Извор: К. Маркс, Ф. Енгелс. Съчинения. Том 25, 1965. Издателство на БКП
Превод: Томислав Захов (од бугарски)
Онлајн верзија: август 2024
Конечно успеав да ја објавам оваа трета книга од главното дело на Маркс, завршувањето на неговиот теоретски дел. Кога беше издадена втората книга во 1885 година, мислев дека третата книга, освен навистина во некои многу важни оддели, ќе претставува можеби само технички тешкотии. Така навистина беше; но за тешкотиите што ќе ми ги претстават овие најважни оддели на целината, тогаш немав поим, исто како што немав поим за другите пречки што толку многу ја одложуваа подготовката на книгата.
Пред сè, и најмногу, ме попречуваше постојаната слабост на видот, која со години го сведе на минимум времето што можев да го посветам на пишување, па дури сега само како исклучок ми дозволува да го земам пенкалото под вештачка светлина. Потоа дојдоа други итни дела: нови изданија и преводи на претходни дела од Маркс и мои трудови, значи, осврти, предговори, дополнувања, кои често не можеа да се свршат без нови студии итн. Пред сè, англиското издание на првата книга, за чиј текст во крајна инстанца јас сум одговорен и поради тоа ми одзеде многу време. Секој што го следел огромниот раст на меѓународната социјалистичка литература во последните десет години, а особено бројот на преводи на претходните дела на Маркс и мои трудови, ќе признае дека имав причина да се радувам на бројот на јазици на кои можам да им бидам корисен на преведувачите и затоа бев обврзан да не се откажам од прегледување на неговиот труд. Но, растот на литературата беше само симптом на соодветниот раст на самото меѓународно работничко движење. И ова ми наметна нови обврски. Од првите денови на нашата општествена дејност на Маркс и мене ни се падна еден голем дел од работата во посредувањето меѓу националните движења на социјалистите и работниците од различни земји; оваа работа соодветно растеше како што целото движење се интензивираше. Но, додека и на ова поле Маркс го презеде на себе главниот товар, по неговата смрт сè поголемата работа падна само на мене. Во меѓувреме, непосредните соодноси меѓу одделните национални работнички партии станаа правило и, за среќа, од ден на ден се` повеќе стануваа општо; сепак, мојата помош сè уште се бара многу почесто отколку што би сакал, врз основа на интересите на мојата теориска работа. Но, за човек како мене, кој е активен во ова движење повеќе од педесет години, делата што произлегуваат од движењето се итна должност која бара итно извршување. Како во шеснаесеттиот век, така и во нашата бурна доба, чистите теоретичари во сферата на јавниот интерес се наоѓаат само на страната на реакцијата и токму затоа овие господа во реалноста не се воопшто теоретичари, туку едноставни апологети на таа реакција.
Бидејќи живеам во Лондон, овие партиски односи се вршат во зима главно со писма, а во лето главно лично. Како последица на ова, како и на потребата од следење на напредокот на движењето во постојано зголемување на бројот на земји, како и во сè поголем број печатни органи, беше откриено дека е невозможно да се занимавам со работа која не признава дека нема прекин освен во зимскиот период, главно во првите три месеци од годината. Кога човекот ќе ги надмине седумдесеттите, асоцијационите мозочни влакна на Мајнерт работат со некаква непремостлива бавност; ги надминувате прекините во тешката теоретска работа веќе не толку лесно и не толку брзо како порано. Поради тоа се случуваше, трудот во една зима, доколку не се завршеше во потполност, во следната зима во најголемиот дел требаше пак одново да се започне; а ова се случуваше со најтешкиот, имено, петтиот оддел.
Како што читателот ќе види од следните податоци, работата на уредувањето на оваа книга во суштина се разликувала од онаа на втората книга. За третата книга беше поднесено само еден првичен нацрт и беше полн со празни места. Обично, почетокот на секој дел беше прилично внимателно разработен, дури и во повеќето случаи стилски обликуван. Но, колку подалеку, толку поскицирана и понецелосна обработката на ракописот стануваше, изложувањето содржеше сè повеќе отстапки по повод споредните прашања што се појавија во текот на истражувањето, при што определувањето на нивното крајно место е оставено за покасно распоредување, сè подолги и покомплицирани стануваа периодите во кои се изразуваат мислите запишани во настанување. На многу места ракописот и изложувањето премногу јасно го издадоа ненадејниот почеток и постепен развој на тие напади на болести, предизвикани од прекумерна работа, што на почетокот сè повеќе го попречуваше авторот во неговата самостојна работа, а на крајот тоа понекогаш го прави сосема невозможно. И не е ни чудо. Помеѓу 1863 и 1867 година, Маркс не само што ги подготви последните две книги на Капиталот во груб нацрт, и првата книга во форма подготвена за печатење, туку исто така ја изврши огромната работа поврзана со основањето и растот на Меѓународното здружение на работниците. Но, поради тоа уште во 1865 година се појавиле сериозните знаци на тие нарушувања во здравјето на Маркс, поради што тој самиот не ги завршил книгите II и III со своја рака.
Мојата работа започна со диктирање на целиот ракопис од оригиналот, кој дури и јас честопати можев со тешкотија да го дешифрирам, и на тој начин добив читлива копија, дело за кое веќе беше потребно значително време. Дури тогаш можеше да започне вистинското уредување. Го ограничив на основните работи: секаде каде што е дозволено јасност, колку што е можно повеќе го зачував карактерот на оригиналниот текст, дури и не ги пречкртав поединечните повторувања таму, каде што тие, како што тоа е вообичаено кај Маркс, предметот го разгледуваат од друга страна, или барем го изразуваат на поинаков начин. Во случаи кога моите измени или дополнувања не се чисто уредувачки или кога сум принуден да обработувам фактички материјал цитиран од Маркс и од него да извлечам свои заклучоци, иако задржани колку што било можно во Марксовиот дух, целиот простор е затворен во аглести загради и означен со моите иницијали {Ф.Е.}. Во моите забелешки нема загради овде-онде; но каде што ми се појавуваат иницијалите, јас сум одговорен за целата забелешка.
