку персонализирање на општеството – односно, сестран можен развој на единствената личност на секоја индивидуа.
Прашањето на мотивацијата – за ефикасност, соработка и иновации – во никој случај не е несовладлив проблем за социјалистичката демократија. Поитна тешкотија лежи во институционализацијата на самиот народен суверенитет. Како може максимум задоволство на потрошувачите на основни производи да се комбинира со минимум обем на работа на производителите? Алек Ноув со право се задржува на оваа противречност, која ниту еден сериозен марксист не би ја одрекол. Но, да се индицира дека ова е реална противречност – дека вие не може да произведувате добра и услуги бесконечно во часови на човечки труд што тежнеат кон 1 или 0 неделно, освен со „тотален“ роботизам што неизвесно претстои во далечна иднина – дали не значи дека вие не можете драматично да го зголемите задоволувањето на основните потреби на потрошувачите за сите луѓе, додека истовремено го намалувате не помалку драматично обемот и отуѓувањето на трудот на директните производители. Систем на артикулирано самоуправување би можел далеку подобро да ги реализира овие цели. Неговите главни механизми и институции би функционирале како што следи. Редовни – да претпоставиме заради едноставност: годишни – конгреси на национално, и штом е можно на меѓународно ниво, работнички и народни совети би ги одредувале големите поделби на националниот производ, почнувајќи од доследни алтернативи претходно дискутирани од сите граѓани при изборот на тој конгрес. Изборите – т.е. главните предвидливи последици од секоја опција – ќе бидат јасно изразени: просечен обем на работа (должина на работната недела); приоритетните потреби да бидат задоволени за сите преку гарантирана распределба на ресурсите („бесплатна“ дистрибуција); обем на ресурси посветени на „раст“ (резервен фонд – потрошувачка на дополнително население – нето инвестиции како функција на технолошки избори повторно јасно изнесена); обем на ресурси оставени за „несуштински“ добра и услуги кои се дистрибуирани преку парични механизми; минимални и максимални парични доходи; политика на цени на добра и услуги кои се продаваат. Со тоа, глобалната рамка на економскиот план ќе се воспостави врз основа на свесни избори од мнозинство на оние кои се засегнати од него.
Поаѓајќи од овие избори, тогаш би се изготвил доследен општ план, користејќи влезно-излезни табели и биланси во природни единици, означувајќи ги достапните ресурси за секоја посебна гранка на производство (индустриски сектори, транспорт, земјоделство и дистрибуција) и општествениот живот (образование, здравство, комуникации, одбрана ако тоа остане потребно, итн.). Националниот или меѓународниот конгрес нема да ги надминува овие општи упатства и нема да изложува спецификации за секоја гранка или производна единица или регион.
Самоуправни тела – на пример, конгреси на работнички совети во индустриите за производство на чевли, храна, електронска опрема, челик или електрична енергија – тогаш би го поделиле обемот на работа што произлегува од општиот план меѓу постојните производствени единици и/или би го проектирале создавањето на дополнителни производствени единици за следниот период, доколку спроведувањето на производствените таргети го направи тоа потребно според дадениот обем на работа. Тие би го изработиле технолошкиот просек (постепено доведувајќи до техничкиот оптимум врз основа на постојното знаење) – односно, просечната продуктивност на трудот или просечните „трошоци на производство“ на стоките што треба да се произведат, но без да се потиснат најмалку продуктивните единици сè додека вкупното производство на друго место не ги покрие сите потреби и сè додека не се гарантирани нови работни места за засегнатите производители во услови што ги сметаат за задоволителни од нивна страна.
Во производствените единици што прават опрема, техничките коефициенти што произлегуваат од претходните чекори во голема мера би ја одредувале мешавината на производи. Во фабриките кои произведуваат стоки за широка потрошувачка, мешавината на производи би потекнувала од претходни консултации помеѓу работничките совети и конференциите на потрошувачи, демократски избрани од масата народ. Различни модели – на пример, различни мода на чевли – ќе им бидат доставени, кои потрошувачите би можеле да ги тестираат и критикуваат и да ги заменат со други. Изложбени салони и рекламни табли ќе бидат главните инструменти на тоа тестирање. Вториот може да игра улога на „референдум“ – потрошувач, кој има право да добие шест пара обувки годишно, ќе пречкрта шест примероци на табла што содржи сто или двесте опции. Потоа, мешавината од модели ќе биде одредена од резултатот на еден ваков референдум, со пост-производствени корективни механизми што рефлектираат идни критики на потрошувачите. Во споредба со пазарниот механизам, голема предност на ваквиот систем би било далеку поголемо влијание на потрошувачите врз мешавината на производи и сузбивање на прекумерното производство – избалансирањето на преференциите на потрошувачите и реалното производство во суштина се случува пред производството, а не по продажбата, со дополнително произведени општествени резерви на стоки што може да се искористат за неутрализирање на флуктуациите на цените – емпириски (статистички) оптимизирано по неколку години. Советите на фабрички работници потоа ќе можат слободно да ги пренесат овие одлуки – по кои ќе постапуваат и пријавуваат акцијата што ќе ја извршуваат дневно, неделно или месечно– на ниво на единица за производство како што сакаат – организирајќи го производствениот и трудовиот процес за да ја реализираат целата економија на работни времиња којашто може да ја постигнат. Кога би можеле да го постигнат производствениот таргет работејќи дваесет наместо триесет часа неделно откако ќе ги достават своите производи на тест за квалитет, тие би уживале намалување на обемот на работа без никакво намалување на општествената потрошувачка.
