Напишано: 12 ноември 1875
Извор: “Engels and Darwin – Letter to Lavrov,” edited by Dona Torr, Labour Monthly, July 1936, pp. 437-442.
Превод: Здравко Савески, од англиски јазик.
Техничка обработка: Здравко Савески
Онлајн верзија декември 2021
Лондон, 12 ноември 1875
Драг мој господине Лавров,
Сега, кога се вратив од посетата на Германија, конечно дојдов до вашата статија, која штотуку ја прочитав со голем интерес. Еве ги моите забелешки во врска со неа, напишани на германски, бидејќи тоа ми овозможува да бидам поконцизен.
(1) Од Дарвиновата теорија ја прифаќам теоријата за еволуцијата, но Дарвиновиот метод на докажување (борбата за живот, природната селекција) го сметам само како прв, привремен и нецелосен израз на новооткриениот факт. Пред Дарвин, истите луѓе (Фогт, Бухнер, Молешот итн.), кои сега не гледаат ништо друго освен борба за егзистенција насекаде, ја нагласуваа токму соработката во органската природа – како растителното царство го снабдува животинското царство со кислород и храна, додека животинското царство за возврат го снабдува растителното царство со јаглеродна киселина и ѓубриво, како што особено беше нагласено од Либиг. И двете концепции се оправдани во одредени граници, но секоја е онолку еднострана и теснограда колку и другата. Интеракцијата на природните тела – без разлика дали се живи или неживи – вклучува подеднакво и хармонија и судир, борба и соработка. Ако, според тоа, одреден таканаречен природен научник си дозволи да го подведе целото многустрано богатство на историскиот развој под едностраниот и штур израз „борба за постоење“, израз кој дури и во сферата на природата може да се земе само со зрно здрав разум, таквата постапка е самата сопствена осуда.
(2) Од тројцата наведени убедени дарвинисти, само Хелвалд се чини дека вреди да се спомне. Зајдлиц во најдобар случај е само бледо светло, а Роберт Бир е романсиер, чиј роман „Три времиња“ во моментов се појавува во „По копно и море“ – токму вистинското место за целото негово фалбаџиство исто така.
(3) Без да ја оспорувам основаноста на вашиот метод на напад, кој би можел да го наречам психолошки, јас самиот ќе изберев поинаков метод. Секој од нас, повеќе или помалку, е под влијание на интелектуалната средина во која главно се движи. За Русија, каде што ја познавате вашата јавност подобро од мене, како и за пропагандно списание што се повикува на врската со чувствата, на моралните чувства, вашиот метод е веројатно подобриот. За Германија, каде што лажната сентименталност направи и сè уште прави таква огромна штета, тој би бил несоодветен и би бил погрешно разбран и сентиментално искривен. Она што ни треба е омраза наместо љубов – барем на почетокот – и, пред сè, да се ослободиме од последните остатоци од германскиот идеализам и да ги воспоставиме материјалните факти во нивното историско право. Оттука, ќе ги нападнев овие буржоаски дарвинисти нешто во оваа насока (а можеби и ќе го направам тоа по некое време):
Целата Дарвинова теорија за борбата за постоење е едноставно пренесување од општеството на живата природа на Хобсовата теорија за војната на секој човек против секого и на буржоаската економска теорија за конкуренцијата, заедно со Малтусовата теорија за населението. Откако овој трик е направен – (како што е наведено под (1), јас го оспорувам неговото апсолутно оправдување, особено кога се работи за Малтусовата теорија) – истите теории потоа се префрлаат назад од органската природа во историјата и сега се тврди дека нивната валидност како вечни закони на човечкото општество е докажана. Детинестоста на оваа постапка е очигледна и не вреди да се трошат зборови на неа. Но, ако би сакал да навлегувам подлабоко, би го направил тоа на таков начин што би ги разобличил во прв ред како лоши економисти, а само на второ место како лоши природонаучници и филозофи.
(4) Суштинската разлика помеѓу човечкото и животинското општество е во тоа што животните се во најдобар случај само собирачи, додека луѓето се произведувачи. Само оваа единствена, но клучна разлика сама по себе го прави невозможно едноставното пренесување на законите на животинските општества на човечките општества. Таа го овозможува, како што правилно забележувате, тоа што „човекот водел борба не само за постоење, туку и за задоволства и за зголемување на своите задоволства... тој бил подготвен да се откаже од пониските задоволства заради повисоките“. Без да ги оспорувам вашите понатамошни заклучоци од ова, понатамошните заклучоци што ќе ги извлечам од моите премиси би биле следниве: – Оттука, во одредена фаза, човечкото производство достигнува ниво каде што се произведуваат не само суштински потреби, туку и луксуз, дури и ако, за засега, тие се произведуваат само за малцинство. Оттука, борбата за постоење – ако за момент дозволиме овде да важи оваа категорија – се преобразува во борба за задоволства, борба веќе не само за средства за постоење, туку за средства за развој, општествено произведени средства за развој, и во оваа фаза категориите на животинското царство повеќе не се применливи. Но, ако, како што сега се случи, производството во неговата капиталистичка форма произведува многу поголемо изобилство на средства за постоење и развој отколку што може да потроши капиталистичкото општество, бидејќи капиталистичкото општество ја држи големата маса на вистинските производители вештачки одделена од средствата за постоење и развој; ако ова општество е принудено, според законот на сопственото постоење, постојано да го зголемува производството што веќе е преголемо за него, и поради тоа, периодично на секои десет години, достигнува точка каде што самото уништува маса не само на производи, туку и на производни сили, каква смисла остана уште да се зборува за „борбата за постоење“? Борбата за егзистенција тогаш може да се состои само во тоа што производната класа ќе ја одземе контролата над производството и распределбата од класата на која дотогаш ѝ била доверена, но која сега веќе не е способна за тоа; и така ја имате социјалистичката револуција.
Патем, треба да се забележи дека самото разгледување на минатата историја како низа од класни борби е доволно за да се разоткрие сета површност на концепцијата на истата таа историја како малку поинаква верзија на „борбата за постоење“. Затоа, јас никогаш не би ја направал таа отстапка на овие лажни природонаучници.
(5) Од истата причина би дал поинаква формулација на вашата изјава, која е суштински прилично точна, „дека идејата за солидарност, како средство за унапредување на борбата, може на крајот да се прошири до точка на која го опфаќа целото човештво, поставувајќи го него, како солидарно општество на браќа, наспроти остатокот од светот – свет на минералите, растенијата и животните“.
(6) Од друга страна, не можам да се согласам со вас дека војната на секој човек против секого била првата фаза од човековиот развој. Според моето мислење, општествениот инстинкт бил еден од најважните лостови во развитокот на човекот од мајмун. Првите луѓе сигурно живееле здружено и, колку што можеме да видиме досега, откриваме дека тоа било така.
17 ноември. Одново ме прекинаа и денес повторно ги читам овие редови за да ви ги испратам. Ќе видите дека моите забелешки се однесуваат повеќе на формата, на методот на вашиот напад отколку на неговата основа. Се надевам дека ќе ги најдете доволно јасни, ги напишав набрзина и кога ќе ги препрочитам би сакал да сменам многу зборови, но се плашам да не го направам ракописот премногу нечитлив.
Со срдечни поздрави,
Ф. ЕНГЕЛС.