Во ракописот - како што се подразбира за еден прв нацрт - има бројни укажувања на точки кои подоцна требаше да бидат разработени, каде што овие ветувања во сите случаи не беа исполнети. Ги задржав бидејќи даваат идеја за намерите на авторот во однос на идниот развој.
Сега да преминеме на поединечните прашања.
За првиот оддел, главниот ракопис можеше да се користи само со големи ограничувања. На самиот негов почеток се ставени сите математички пресметки за односот помеѓу стапката на вишок на вредност и стапката на профит (која го сочинува нашето поглавје III), додека предметот наведен во нашето поглавје I е обработен дури подоцна и случајно. Во овој случај, помогнаа два нацрти на ревизија, секоја од 8 страници in folio; но ни тие не се насекаде докрај и поврзано изработени. Од нив, поглавјето I беше составено во сегашната форма. Поглавје II е од главниот ракопис. За поглавје III имаше цела низа незавршени математички пресметки, но и цела речиси завршена тетратка од седумдесеттите, која во равенки ја претставуваше врската на стапката на вишок на вредност со стапката на профит. Мојот пријател Семјуел Мур, кој го даде и најголемиот дел од англискиот превод на првата книга, се обврза да ја уреди оваа тетратка за мене, за што, како стар математичар од Кембриџ, беше неспоредливо поспособен. Тогаш од неговото резиме, и со ползување овде-онде на главниот ракопис, го подготвив поглавјето III. Од поглавје IV беше достапен само насловот. Но, бидејќи предметот што се разгледува овде - влијанието на прометот врз стапката на профит - е од клучно значење, јас сам го разработив, поради што целото поглавје во текстот е во заграда. Притоа, се покажа дека во реалноста формулата на стапката на добивка дадена во Поглавје III, за да стане општо валидна, треба извесна промена. Почнувајќи од петтото поглавје, главниот ракопис е единствениот извор за остатокот од делот, иако и овде се покажа дека е неопходно да се направат премногу преуредувања и дополнувања.
За следните три оддели, да не зборувам за стилско уредување, речиси секаде можев да се задржам на оригиналниот ракопис. Одредени пасуси, кои во повеќето случаи се однесуваат на влијанието на прометот, се обработени во согласност со Поглавје IV, кое го вметнав; тие се исто така затворени во загради и означени со моите иницијали.
Главната тешкотија беше одделот V, кој се занимаваше со најкомплицираната тема во целата книга. И токму тука за време на работата Маркс беше претекнат од еден од споменатите тешки напади на болеста. Значи, тоа не е готов нацрт, па дури ни шема, чиј преглед треба да се пополни, туку само почеток на развојот, кој често е неуредно куп белешки, забелешки, материјал во вид на примероци. Отпрвин се обидов да го завршам овој оддел; како што донекаде можев да направам со првиот оддел, пополнувајќи ги празнините и работејќи ги фрагментите изразени само во форма на навестувања, така што овој оддел може барем приближно да го претставува сето она што авторот сакал да го даде. Најмалку три пати имам направено таков обид, но секој пат безуспешно, а во губењето време на ова лежи главната причина за доцнењето. Конечно се уверив дека работата не оди на овој начин. Ќе требаше да ја поминам сета обемна литература од оваа област и на крајот да излезе нешто што сепак нема да биде книга на Маркс. Немав друг избор освен да се откажам од понатамошните обиди во оваа насока и да се ограничам на можниот редослед на она што беше присутно, правејќи ги само најпотребните дополнувања. И така во пролетта 1893 година ја завршив главната работа на овој оддел.
Од поединечните поглавја, поглавјата XI - XIV беа суштински изработени. Поглавјата XXV и XXVI бараа да се прегледа фактичкиот материјал и да се вклучи материјалот пронајден на друго место. Поглавјата XXVII и XXIX би можеле речиси целосно да бидат дадени во ракопис; напротив, поглавјето XXVIII мораше да се групира поинаку на места. Но, вистинската тешкотија започна во поглавјето ХХХ. Почнувајќи од тука, не само што фактичкиот материјал требаше да се доведе во потребниот ред, туку и самиот тек на мислата, прекинуван секој момент со испрекинати реченици, дигресии итн., а потоа продолжен на друго место, често сосема попатно. Така, поглавјето ХХХ беше составено со мешање и отфрлање на поединечни фрагменти што биле користени на друго место. Поглавјето XXXI повторно се најде развиено во поповрзана форма. Но, сега во ракописот следуваше еден долг оддел со наслов: „Конфузијата“, кој целосно се состои од извадоци од парламентарните извештаи за кризите од 1848 и 1857 година, во кои се групирани, и на места проследени со кратки хумористични коментари, искажувањата на дваесет и тројца бизнисмени и економиски писатели, специјално за парите и капиталот, за одливот на злато, за прекумерните шпекулации итн. Овде во прашањата и одговорите доволно се претставени речиси сите преовладувачки ставови за односот меѓу парите и капиталот, а Маркс сакаше критички и сатирично да ја обработи „конфузијата“ што се манифестира овде за тоа што се пари на пазарот на пари, а што е капитал. По многу обиди се уверив себеси дека составот на ова поглавје е невозможен; материјалот, особено во случаите кога е придружен со коментари на Маркс, го користев онаму каде што дозволуваше логиката на изложувањето.
По ова следи, во прилично уредна форма, она што го ставив во поглавјето XXXII, но веднаш по него, нова серија извадоци од собраниските извештаи за секакви теми што се занимаваат во тој оддел, прошарани со подолги или пократки забелешки од авторот. Кон крајот, извадоците и коментарите се` повеќе се фокусираат на прашањето за движењето на металот на пари и флуктуациите на курсот и повторно завршуваат со секакви дополнителни забелешки. Напротив, поглавјето XXXVI „Предкапиталистички односи“ беше целосно обработено.
Од сиот овој материјал, почнувајќи од нередот, колку што не беше претходно поставен, ги составив поглавјата XXXIII-XXXV. Се разбира, работата не можеше да оди без значајни дополнувања од моја страна за воспоставување на врската. Доколку овие додатоци не се од чисто формален карактер, тие се експлицитно означени како мои. На овој начин конечно успеав да ги сместам во текстот сите авторски искажувања во врска со делото. Ништо не беше испуштено освен незначителен дел од извадоците, кои или само го повторуваа она што веќе беше дадено на друго место, или допреа точки во кои ракописот не се занимаваше подлабоко.