Алек Ноув во еден момент забележува: „Во ниту едно општество не може избраното собрание да одлучи со 115 гласа „за“ и 73 „против“, каде да одвои десет тони кожа или да произведе уште 100 тони сулфурна киселина.“[8] Во нашиот модел на артикулирано самоуправување, ниту едно собрание нема да мора да донесе две вакви одлуки истовремено, и ниту едно „централно“ собрание или одбор за планирање нема да треба да преземе ниту една од нив. Но, од која причина не би можел конгресот на работнички совети на кожарската индустрија да одлучи со мнозинство гласови (поверојатно со консензус, после една дискусија) за намената на кожата (дали многу малите количини во примерот треба да се остават на фабрички совет е друго прашање), откако за целите на потрошувачите на производи кои користат кожа е одлучено од други тела? Зошто не би можело да се подели збирот – да речеме – 50.000 тони годишно производство на кожа помеѓу неколку погони (како и во секоја повеќе погонска капиталистичка фирма за кожа денес), доделувајќи ѝ на секоја единица „клиенти“ (т.е. дестинациите на потребните количини на кожа)? Зарем не би било поверојатно за делегатите на еден таков конгрес, всушност, да се справат со ваквите алокации подобро од кој било технократ или компјутер, затоа што тие подобро ја познаваат својата индустрија и можат да земат предвид многу фактори што е тешко или невозможно да се проценат и што ниту еден пазар или централен одбор нема да ги вклучи во своите пресметки, или во најдобар случај, само случајно?
Всушност, гигантски „грешки“ при распределбата постојано се случуваат во пазарната економија, кои ниту едно разумно работничко собрание никогаш не би ги направило. Капиталистичките планери го финансираа градењето на браната Итаипу во Бразил со 5 милијарди долари. Нејзината цена денес изнесува 18 милијарди долари, а износот сè уште не е завршен. Во американскиот труст за земјоделски машини, Deere новите производи треба постојано да се редизајнираат, и покрај силната конкуренција, поради вродените разлики помеѓу вештините и интересите на инженерите за дизајн и производство. Во сегашната рецесија, баварската автомобилска компанија BMW одеднаш откри дека може да ги намали залихите од единаесет на пет дена производство – т.е. за повеќе од 50 проценти. Такви примери може без проблем да се набројат.
Покрај тоа, националните самоуправни тела можат да ја преземат администрацијата на јавните услуги – домување, образование, здравство, телекомуникации, транспорт или дистрибуција. И тука би имало совети избрани од засегнатите граѓани, кои треба да се консултираат пред конечно да бидат спроведени одлуките. Регионалните и локалните тела потоа ќе ги распоредат издвоените ресурси, повторно со максимална бесплатна иницијатива заради нивно најдобро искористување во интерес на задоволување на корисниците и намалување на трудот на производителите. Таквиот систем би ѝ дал конкретна содржина на марксистичката концепција за постепено одумирање на државата. Тоа ќе им овозможи на најмалку половина од современите министерства да бидат заменети со еден удар од самоуправни тела. Исто така, тоа би предизвикало радикално намалување на бројот на функционери, вклучително и во областа на планирањето. Во исто време, тоа би значело дека буквално милиони луѓе ќе бидат – не само „консултирани“ – туку всушност учесници во донесувањето одлуки и директното управување на економијата и општеството. Општествената поделба на трудот помеѓу управуваните и управителите – помеѓу шефовите и шефуваните – ќе започне да исчезнува.