Одделот за земјишната рента беше многу поцелосно развиен, иако не беше сосема довршен, како што е очигледно од фактот дека во Поглавјето XLIII (во ракописот самиот крај на одделот за рента) Маркс најде дека е неопходно накратко да го рекапитулира генералниот план на целиот оддел. А за изданието беше многу попожелно што ракописот започнува со поглавје XXXVII, по кое следи XLV-XLVII и дури потоа - поглавја XXXVIII-XLIV. Табелите за диференцијалната рента II, и откритието, дека во Поглавје XLIII воопшто не е испитан третиот случај од овој вид рента, што е овде предмет на разгледување.
За овој оддел од земјишната рента, Маркс во седумдесеттите презеде сосема нови специјални студии. Неколку години во оригинал ги проучувал статистичките студии и другите публикации за земјишната сопственост која станала неизбежна во Русија по „реформата“ од 1861 година, која руските пријатели му ја дале со посакуваната комплетност, тој направил извадоци од нив и имал намера да ги искористи при новата обработка на овој оддел. Во различноста на формите како и на земјишниот посед така и на експлоатацијата на земјоделските производители во Русија, во одделот за земјишната рента, Русија требаше да игра исто толку улога колку што играше Англија во Книгата I во проучувањето на индустрискиот наемен труд. За жал, Маркс не можеше да го спроведе овој план.
На крајот, седмиот оддел беше завршен во ракопис, но само како прв нацрт, така што требаше да се расчленат бескрајните заплеткани периоди за да биде погодесн за печатење. Само почетокот беше достапен од последното поглавје. Овде трите главни форми на доход – земјишна сопственост, профит и наемнина – трите големи класи на развиено капиталистичко општество: земјопоседници, капиталисти и наемни работници и класната борба нужно поврзана со нивното постоење како де факто производ на капиталистичкиот систем, требаше да се разгледа како реален производ на капиталистичкиот период. Ваквите заклучни резимеа Маркс вообичаено ги одложуваше до конечната ревизија, непосредно пред печатењето, при што тогаш најновите историски збиднувања со редовност, која никогаш не откажала, му даваа најактуелна документација најпожелна за неговите теориски изложувања.
Цитати и документациони материјали овде, како и во книгата II, се значително помалку отколку во првата. Цитатите од книга I се дадени со означување на страниците од второто и третото издание. Онаму каде во ракописот се цитирани теоретски искажувања на претходните економисти, најчесто се наведува само името, а самиот цитат требало да биде цитиран во конечната изработка. Секако дека морав да го оставам сето тоа зад себе. Од парламентарните извештаи користени се само четири, но тие беа доста широко користени. Овие извештаи се следните:
1) Reports from Committees (of the House of Commons), vol. VIII, Commercial Distress, vol. II, part I. 1847-48. Minutes of Evidence. - Наведено како Commercial Distress, 1847-48.
2) Secret Committee of the House of Lords on Commercial Distress 1847. Report printed 1848. Evidence printed 1857 (бидејќи во 1848 година се сметаа за многу компромитирачки). - Цитиран како S. D. 1848-1857.
3) Report on Banc Acts, 1857 година. - Исто така, 1858 година. - Цитиран како V. A; (понекогаш V.S.) 1857, 1858 соодветно.
Кон четвртата книга - Историја на теоријата на вишокот вредност - ќе пристапам со работа што е можно поскоро.
Во предговорот на вториот том на Капитал, морав да се справам со господата кои во тоа време кренаа голема врева, сакајќи да го најдат „во Родбертус тајниот извор на Марксовата теорија и нејзиниот супериорен претходник“. Им дадов повод да покажат „што е способна да даде Родбертусовата економија“; Ги повикав да покажат „како може и мора да се формира еднаква просечна стапка на профит, не само без да се прекрши законот за вредност, туку токму врз основа на истиот закон“. Истите господа кои тогаш, тргнувајќи од субјективни или објективни основи, но по правило од која било друга основа освен научна основа, го прогласија добриот Родбертус за економска ѕвезда од прва големина – сите без исклучок не дадоа одговор. Напротив, другите луѓе сметаат дека е вредно да се позанимаваат со оваа тема.
Во својата критика на том II („Conrads Jahrbücher“, X, 1885, стр. 452-456), професорот В. Лексис го поставил ова прашање, иако не сакал да даде директен одговор. Тој рече:
„Решавањето на оваа противречност“ (помеѓу законот за вредност на Рикардо-Маркс и униформната просечна стапка на профит) „е невозможно ако ги земеме предвид различните видови стоки одделно, и ако нивната вредност мора да биде еднаква на нивната размена, и последните еднакви или пропорционални на нивната цена.“
Според Лексис, тоа е можно само
„Ако одбиеме да ја измериме вредноста со трудот за поединечни видови стоки, и го имаме предвид само стоковното производство како целина и неговата дистрибуција меѓу сите класи капиталисти и работници... Од целиот општествен производ работничката класа добива само одреден дел... Другиот дел што паѓа на капиталистичката класа, го формира вишокот производ во Марксова смисла на зборот, а со тоа и... вишокот вредност. Членовите на капиталистичката класа потоа ја дистрибуираат оваа збирна вишок вредност меѓу себе, не пропорционално на бројот на работници што ги вработуваат, туку пропорционално на износот на капиталот што секој од нив го претставува, а земјата исто така се смета како капитална вредност.“
Идеалните вредности на Маркс, определени со единици на труд отелотворени во стоки, не одговараат на цените, но може
„да се гледаат како излезна точка на импулсот што води до реалните цени. Последните се условени од фактот дека еднаквите капитали бараат еднакви приходи.“
Затоа, некои капиталисти ќе добијат за своите стоки повисока цена, а други пониска цена од идеалната вредност на овие стоки.
„Но, бидејќи загубите и додавањата на вишокот вредност меѓусебно се поништуваат во класата на капиталистите, целата големина на вишокот вредност се покажува како иста како сите цени да се пропорционални со идеалните вредности на стоките.“
Како што може да се види, прашањето овде е далеку од решено, но иако непрецизно и површно, генерално, сепак е точно поставено.
И ова е навистина повеќе отколку што можеме да очекуваме од човек кој, како овој автор, со одредена гордост себеси се нарекува „вулгарен економист“; ова е навистина зачудувачки, ако го споредиме со она што го дале другите вулгарни економисти, а за кое ќе зборуваме понатаму. Навистина, вулгарната политичка економија на Лексис е од необичен вид. Тој вели дека приходот од капиталот навистина може да се добие на марксистички начин, но ништо не го обврзувало таквото разбирање. Напротив, вулгарната политичка економија има свое разбирање, кое во најлош случај е поприфатливо:
„Капиталистичките продавачи, производителите на суровини, фабрикантите, крупните трговци, ситните трговци – остваруваат приход од нивните претпријатија затоа што секој од нив продава поскапо отколку што купува, со што се зголемува за одреден процент цената на стоката. Работникот сам не може да направи таков додаток на вредноста; поради неговата неповолна положба во однос на капиталистот, тој е принуден да го продаде својот труд по таква цена колку што самиот него го чини, токму за потребите на егзистенција... на тој начин овие додавања на цената го задржуваат своето целосно значење во однос на купувањето спрема наемните работници како купувачи нивното полно значење и дејствуваат за пренесување одреден дел од вредноста на целиот производ во рацете на капиталистичката класа.“
Не е потребно многу размислување за да се увериме дека ова „вулгарно-економско“ објаснување на профитот на капиталот практично води до истиот резултат како и Марксовата теорија за вишокот вредност; дека според мислењето на Лексис работниците се во потполно иста „неповолна положба“ како и кај Маркс; дека тие се исто толку измамени, бидејќи секој неработник може да продава по цена, а работникот не може; и дека врз оваа теорија може да се изгради вулгарен социјализам, барем исто толку убедлив како оној изграден овде во Англија врз теоријата за употребна вредност и маргинална корист на Џевонс-Менгер. Дури ми се чини дека ако г-дин Џорџ Бернард Шо ја знаеше оваа теорија на профит, ќе можеше да ја зграпчи со двете раце, да ја прифати оставката на Џевонс и Карл Менгер и на таа карпа повторно да ја подигне Фабијанската црква на иднината.
Но, во реалноста оваа теорија е само парафразирање на теоријата на Маркс. Од каде се покриваат сите овие додавања над цената? Од „брутопроизводот“ на работниците. И тоа е затоа што стоката „труд“, или, како што вели Маркс, работната сила, мора да се продава под нејзината цена. Зашто, ако е општо својство на сите стоки дека тие можат да се продаваат поскапо од цената на производството, и ако трудот е единствениот исклучок од ова и секогаш се продава само по цена на производството, тогаш се продава точно пониско отколку цената што е општо правило во овој вулгарен економски свет. Екстра профитот што оттука се акумулира на капиталистот, т.е. на капиталистичката класа, се состои токму во тоа, а во крајна анализа може да се постигне само затоа што работникот, откако ја репродуцира еквивалентноста на цената на својот труд, мора дополнително да произведе друг производ за кој не прима плата - вишок производ, производ на неплатен труд, вишок вредност. Лексис е личност исклучително внимателна во изборот на изрази. Тој никаде не вели отворено дека горенаведеното разбирање е негово; но ако е тоа така, јасно е како ден дека овде немаме работа со еден од оние обични вулгарни економисти за кои тој самиот вели дека секој од нив во очите на Маркс „во најдобар случај е само безнадежно слабоумен“ и тука имаме работа со марксист преправен во вулгарен економист. Без разлика дали ова маскирање се случило свесно или несвесно, тоа психолошко прашање не` не засега нас овде. Оној што сака да го расчисти ова, можеби ќе се распраша и како е можно еден таков несомнено паметен човек како Лексис извесно време да се залага за такви глупости како биметализмот.
Првиот кој всушност се обиде да одговори на прашањето беше д-р Конрад Шмид во делото „Die Durehschnittsprofitrate auf Gundlage des Marx'schen Wertgesetzes“, Dietz, Штутгард, 1889 година. Шмид се обиде да ги усогласи деталите за формирањето на пазарната цена како со законот на вредноста така и со просечната стапка на профит. Индустрискиот капиталист добива во својот производ, прво, еквивалент на капиталот што го уплатил, второ, вишок производ за кој не платил ништо. Но, за да го добие овој вишок производ, тој мора да го инвестира својот капитал во производството, односно да примени одредена количина материјализиран труд за да може да го присвои овој вишок производ. Затоа, за капиталистот, овој капитал инвестиран од него е количината на материјализиран труд општествено неопходен за да му се создаде овој вишок производ. Истото важи и за секој друг индустриски капиталист. И бидејќи, според законот на вредноста, производите се разменуваат еден за друг сразмерно на трудот општествено неопходен за нивното производство, и бидејќи за капиталистот трудот неопходен за производство на неговиот вишок производ е токму минатиот труд акумулиран во неговиот капитал, следува дека вишокот производи се разменуваат пропорционално на капиталот неопходен за нивното производство, а не пропорционално на трудот всушност отелотворен во нив. Според тоа, делот што паѓа на секоја единица капитал е еднаков на збирот на целата произведена вишок вредност поделена со збирот на капиталите употребени за неа. Затоа, еднаквите капитали во еднакви временски интервали даваат еднаков профит, а тоа се прави на тој начин што трошоците за производство на вака пресметаниот вишок производ, односно просечната добивка, се додаваат на трошоците за производство на цената на чинењето на платениот производ, па по оваа зголемена цена се продава и едниот, и другиот, и платениот и неплатен производ. Се воспоставува просечна стапка на профит, иако, како што мисли Шмид, просечните цени на поединечните стоки се одредуваат според законот на вредноста.