Администрацијата повеќе нема да биде монополизирана на „централно ниво“, а самоуправувањето повеќе не би било ограничено на фабричко ниво. И двете ќе бидат измешани на централно и децентрализирано ниво. Големите маси граѓани вклучени во ова донесување одлуки не би биле ангажирани во ваква активност на професионална основа со полно работно време, поминувајќи го целото свое време или на состаноци или патувајќи до местото на состанување. Бидејќи предметните одлуки директно ќе влијаат на нивната моментална благосостојба и услови за работа, може да се претпостави дека тие нема да заземат формален или рамнодушен став кон своите одговорности, туку сериозно да се вклучат во процесот на управување. Намалувањето на работната недела и информацискиот и комуникацискиот потенцијал на компјутерот ќе ги обезбедат основните материјални основи за успешна дифузија на моќта.[9]
Како би се пресметал дополнителниот паричен приход од производството и дистрибуцијата на единиците производи, далеку од нивната загарантирана распределба на бесплатни добра и услуги? Тој би можел да биде запишан како контрола на квалитетот и задоволството на клиентот во рамките на даден распон, со коефициент за стрес во работата (рудници и други посурови места за производство кои заработуваат повисоки плати). За полуготови стоки, точните испораки би биле дел од индексот за контрола на квалитетот/задоволството на потрошувачите. Таквиот систем би имал предност со тоа што не содржи никакви вродени демотивации за отворен и искрен проток на информации за ресурсите и потенцијалите на производствените и дистрибутивните единици, бидејќи самоуправната работна сила нема да има интерес да ги крие фактите. Ноув дава силен аргумент против идејата дека искрените протоци на информации може да се земат здраво за готово. Но, тој има тенденција да ја занемари главната причина за давање нечесни податоци во општества како СССР – материјалистичкиот интерес на фабричките раководители, поврзан со физичкото производство на нивните погони. Вие не можете да ја потиснете последицата ако не ја потиснете причината. Покрај тоа, се разбира, компјутеризираниот проток на информации што автоматски го придружува протокот на стоки може да придонесе за да се обезбедат точни влезови на податоци за демократско централизирано планирање.
Како би се артикулирал ваков систем на светско ниво? На почетокот треба да се нагласи дека демократското самоуправување не значи дека секој одлучува за сè. Ако се претпостави тоа, заклучокот ќе биде очигледен: социјализмот не е можен. Во таа смисла четири милијарди луѓе не би можеле да живеат толку долго за да го решат и најмалиот дел од меѓусебните работи. Но, тоа не е потребно. Некои одлуки можат најдобро да се донесат на ниво на работилница, други на фабричко ниво, други повторно на ниво на соседство, локално, регионално, национално, континентално и, конечно, на светско ниво. Нашата дискусија, следејќи го Ноув, досега се однесуваше главно на национално ниво. Но, какви одлуки може – и треба – да бидат донесени на светско ниво? Четири полиња веднаш се претставуваат. Првото би било сите оние одлуки што имаат потреба од глобална прераспределба на човечките и материјалните ресурси за да се обезбеди брзо исчезнување на социјалните и културните болести на неразвиеноста – глад, смртност кај новороденчиња, болести и неписменост во Третиот свет. Второто би опфатило приоритетно распределување на реално ретки природни ресурси – оние што можат да бидат исцрпени апсолутно, и од кои ниту едно малцинство од човечката раса нема право да ги лиши следните генерации; само живата популација на светот во својата целина има право да одлучува овде. Третото би вклучувало сè што влијае на животната средина и планетарната клима како целина; сите оние процеси што можат да ги загадат или нарушат океаните, половите или атмосферата или да ги уништат таквите светски основи на еколошка рамнотежа како Амазонската прашума. Конечно, се разбира, ќе ги има сите универзални забрани – оружје за масовно уништување, производство на токсични лекови итн.
Од овие глобални параметри ќе произлезат ограничувања за континенталните или националните ресурси достапни за планирање и задоволување на потребите, за кои засебно ќе се одлучува на секој континент или земја. Така, на пример, откако ќе се постави вкупната тонажа на челик што може да се искористи во Америка, Европа или Азија, производителите и потрошувачите од овие делови ќе бидат слободни да ја распределат како што ќе одлучат. Ако, и покрај секој еколошки и друг аргумент, тие сакаат да ја задржат доминацијата на личниот моторен автомобил и да продолжат да ги загадуваат своите градови, тоа ќе биде нивно право. Промените во долгогодишната потрошувачка ориентација се генерално бавни – ретко кој може да верува дека работниците во Соединетите Држави би се откажале од својата приврзаност кон автомобилот следниот ден по социјалистичката револуција. Идејата за принудување на луѓето да ги променат своите потрошувачки навики е далеку полоша од помислата на уште неколку децении смог во Лос Анџелес[11]. Еманципацијата на работничката класа – денес, спротивно на секоја прифатена идеја, за прв пат во историјата апсолутно мнозинство од населението на Земјата – може да се постигне единствено од самите работници, онакви какви што се: не луѓе кои се од друг свет, туку човечки суштества со своите слабости како и сите нас.