Конструкцијата е крајно остроумна, прилично е хегелијанска, па заедничко со големиот број Хегелови конструкции е и тоа што е неточна. Ако законот на вредноста треба веднаш да се примени на просечните цени, тогаш и вишокот производ и наемниот производ - во овој поглед нема разлика меѓу нив - мора да се продаваат во согласност со општествено потребната работна сила потребна за нивното производство и кое во нив е потрошен. Законот на вредноста уште од самиот почеток беше насочен против гледиштето кое произлегува од капиталистичкиот начин на размислување дека акумулираниот минат труд од кој е составен капиталот не е само дефинитивен износ на готова вредност, туку е фактор во производството и формирањето на профит, поседувал својство за да создаде вредност, затоа бил извор на поголема вредност од онаа што тој самиот ја поседувал; законот на вредноста цврсто утврдува дека таквото својство му припаѓа само на живиот труд. Познато е дека капиталистите очекуваат еднаков профит сразмерно со големината на нивните капитали, значи нивните инвестиции на капитал ги гледаат како еден вид цена на чинење на нивните профити. Но, ако Шмид го користи овој поглед за тоа цените кои се пресметани според просечната профитна норма да ги доведе со негова помош во согласност со законот на вредноста, тогаш тој го укинува и самиот закон на вредноста со тоа што на овој закон му го приклучува, како соопределувачки фактор, погледот кој нему тотално му е противречен.
Или акумулираниот труд заедно со живиот труд создава вредност. Во таков случај законот за вредност е неважечки.
Или тој не создава вредност. Тогаш, аргументите на Шмид не се во согласност со законот на вредноста.
Шмид скршнал од вистинскиот пат кога веќе бил премногу блиску до решението, затоа што сметал дека треба да најде математичка формула, ако е можно, што ќе овозможи да се покаже усогласеноста на просечната цена на секоја поединечна стока со законот на вредноста. Но, иако тој овде, сосема блиску до целта, залутал, остатокот од памфлетот покажува со какво разбирање тој извлекол дополнителни заклучоци од првите две книги на Капиталот. Нему му припаѓа честа што сам го откри точното објаснување за досега необјаснетата тенденција на опаѓање на стапката на профит – објаснување дадено од Маркс во третиот дел од третата книга; нему му припаѓа и заслугата на извлекувањето трговски профит од индустрискиот вишок на вредноста, како и голем број белешки за каматата и земјишната рента, во кои тој ги предвидува работите развиени од Маркс во четвртиот и петтиот дел од третата книга.
Во едно подоцнежно дело („Neue Zeit“, 1892-1893, Np. 3 и 4) Шмид се обидува да дојде до решение по друг пат. Овој пат се сведува на тоа дека конкуренцијата ја воспоставува просечната стапка на профит бидејќи го принудува капиталот да флуктуира од производствените индустрии со пренизок профит во други индустрии каде што има премногу профит. Дека конкуренцијата е големиот изедначувач на профитот не е ништо ново. Но, Шмид сега се труди да покаже дека ова израмнување на профитот е идентично со намалувањето на продажната цена на стоките кои се произведени премногу на мерата од вредноста, која општеството може да ја плати за нив според законот на вредноста. Зошто и тоа не може да доведе до целта, станува совршено јасно од објаснувањата на Маркс во самата книга.
По Шмид, кон проблемот пристапи П. Фајерман („Conrads Jahrbücher“, Dritte Folge, III, C. 793). Не се задржувам на неговите забелешки за другите аспекти на изложувањето на Маркс. Тие се темелат врз недоразбирањето дека Маркс дава дефиниции таму каде што тој образложува, и дека кај Маркс воопшто се бараат фиксни и готови дефиниции кои важат еднаш за секогаш. Но, се подразбира дека кога нештата и нивните меѓусебни односи се сметаат не како постојани, туку како подложни на промени, и нивните мислени одрази, поимите, се исто така подложни на измени и преобразувања; тие не се нагмечуваат во здрвени дефиниции, туку се развиваат во нивниот историски, односно логичен процес на преобразување. Тогаш ќе стане јасно, се разбира, зошто Маркс, на почетокот на првата книга, тргнувајќи од простото стоковно производство, кое за него е историска претпоставка, понатака, од оваа база, доаѓа до капиталот – зашто тој тука започнува токму со простата стока, а не со некоја логички и историски споредна форма, не со веќе капиталистички модифицираната стока; овој Фајерман едноставно не може да разбере. Овие и други помали работи, кои би можеле да предизвикаат некои други приговори, претпочитаме да ги оставиме настрана и преминуваме веднаш во суштината на предметот. Додека теоријата го учеше Фајерман дека вишокот на вредноста при дадена стапка на вишок на вредност е пропорционален со бројот на применетите работни сили, искуството му покажа дека профитот, при дадена просечна стапка на профит, е пропорционален со големината на применетиот вкупен капитал. Фајерман го објаснува тоа со фактот дека профитот е само една конвенционална појава (за него значи: појава која `и припаѓа на некоја определена општествена формација, со неа расте и со неа паѓа): неговото постоење е едноставно поврзано со капиталот; капиталот, ако е доволно силен да извлече профит за себе, е принуден од конкуренцијата да си присвои само една профитна стапка која е еднаква за сите капитали. Без еднаква стапка на профит капиталистичкото производство би било едноставно невозможно; ако оваа форма на производство се земе како претпоставка, за секој поединечен капиталист, масата профит при дадена стапка на профит може да зависи само од големината на неговиот капитал. Од друга страна, профитот се состои од вишокот на вредноста, од неплатениот труд. А како се врши овде претворувањето на вишокот на вредноста, чија големина се определува од експлоатацијата на трудот, во профит, чија големина се одредува според големината на капиталот кој е за тоа потребен?
„Едноставно на тој начин што, во сите гранки на производството, каде што соодносот помеѓу... постојаниот и променливиот капитал е најголем, стоките се продаваат над нивната вредност, а тоа значи и дека во оние гранки на производство, каде што односот на постојаниот капитал спрема променливиот капитал = c : v е најмал, стоките се продаваат под нивната вредност, и дека само онаму каде што соодносот c : v претставува определена средна големина, стоките се оттуѓуваат по нивната вистинска вредност... Дали ова несовпаѓање на поединечните цени со нивните соодветни вредности го укинува принципот на вредноста? Во никој случај. Бидејќи, со тоа што цените на некои стоки се зголемуваат над вредноста во иста мера, како што цените на други стоки паѓаат под нивната вредност, останува вкупниот збир на цените еднаков на вкупниот збир на вредности... на крајот ова несовпаѓање се отстранува. Ова несовпаѓање претставува „пореметување“; но во егзактните науки, нарушувањето што може да се пресмета обично не се смета за побивање на некој закон.“
Нека се спореди со ова соодветното место во гл. IX и ќе се види дека Фајерман навистина ја допрел решавачката точка овде. Но, уште колку многу средни членови би биле потребни, дури и по ова откритие, за да може Фајерман да изработи целосно очигледно решение на проблемот, покажува незаслужено студениот прием со кој беше примен неговиот толку значаен труд. Иако многумина се интересираа за проблемот, сепак уште се плашеа да не си ги изгорат прстите. А ова се објаснува не само со недовршената форма во која Фајерман го остави своето откритие, туку и од неоспорните дефекти како на неговото разбирање на Марксовото изложување, така и на неговата општа критика заснована на врз тоа разбирање.
Секаде каде што има можност да се бламира човек во некоја тешка работа, таму нема да биде отсутен господинот професор Јулиус Волф од Цирих. Целиот проблем, ни раскажува тој („Conrads Jahrbücher“, Dritte Folge, II, 1891, S. 352 и понатаму), се решава со помош на релативниот вишок на вредноста. Производството на релативниот вишок на вредноста се темели врз зголемувањето на постојаниот капитал во однос на променливиот капитал.
„Растот на постојаниот капитал подразбира зголемување на производната сила на трудот. Но, бидејќи ова зголемување на производната сила (преку поевтинување на средствата за живот) повлекува за себе зголемување на вишокот на вредноста, тоа значи дека се воспоставува директна врска помеѓу растечкиот вишок на вредноста и растечкото учество на постојаниот капитал во вкупниот капитал. Зголемувањето на постојаниот капитал укажува на зголемување на производната сила на трудот. При неизменет променлив, а при нараснат постојан капитал, според тоа, мора да расте вишокот на вредност, во согласност со Маркс. Ова е прашањето што ни беше поставено.“
Навистина, на стотина места во првата книга, Маркс го вели токму спротивното; навистина, изјавата дека, според Маркс, со намалувањето на променливиот капитал, релативниот вишок на вредноста расте сразмерно со растењето на постојаниот капитал, е толку изненадувачка што за неа не може да се најде парламентарен израз; навистина, г-дин Јулиус Волф во секој ред докажува дека тој ни релативно ниту апсолутно ништо не разбрал ниту за апсолутниот ниту за релативниот вишок на вредноста; навистина тој самиот вели:
„На прв поглед се чини дека сте тука навистина во лулка на недоследности.“
што, патем речено, е единствената точна забелешка во целата негова статија. Но што од сето тоа? Господин Јулиус Волф толку се гордее со своето генијално откритие, што не може да се воздржи од тоа да му упати посмртна пофалба на Маркс и да ја воздигне оваа своја прекумерна глупост како еден
„нов доказ за проникливоста и далековидноста со која е скициран неговиот (Марксовиот) „критички систем на капиталистичкото стопанство“!
Но, сега иде уште подоброто: г-дин Волф вели:
„Рикардо исто така тврдеше: еднаков расход на капиталот, еднаков вишок на вредноста (профит), еднаков расход на трудот, еднаков вишок на вредноста (според масата). И тогаш прашањето беше: како едното се согласува со другото. Меѓутоа, Маркс не го призна прашањето во оваа форма. Тој покажа без сомнение (во третата книга) дека второто тврдење не е безусловна последица на законот на вредноста, дека дури му противречи на неговиот закон за вредноста, и затоа ... мора целосно да се отфрли.“
И сега тој испитува кој од нас двајцата згрешил, јас или Маркс. Дека е самиот тој заталкан во заблуда, на тоа, секако, не помислува.
Јас би ги навредил моите читатели и би покажал дека наполно не ја разбирам комичноста на ситуацијата кога би сакал да кажам само еден збор за ова преубаво место. На ова ќе го додадам само ова: со истата смелост, со која тoj уште тогаш можеше да каже, што „Маркс во третиот том несомнено докажал“, ја користи приликата да ги пренесе озборувањата, наводно, распространети меѓу професорите дека гореспоменатото дело на Конрад Шмид беше „чисто инспирирано од Енгелс“. Господине Јулиус Волф! Во светот, во кој вие живеете и работите, можеби е прифатливо човекот, што на другите отворено им поставува некој проблем, своите лични пријатели потајно да ги запознава со решението. Дека сте за тоа способен, радо ќе ви верувам. Дека во светот, во кој јас се движам, човек нема потреба да се спушта во такви нискости, ви докажува овој предговор.
Штотуку Маркс умре, а господин Акиле Лориа побрза да објави статија за него во „Nuova Antologia“ (април 1883): прво биографија преполна со неточни податоци, а потоа критика на општествената, политичката и литературната активност. Марксовото материјалистичко разбирање на историјата овде е фалсификувано и изопачено со таква самоувереност од која може да се согледа една голема цел. И оваа цел е постигната: во 1886 година истиот господин Лориа објави книга: „La teoria еconomica della constituzione politica“, во која Марксовата теорија на историјата, која тој во 1883 така наполно и намислено ја изопачи, сега им ја претставува на своите зачудени современици како свое сопствено откритие. Се разбира, тој ја сведе теоријата на Маркс овде на прилично филистерско ниво; уште повеќе, историските докази и примери се преполни со грешки непростливи дури и за четвртоодделенец; но што му е грижа за сето тоа? Откритието дека политичките услови и настани секогаш и секаде го наоѓаат своето објаснување во соодветните економски услови било направено, како што се докажува во споменатата книга, не од Маркс во 1845 година, туку од господин Лориа во 1886 година. Барем тој успешно ги доведе во заблуда своите сонародници, а откога неговата книга се појави и на француски, среќно заведе и некои Французи, сега веќе може да се перчи во Италија како автор на една нова епохална теорија на историјата, се` додека тамошните социјалисти не најдат време на славниот Лориа да му ги откорнат украдените пердуви од паунот.