Една таква комплексност на свесно распределување на ресурсите, на демократско централизирано планирање и самоуправување, би била многу поефикасна отколку или (монополно-капиталистичка) пазарна економија или (бирократски-централизирана) командна економија. Бидејќи таа би имала моќен вроден механизам за самокорекција, којшто им недостасува на двете постојни алтернативи. Ние не веруваме дека „мнозинството е секогаш во право“, не повеќе отколку што веруваме дека Дуче, Папата или Партијата се секогаш во право. Секој греши. Ова сигурно ќе важи и за мнозинството граѓани, за мнозинството производители и за мнозинството потрошувачи. Но, ќе има една основна разлика помеѓу нив и нивните претходници. Во кој било систем на нееднаква моќ – било да е тоа економска нееднаквост, политички монопол или комбинација од двете – оние кои донесуваат погрешни одлуки за распределбата на ресурсите, ретко се оние кои ја плаќаат цената за последиците од своите грешки, и никогаш оние кои ја плаќаат најскапата цена.
Кога директорите на голем монопол ќе одлучат за голема инвестиција која неколку години подоцна нема да се исплати, тие самите нема да бидат сведени на надоместок за невработеност и нивните предградија нема да пропаѓаат. Но, работниците што ги отпуштиле, и нивните заедници, ќе ја претрпат токму таа судбина, иако тие се целосно невини за одлуката на директорите. Исто така, кога Президиумот на КПСС или Советот на министри или властите на Госплан ќе донесат погрешна одлука за земјоделски политики, членовите на овие важни тела генерално нема да се одречат од потрошувачката на месо – но милиони луѓе може да имаат несоодветен режим на исхрана со години, и цели области да бидат загадени или уништени. Спротивно на тоа, кога масата производители/потрошувачи ќе гласа со мнозинство за погрешно распределување на ресурсите, тие самите ќе бидат првите што ќе ја платат цената за својата грешка. Под услов да постојат реална политичка демократија, вистински културен избор и информации, тешко е да се поверува дека мнозинството тогаш би претпочитало да исчезне шумата, да им опаѓа потрошувачката на месо, да се намалува станбениот фонд или да има помалку вработени во болниците, отколку бргу да ја поправат нивната погрешна распределба.
Системот што го изложивме сè уште нема да биде „чист“ социјализам од оној вид предвиден од Маркс и Енгелс. Тоа сепак би било транзиција кон социјализам – иако дефинитивно кон социјализам, не кон непозната иднина или кон капитализам – бидејќи сепак ќе содржи сектор управуван од парите и пазарот. Приватните и кооперативните претпријатија би преживеале во мал размер (земјоделство, занаетчиство, услуги и сл.). Индивидуалното претприемништво не би било забрането; бидејќи откако сите граѓани би имале загарантирано минимално ниво на потрошувачка, не може да има економска принуда другите да ја продаваат својата работна сила на такви претприемачи, а договорите меѓу нив ќе бидат навистина доброволни. Домашното „самовработување“ може да се генерализира кога граѓаните добиле основни алатки за да произведат што и да посакаат за нивно задоволство или на нивните семејства, пријатели или соседи, за време на слободното време. Идентичните моторни автомобили ги огрдуваат градовите – кои може да се трансформираат доколку корисниците на автомобили станат креативни сликари и да ја вложат својата фантазија на нивните автомобили. Обемот на практични самоиницијативи ќе се зголемат енормно.
Алек Ноув предложи пет секторски модел на остварлив социјализам – комбинација на државни, поопштествени, кооперативни, мали приватни и индивидуални претпријатија.[10] На прв поглед, разликите помеѓу оваа шема и моделот што ние го скициравме може да изгледаат релативно мали. Сепак, и покрај тоа што некои области се преклопуваат, двата модели се разликуваат во три основни аспекти. Првиот се однесува на природата на преовладувачките производни – или дистрибутивни – единици. За Ноув, индивидуалното пресметување на трошоците подразбира индивидуална профитабилност за овие единици – т.е. дека приходите на инволвираните групи или лица треба да бидат поврзани со разликите помеѓу пресметаните парични (или вредносни) трошоци на инпутите и аутпутите. Со други зборови, овие единици се независни фирми. Ние не се согласуваме со оваа перспектива. Според наше мислење, да се поврзат групните или личните приходи со „профитот“ значи воведување моќни импулси кон економска ирационалност, ризикувајќи општествен хаос, бидејќи повеќекратни одлуки се земаат како функција на посебни, расцепкани интереси. Од истите причини, ние не веруваме дека договорите меѓу производителите и потрошувачите треба да се засноваат на парични награди и санкции. Со други зборови, реалните пазарни односи – т.е. размената на стоки што се извршува во валута – во суштина треба да биде ограничена на внатрешните односи помеѓу приватниот и кооперативниот сектор од една страна, и индивидуалниот потрошувач или поопштествениот сектор од друга страна. Ефектот би бил дека во развиените индустриски земји ваквите односи би имале само подредена тежина во производството и потрошувачката. Динамиката на транзицијата би била кон одумирање на стоковното производство, а не кон негово проширување.