Но, ова е само еден мал пример за триковите на г-дин Лориа. Тој нè уверува дека сите теории на Маркс почивале на еден свесен софизам (un consaputo sofisma); дека Маркс не се срамел од паралогизмите дури и кога тој самиот ги гледал како такви (sapendoli tali), итн. И откога тој со една цела редица слични општи будалаштини им го даде на неговите читатели нужното, за да видат во Маркс еден кариерист à la Лориа, кој ги постигнува своите мали ефекти со помош на истите бедни и никаквечки шарлатански сплетки како и нашиот професор од Падова, тој сега може да им пренесе важна тајна и со тоа нè враќа на профитната стапка.
Г-дин Лориа вели: Според Маркс, масата вишок на вредност (кој г-дин Лориа овде ја поистоветува со профитот), која се произведува во некое капиталистичко индустриско претпријатие, зависи од променливиот капитал вложен во него, бидејќи постојаниот капитал не дава никаков профит. Но, тоа е во спротивност со реалноста, бидејќи во пракса профитот не зависи од променливиот капитал, туку од вкупниот капитал. И самиот Маркс го гледа ова (I, поглавје XI) и се согласува дека фактите привидно се во спротивност со неговата теорија. Но, како тој ја решава оваа противречност? Тој ги упатува своите читатели на следниот том што допрва треба да биде објавен. За овој том, Лориа претходно им кажа на своите читатели дека не верува дека Маркс ни за момент размислувал да го напише, и сега триумфално извикува:
„И така, со право тврдев дека овој втор том, со кој Маркс постојано им се закануваше на своите противници и кој, сепак, никогаш нема да се појави, дека овој том многу веројатно послужил како лукав изговор на кој Маркс прибегнувал кога немал научни аргументи (un ingegnoso spediente ideato dal Marx a sostituzione degli argomenti scientifici).“
И кој сега не е убеден дека Маркс стои на истата височина на научното шарлатанство како и славниот Лориа, не вреди да се занимаваме со него.
И така научивме: според г-дин Лориа, Марксовата теорија за вишокот на вредноста е апсолутно некомпатибилна со фактот на општата еднаква профитна стапка. Но сега се појави втората книга, а заедно со неа и прашањето што јавно го поставив токму за оваа точка. Ако г-дин Лориа беше еден од срамежливите Германци, како нас, тој ќе беше малку засрамен. Но, тој е храбар јужњак, потекнува од топла клима каде што, како што тој би рекол, бесрамноста е донекаде природна состојба. Прашањето за профитната стапка е јавно поставено. Господин Лориа јавно го прогласи за нерешливо. И токму затоа сега ќе се надмине себеси, со тоа што тоа прашање јавно ќе го реши.
Ова чудо се случи во „Conrads Jahrbücher“, N. F., Bd. XX, [1890], S. 272 ff., во една статија за гореспоменатото дело на Конрад Шмид. Откако дозна од Шмид како се формира профитот од тргувањето, одеднаш сè му стана јасно.
„Бидејќи сега определувањето на вредноста со работното време им дава предност на капиталистите, кои еден голем дел од својот капитал го инвестираат во наемнина, тогаш непроизводниот“ (треба да се каже трговскиот) „капитал може да им наложи на овие привилегирани капиталисти еден повисок интерес“ (треба да се каже профит) „и да предизвика еднаквост меѓу одделните индустриски капиталисти... Така, на пример, ако индустриските капиталисти А, B, C, користат во производството по 100 работни дена, и соодветно, 100, 200, постојан капитал, а наемнината за 100 работни дена содржи 50 работни дена, секој капиталист добива вишок на вредноста од 50 работни дена, а профитната стапка е 100% за првиот, 33,3% за вториот и 20% за третиот капиталист. Но, ако четвртиот капиталист D акумулира непроизводен капитал од 300, кој бара интерес“ (профит) „во вредност од 40 работни дена од А, а од капиталистот В - интерес од 20 работни дена, тогаш профитната стапка од капиталистите А и Б ќе спадне на 20%, како и таа од С, а капиталистот Д, со капитал од 300, ќе добие профит од 60, т.е. профитната стапка од 20%, колку што ќе добијат сите други капиталисти.“
Со таква неверојатна умешност, дури око да ти трепне, славниот Лориа го решава истото прашање кое пред десет години го прогласи за нерешливо. За жал, тој не ни ја откри тајната од каде му иде на „непроизводниот капитал“ силата, не само да го одземе од индустријалците овој нивен екстрапрофит, кој ја надминува просечната стапка на профит, туку и него да го задржат во својот џеб, токму така како што земјопоседникот им го одзема на закупниците вишокот на профитот како земјишна рента. Во реалноста, трговците на тој начин по аналогија на земјишната рента би наплатиле од производителите еден трибут и на тој начин би ја утврдиле просечната стапка на профит. Се разбира, трговскиот капитал, како што е познато на речиси сите, е многу важен фактор за одредувањето на општата стапка на профит. Но, само еден литературен авантурист, кој во длабочините на душата плука по целата политичка економија, може да си го дозволи тврдењето дека трговскиот капитал ја поседува магичната моќ целиот вишок на вредноста, кој ја надминува општата стапка на профит, и притоа уште пред таа да биде воспоставена, да го исцица за себе и да го претвори во земјишна рента за себе, без да му е нужна за тоа некаква земјишна сопственост. Не помалку изненадува тврдењето дека трговскиот капитал секогаш ги наоѓа и открива оние индустријалци, чиј вишок на вредноста ја достигнува токму просечната стапка на профит, и смета дека е негова чест до одреден степен да ја ублажи судбината на овие несреќни жртви на Марксовиот закон на вредноста, продавајќи ги нивните производи за никаков посебен надомест, дури и без ниска провизија. Каков ли шарлатан мора да биде човек за да си замисли дека на Маркс му требаат такви бедни трикови!