Второ, Алек Ноув прави разлика помеѓу централизиран „државен сектор“, каде што тој тврди дека техничкиот размер и комплексноста го оневозможуваат самоуправувањето од страна на производителите, и „поопштествен“ сектор на помалку интегрирани претпријатија каде што би функционирало такво самоуправување. Тој, исто така, се чини дека сугерира дека разликите во приходите ќе бидат апсолутно неопходни за двата сектори, можеби дури и за кооперативниот сектор исто така. Така, тој пишува: „Доходовните разлики (еден вид на пазар на труд) се единствената позната алтернатива за диригирањето на трудот. Тука е од суштинско значење да се избегне забуна: некои би можеле да кажат дека во рамките на една комуна, или еден добар кибуц, може да се има целосна еднаквост и ротација на работните места ... Но, ова не може да се генерализира низ целото општество, делумно затоа што тоа може да функционира само со мал број луѓе кои се познаваат едни со други и можат да се состануваат секој ден, а делумно затоа што таквите комуни ќе ги привлечат само ентузијастите кои сакаат ваков живот.“[11] Аргументот тука изгледа доволно разумен, но всушност почива на низа недокажани догми и предрасуди. Бидејќи не е точно дека единствениот избор е помеѓу деспотското „диригирање над трудот“ и пазарот на трудот. Кооперативно распределената работна сила е реална алтернатива. Ниту, пак, се работи за тоа дека големите организации не можат да бидат управувани без диференцијации во приходите. Во деветнаесеттиот и почетокот на дваесеттиот век, синдикатите и црквите опфаќајќи десетици и стотици илјади членови, често биле управувани од луѓе кои не добивале никакви сериозни материјални привилегии. Така, навистина – како што истакна самиот Алек Ноув– тоа беа големи научни организации, да не зборуваме за големи задружни производители. Ноув на друго место со право посочува дека малку професори повеќе би сакале да бидат собирачи на ѓубре, дури и ако се подобро платени. Но, таа забелешка повеќе зборува против неговите општи претпоставки овде. Тоа е аргумент за плаќање на несоодветната, валкана или оптоварувачка работа – а не административната или квалификуваната работа (под услов општеството да плати за стекнување на вештината) – повеќе.
Но, можеби најголемиот дефект во аргументот на Ноув лежи на друго место. Тој се наоѓа во антитезата што тој ја постулира помеѓу „мал број луѓе“ и „големи организации“. Бидејќи не постои такво нешто како неструктурирана – односно, атомизирана – голема организација. Модерна фабрика, банка, болница или средно училиште секако не се ништо од тој вид. Сите вакви институции во реалноста се изградени врз мали единици на објективна општествена соработка: работни тимови, канцеларии, одделенија, класови итн. Зошто треба да биде незамисливо овие помали единици да се управуваат сами и да избираат делегати (вклучително и со ротација) кои потоа ќе управуваат со поголеми единици, кои потоа ја управуваат целата економија? Предуслови за демократско самоуправување може да се најдат во начинот на кој функционираат реалните ќелии на постојните недемократски институции – то ест, во работните односи на мал број луѓе кои се познаваат, се состануваат едни со други и си требаат едни на други на дневна база: со други зборови, не би можеле да си ја вршат својата работа без меѓусебна соработка. Така, за разлика од Алек Ноув, ние веруваме дека опсегот на самоуправување е во принцип универзален отколку секторски; и дека паричните награди и материјалните привилегии не се апсолутно неопходни, туку се штетни за демократското извршување на управната одговорност.
Третата основна разлика помеѓу моделот на Ноув и нашиот се однесува на улогата на конкуренцијата во моделите. Ноув е свесен за деструктивните и коруптивни ефекти на жестоката конкурентска трка во постојниот капитализам. Но, тој сака да ги зачува паричните стимуланси во својот социјализам. Затоа, тој тврди дека треба да правиме разлика помеѓу „бенигните“ и „непожелните“ форми на конкуренција.[12] Но, примерите што тој ги користи за да ја илустрира разликата, всушност покажуваат колку мала важност таа има за економските цели. Очигледно е дека „конкуренцијата“ за место во шкотскиот национален оркестар, за победа на олимпискиот маратон, па дури и за избор во работничкиот совет на „поопштествената Dupont“, има многу малку врска со конкуренцијата за продажба на нафта, челик, тешка опрема, авиони или ракети на пазарот. Првиот вид на „конкуренција“ никогаш, според наше знаење, не предизвикала мизерија кај милиони луѓе (предизвикала многу индивидуална мизерија – но тогаш марксистичкиот социјализам никогаш немал илузија дека може да ги реши сите нејзини случаи). Вториот вид, напротив, не само што одново и одново предизвикува масовна невработеност и пад на животниот стандард – ако не и силна сиромаштија – туку и војни што чинат милиони смртни случаи.