Но, нашиот славен Лориа блеска во својата полна слава кога ќе го споредиме со неговите нордиски конкуренти, на пример, со г-дин Јулиус Волф, кој, како што е познато, исто така не е од вчера. Колку малечко џавкало се покажува тој дури и со својата дебела книга за „Sozialismus und kapitalistische Gesellschaftsordnung“, покрај Италијанецот! Иако недораснат, јас сепак се обидувам да речам, колку скромно стои Волф овде крај благородната дрскост со која маестро говори за нешто како само од себе разбирливо, дека Маркс, ни повеќе ни помалку од другите луѓе, бил исто така свесен софист, паралогист, фалбаџија и шарлатан како што е и самиот г-дин Лориа, дека Маркс, секогаш кога наидувал на потешкотии, ѝ ветувал на јавноста дека ќе го даде завршетокот на својата теорија во следниот том, што тој, како што и самиот беше многу добро свесен, ниту можеше ниту имаше намера да ја даде! Безгранична храброст, во комбинација со лигави измолкнувања низ невозможни ситуации, херојско премолчување за добиените клоци, брзо приграбување и присвојување туѓи постигања, натурена панаѓурска реклама, организација на славата преку врева за другарство – кој може да се мери со него во сето ова?
Италија е земјата на класицизмот. Од големото време, кога таму изгреа зората на модерниот свет, се појавија велики ликови со ненадмината класична перфекција, од Данте до Гарибалди. Но, времињата на понижување и туѓа доминација ја оставија со други класични ликови, меѓу кои се два особено истакнати типови: Зганарел и Дулкамара. Класичното единство на обата овие типови, како што гледаме, е отелотворено во нашиот славен Лориа.
На крајот, морам да ги одведам моите читатели преку океанот. Во Њујорк, г-дин Џорџ Штибелинг, доктор по медицина, исто така, најде решение за проблемот, и навистина многу едноставно решение. Толку едноставно, што ниту еден човек од двете страни на океанот не би го признал тоа, поради тоа тој западна во голем бес, и во една бескрајна редица брошури и статии во весници од двете страни на океанот горчливо се жалеше на оваа неправда. Иако во „Neue Zeit“ му беше кажано дека целото негово решение се заснова на една единствена грешка во пресметката, тоа не го вознемири. Маркс исто така правеше грешки во пресметките, но за многу работи беше во право. Па да го видиме решението на Штибелинг.
„Јас земам две фабрики, кои со еднакви капитали работат еднакво време, но со различен однос помеѓу постојаниот и променливиот капитал. Вкупниот капитал (c+v) го земам = y и разликата во односот помеѓу постојаниот и променливиот капитал ја означувам со x. Во фабриката I y е =c+v, во фабриката II y е=(c-x)+(v+x). Значи, нормата на вишокот на вредноста во фабриката I e=m/v, а во фабриката II е = m/v+x. Профитот (p) јас го нарекувам вкупен вишок на вредноста (m), за кое во даденото време се зголемува целокупниот капитал y или c+v, значи p=m. Според тоа, профитната стапка во фабриката I e = p/y, или m/(c+v), а во фабриката II е исто така p/y, или m/(c-x)+(v+x), т.е. исто така = m/c+v. Затоа, проблемот е решен на тој начин што, врз основа на законот на вредноста, со користење на еднаков капитал и еднакво време, но нееднакво количество жив труд, еднаква просечна стапка на профит произлегува од промената на стапката на вишокот на вредноста.“ (G. С. Stiebeling, „Das Werthgesetz und die Profitrate“, изд. John Heinrich, New York [1890, S. 1]).
Колку и да е прекрасна и јасна горната пресметка, ние сепак сме принудени да му поставиме едно прашање на господин д-р Штибелинг: од каде тој знае дека сумата вишок на вредноста, која ја произведува фабриката I е до влакно еднаква со сумата вишок на вредноста која е произведена во фабриката II? За c, v, y и x, значи за сите други фактори од пресметката, тој експресно ни кажува дека тие се исти величини за двете фабрики, но за m нема ниту збор. Но, од тоа, дека тој обете количества вишок на вредноста кои овде се јавуваат ги обележува алгебарски со m, никако не следува дека се тие еднакви. Напротив, токму тоа треба да се докаже, бидејќи г-дин Штибелинг едноставно го изедначува профитот p со вишокот на вредноста. Овде се можни само два случаи: или се двете m еднакви, секоја фабрика произведува еднакви количества вишок на вредноста, значи, со еднаков вкупен капитал еднакво количество и профит, а тогаш Штибелинг однапред го претпостави она што требаше да го докаже. Или пак, едната фабрика произведува поголема сума вишок на вредноста отколку другата, а во тој случај целата негова пресметка паѓа.
Г-дин Штибелинг не штедеше ниту труд, ниту трошок за да собере цел куп пресметки за оваа негова грешка во пресметката и да ги претстави на јавноста. Можам да му дадам утешна гаранција дека речиси сите се подеднакво лажни и дека таму каде што се по исклучок точни, тие докажуваат нешто сосема поинакво од она што тој сака да го докаже. Така, споредувајќи ги бројките на статистиката на американските претпријатија за 1870 и 1880 година, тој вистински го докажува падот на профитната стапка, но го објаснува ова сосема погрешно и смета дека Марксовата теорија за една непроменлива, фиксна стапка на профит треба да биде коригирана според практиката. Но, од третиот оддел од оваа трета книга, сега произлегува дека „фиксната стапка на профит“ што му се припишува на Маркс е чиста фикција и дека тенденцијата на стапката на профит да опаѓа почива на причини дијаметрално спротивни од оние што ги наведува др. Штибелинг. Намерите на д-р Штибелинг се несомнено добри, но секој што сака да се занимава со научни работи, мора пред сè да научи да ги чита делата што сака да ги користи како што ги напишал авторот, а пред се` да не чита таму работи што ги нема во нив.
Резултат на целото испитување: и во однос на поставеното прашање, пак е само Марксовата школа таа која направила нешто. Фајерман и Конрад Шмид, кога ќе ја читаат оваа трета книга, можат да бидат сосема задоволни со нивните сопствени трудови секој за својот дел.
Фридрих Енгелс
Лондон, 4 октомври 1894 год.