Ноув, сепак, прибегнува кон својот присилен софизам затоа што тој останува толку посветен на конвенционалниот поглед на пазарот. Неговата комбинација на „пазар“ и „социјализам“ неизбежно води кон разочарувачки противречности. Ноув постојано им импутира на марксистите утопистичка визија за социјализмот. Она што тој не успева да го забележи е дека неговите сопствени премиси – повисоко ниво на слободно прифатена општествена одговорност од страна на поединци, но истовремено и општествена рамка проширена со конкуренција за финансиски надоместок и материјална корист – претставуваат зенит на утопија. На поблаг начин тие потсетуваат на наивните (или цинични) тврдења на советските власти дека СССР може да продолжи кон создавање на „социјалистички човек“, истовремено одржувајќи огромни нееднаквости во приходите и овластувањата и општа трка за материјални бенефити. Ноув запаѓа во недоследност затоа што е заробен од лажна дилема.
Логиката на неговата грешка може да се види во следниот пасус: „Да претпоставиме дека има шеснаесет или повеќе фирми (поопштествени и задружни) кои се занимаваат со производство на некое добро или услуга. Нека биде тоа волнена облека, паста за заби, топчести лежишта, хотели за одмор или што било друго. Тие ги темелат своите продуктивни активности врз преговори со своите клиенти. Клиентите може да изберат од кого да ги добијат стоките и услугите што им се потребни. Сите можат да ги добијат од своите добавувачи, кои тие можат да ги изберат, инпутите потребни за да се овозможи производството. Тие имаат вроден интерес да го задоволат клиентот ... Би се надевале дека мотивот на конкуренцијата нема да биде примарно паричен ... Но, не можеме да претпоставиме дека голем дел од населението ќе делува само заради задоволството да успее, дека нема да има потреба од материјални стимулации, а исто така и од дестимулации.“[13]
Првиот дел од овој аргумент ја има нашата сесрдна согласност. Ние би додале само дека за повеќето софистицирани или големи производи за опрема, нема да има шеснаесет производители. Но, вториот дел воопшто не следи од првиот. Претставен е како еден вид додаток или услов, но всушност му недостасува или врска или заснованост. Она што го направи Ноув е претпоставката дека луѓето можат да делуваат само или на чисто незаинтересиран начин или за парични стимуланси. Но, овој избор не е исцрпен. Зошто не може да има стимулации и дестимулации од непаричен и непазарен карактер? Секојдневното искуство сведочи за важноста на овие дури и во услови на капитализам. На крајот на краиштата, ако повеќе од 99 проценти од возачите на автомобили внимаваат на семафорите, тоа не е примарно затоа што сакаат да избегаат од плаќање казни за нивно кршење, туку затоа што сакаат да живеат подолго. Тој здрав инстинкт за самоодржување не е нешто што не може да се поврзе со друг вообичаен човечки импулс: желбата да се минимизира проблематичниот, механички, здодевен и некреативен труд – работа извршена само како средство за обезбедување потрошувачки добра и услуги, што е изгубено време на живеење. Секогаш постои потенцијален поттик да се намали обемот на работа со подобро организирање – многу силен поттик. Покрај овие, сепак, Ноув се чини ја заборавил можноста за „социјална дивиденда“. Зошто дополнителен износ на бесплатни добра и услуги не треба да биде врзан за годишните вкупни економски перформанси на општеството, што ќе бидат обелоденети преку јавна дебата и телекомуникации? Зарем не би бил поттик за сите производители и дистрибутери да го зголемат квантитетот и да го подобрат квалитетот на нивното производство и да ја рационализираат нивната организација на трудот, ако даденото зголемување на количината на добра и услуги кои реално се произведени и потрошени се поврзани со – да речеме – конкретно продолжување на бесплатен одмор и патување за сите (ако тоа е мнозинската опција)?
Но, откако веќе еднаш e конструиран вештачки поларитет на субјективни мотивации, што го поттикнува кон парични стимулации, Ноув потоа продолжува да ги игнорира објективно ирационалните последици од комбинирањето на голема пазарна економија со сектор на бесплатни добра и услуги и општествена сопственост. Се разбира, ако профитот остане основен механизам за распределување на ресурсите, нема причина зошто негативните резултати од него толку познати во капитализмот нема да се појавуваат повторно. Значајно е што кога Ноув накратко ги продискутира ризиците за прибегнување кон парични стимуланси, неговите примери се многу маргинални – а не огромниот отпад до кој води производството за профит: прекумерен капацитет, прекумерно производство, невработеност, уништување на опрема и стока. Сите овие типични феномени им штетат на потрошувачите и производителите многу посериозно отколку наводно преголемите трошоци што произлегуваат од отсуството на „дисциплина на профитот и загубата“. Оваа лекција не е единствено научена од секојдневното искуство во капитализмот. Таа болно се стекнува и во пост-капиталистичките општества. Практични искуства исто така – пред сè во Југославија и Полска, но ќе следат и други примери – покажуваат дека обидите да се поправат нарушувањата и дисфункциите на бирократски централизираното планирање преку зголемено потпирање на пазарни механизми, по некои првични успеси, водат кон растечка комбинација на болестите на бирократијата со оние на пазарот, секоја од нив зајакнувајќи наместо да ја ублажува другата.
Овој модел ќе биде добро прикладен дури и за Кина – најповолниот случај за застапниците на пазарниот социјализам, бидејќи колку е позаостаната земјата, толку понезаменливи остануваат пазарните механизми, пред сè во земјоделството. Не може да се сомнева дека откажувањето на погубното наследство на Големиот скок напред – целосно ирационалната и мистифицирана замисла за непосредно воведување на комунизам – доведе до многу голем напредок во кинеските рурални средини. Продуктивноста и производството се зголемија, а растечки вишок сега се генерира од земјиштето. Ова беше резултат на ослободување на огромните продуктивни енергии на кинеското селанство, веројатно најспособната ваква класа во светот, со традиција на интензивно земјоделство стара две илјади години зад себе, што нема еквивалент во голем дел од Западна – да не зборуваме за Источна – Европа. Но, растечкиот вишок на житарици за исхрана ќе донесе со себе постојано растечки вишок на рурална работна сила, бидејќи помалку луѓе произведуваат повеќе храна. Што ќе се случи со тој вишок население за петнаесет, дваесет или триесет години? Доколку се остави на пазарот, резултатот ќе биде огромна невработеност во Кина – проблем што веќе станува сериозен во големите градови. Само планирана индустријализација може да го апсорбира тој вишок рурално население и само демократски – не бирократски – планирана индустријализација може да го стори тоа без да ги забрза конвулзиите во руралните средини што принудната колективизација ги предизвика во Советскиот Сојуз: самата како панична реакција на последиците од растот на пазарот во СССР.
Превидувајќи ја тежината на сите негативни економски последици на пазарот, Ноув нуди позитивно политичко образложение за него– дека тој ја дифузира моќта на донесување одлуки, а исто така е и бедем против тиранијата. Ова, се разбира, е традиционално либерално оправдување на пазарот. Но, тоа не е помалку заблуда во социјалистичка маска. Придружното прифаќање на разликите во приходите за управниците од страна на Ноув, го прави јасно тоа. Бидејќи, ако управниците извлечат материјални придобивки од раководните позиции, тие неизбежно ќе се обидат да ги трансформираат во траен мандат – т.е. да ги задржат со сите економски ирационални и политички угнетувачки однесувања својствени на ваквите обиди. Власта ќе има тенденција да се монополизира. Дифузијата на власта за која зборува Ноув не може да се реализира освен ако нејзината пракса не се одвои од привилегијата. Ова не е работа на вера, туку емпириски заклучок од целата запишана човечка историја. Штом власта и привилегијата одат заедно, логиката е далеку од демократија и се насочува кон монопол над информациите, знаењето и контрола од мало малцинство. Ноув сака да го унапреди демократскиот социјализам. Но, штом еднаш ќе загарантира парични награди за управувањето, не случајно тој мора да заврши зборувајќи за потребата од силна држава.[14] Поради енергичноста на својата критика на „реално постојниот социјализам“, тој заклучува со два ставови кои се непријатно поблиску до реалноста на советскиот бирократски поредок отколку што се со марксистичкиот социјализам. Значајно е што Ноув ги користи истите термини како и полската бирократија којашто го критикуваше одбивањето на Солидарност да прифати намалување на животниот стандард на полските работници.[15] Правејќи го тоа, тој заборава дека одговорноста за економско нарушување не е во барањата и штрајковите на работниците, туку во целиот модел на бирократско лошо управување пред и по 1980 година.[16] Слично на тоа, тој не ја зема предвид нерешливата противречност помеѓу работничкото самоуправување и „пазарниот социјализам“ што денес експлодира во Југославија. Ако „објективните економски закони“ кои работат зад грбот на производителите – и тоа е она што навистина значи законот на вредност – одлучуваат во последната анализа за производството и вработувањето, тогаш работниците не можат да ги одредат ниту на фабричко, ниту на општинско ниту на национално ниво. Нема ли алтернатива? Товарот на овој предмет е што, за среќа, постои излез – демократски артикулирано и централизирано планирано самоуправување на здружени производители. Народниот суверенитет не зависи од претпоставката за каква било претходно утврдена или совршена хармонија помеѓу општите и посебните интереси во заедницата. Напротив, здраво за готово е да се верува дека ќе има неизбежен судир на интереси помеѓу производителите и потрошувачите, технички повеќе и помалку развиените производствени единици, општествено повеќе и помалку активни луѓе, економски и културолошки повеќе и помалку развиени региони. Она што претставува демократско самоуправување е токму систем на вродени заштитни мерки против овие противречности да поткопаат какво било рационално планирање или општествена соработка со активирање на обновени класни борби и обострано штетно насилство. „Пазарниот социјализам“, напротив, не е решение за злата ниту на капиталистичката легенда за слободен пазар или за бирократската травестија на слободен социјализам. Мешаната економија што тој ја предлага е само мешана мизерија. Вистинската економија на остварлив и посакуван социјализам би ја заменила едната или другата алтернатива. Наспроти декларираното верување на Алек Ноув – tertium datur (трет можен пат).
Она за што конечно се води нашата дебата е централен проблем на човечката историја: дали и под кои услови човештвото има потенцијал да ја обликува својата судбина; дали самоослободувањето и самоопределувањето за сите засекогаш ќе останат неостварен сон. Бидејќи, ако општествените науки и општествената пракса не успеат да постигнат контрола над општествената еволуција споредлива со онаа што природните науки досега ја постигнале над природата, тогаш дури и напредокот на природните науки се заканува да ни експлодира во лице. Во вековната дебата за потенцијалот на разумот и смртоносната тежина на судбината – во крајна линија натпревар помеѓу знаењето и суеверието – „законите на пазарот“ не претставуваат ништо друго освен слепа судбина под сè поретко маскирање на делумната „рационалност“. Дали увидот на човештвото во законите на сопствената еволуција е навистина плод од кој треба да му се забрани да учествува?
Фусноти
[1] Friedrich Engels, Anti-Dühring, Moscow 1954, pp.374-75, 378.
[2] The Economics of Feasible Socialism, London 1983, p. 33. Во овој напис ќе се концентрирам на главните критики кои Ноув ги упатува кон марксистичката концепција на социјализмот, наместо на неговите несогласувања со марксистичката економска теорија воопшто. На второто ќе се осврнам во мојата претстојна книга Marx’s Theoretical Legacy – Restating the Case for Socialism at the End of the Twentieth Century, London: Verso, 1987.
[3] The Economics of Feasible Socialism, pp.15-16.
[4] Види, меѓу другите, Wlodzimierz Brus, The Market in a Socialist Economy, London 1972; Branko Horvath, The Political Economy of Socialism, London 1976; Ota Sik, The Third Way, London 1976; R. Selucky, Marxism, Socialism and Freedom, London 1979; Ferenc Feher and Agnes Heller, Dictatorship over Needs, London 1984.
[5] За употребата на компјутери заради воведување на целосно автоматизирани системи на управување со претпријатијата во СССР, наречени на англиски јазик ASUP од авторот, види Martin Cave, Computers and Economic Planning, Cambridge 1980, pp.153-67.
[6] Цезар Милштајн, добитник на Нобеловата награда за медицина во 1984 година, одби да патентира откритие што можеше да произведе пазар вреден 1 милијарда фунти до 1990 година: „Патентот ќе значеше чување сè во тајност додека ние размислуваме за апликации – срамна навреда за науката. Патентите се интелектуална измама.“ (Sunday Times, 21 October 1984)
[7] Види, меѓу другите, Bruno Bettelheim, The Children of the Dream, New York 1969; Rabin-Beit Hallahmi, Twenty Years Later, New York 1982; Gunar Heinsohn (уредник), Das Kibbutz-Modell, Frankfurt 1982; Dieter Zimmer, Die Form des neuen Menschen, во Zeitfragen, 12 октомври 1984.
[8] The Economics of Feasible Socialism, p.77.
[9] Еден интензивен научен проект под раководство на професорот Дернер, германски конзервативец, покажа експериментално дека со помош на компјутери обичните луѓе можат да решат многу сложени проблеми на социо-економското планирање на ниво на средно голем град. Она што им требало не било натпросечна интелигенција или многу напредно знаење. Клучот за нивната способност било чувството дека тие навистина имаат контрола, убедувањето дека поседуваат вистинска моќ да одлучуваат. Види Dörner (изд.), Lohausen. Vom Umgang mit Unbestimmtheit und Komplexität, Berne-Stuttgart-Vienna, 1983.
[10] The Economics of Feasible Socialism, pp.200-01.
[11] Ibid., p.215.
[12] Ibid., pp.204-05.
[13] Ibid., p.204.
[14] Ibid., p.229.
[15] Ibid., p.178.
[16] Андреас Хоесли напиша извонредна анализа и критика на лошото управување на полската бирократија: Die planlose Planwirtschaft? Мора да се надеваме дека оваа книга, која наскоро ќе се појави на германски јазик, брзо ќе биде преведена на англиски јазик.