Јас пред сѐ сум должен на читателите од првото издание да им дадам објаснение за измените што ги направив во второто издание. Оти распоредот на книгата е попрегледен, станува очевидно уште на прв поглед. Новите забелешки насекаде се назначени како забелешки кон второто издание. Што се однесува до самиот текст, најважно е следново:
Во глава I, член 1, со поголема научна строгост го спроведов изведувањето на вредноста од анализата на еднаквостите во кои се изразува секоја разменска вредност, а исто така, изрично е изразена и врската меѓу супстанцата на вредноста и определувањето на вредноста со општествено-потребното работно време, за кое во првото издание беше само споменато. Глава I, член 3 (формата на вредноста) сосем го преработив, што ми наложуваше и самото двојно изложување во првото издание. — Патем ќe споменам дека поттик за вакво двојно изложување ми даде пријателот д-р Л. Кугелман од Хановер. Во пролетта 1867 јас бев во посета кај него кoгa пристигнаа од Хамбург коректурите од првите табаци, и тој ме увери дека за мнозинството од читателите ќe биде потребно дополнително, повеќе дидактички да се изложи формата на вредноста. — Последниот член од првата глава: „фетишкиот карактер на стоката итн." во поголемиот дел го изменив. Глава III, член 1 (мерата на вредноста) внимателно го разгледав, бидејќи во првото издание обработката на овој член ја запуштив упатувајќи го читателот на “Zur Kritik der Politischen Ökonomie”, Berlin 1859, каде што овој предмет веќе беше обработен. Глава VII, особено членот 2, знатно ја преработив.
Би било бесцелно поподробно да навлегувам во сите одделни измени во текстот што често се само стилски. Нив ги има низ целата книга. Сепак, сега, при ревизијата на францускиот превод што излегува во Париз, најдов дека понекои делови од германскиот оригинал овдека би сакале подлабока преработка, некаде поголема стилистичка коректура; а можеби и погрижливо отстранување случајни пропусти. За тоа немав време, дури во есента 1871, бев известен во сред други неодложни работи, дека книгата е распродадена, а печатењето на второто издание требаше да почне вeќe во јануари 1872 година.
Најдобрата награда за мојот труд е разбирањето на кое „Кaпиталот“ бргу наиде во широките кругови на германската работничка класа. Виенскиот фабрикант г. Мајер, човек што по економските прашања стои на буржоаското гледиште, добро погоди кога изнесе во една брошура, издадена за време на Германско-францускага војна, дека германските таканаречени образовани класи сосем ја изгубиле великата смисла за теоријата, која важеше како германска придобивка, и дека таа смисла напротив повторно оживува во германската работничка класа.
Политичката економија си остана во Германија сѐ до овој час туѓа наука. Густав фон Гилих во својата книга „Geschichtliche Darstelung des Handels, der Gewerbe u.s.w.", а имено во првите две книги од негoвотo дело, издадени во 1830, веќе во поголемиот дел ги разјасни историските услови што гo спречува при нас развитокот на капиталистичкиот начин на производство, а со тоа и на изградувањето на модерното буржоаско општество. Значи, ја немаше живата почва за политичката економија. Таа се внесуваше како готова стока од Англија и Франција; германските професори по политичка економија си останаа ученици. Теоретскиот израз на една туѓа реалност се претвораше под нивната рака во збирка догми толкувани од нив во смисла на малограѓанскиот свет што ги опкружуваше, значи, толкувани наопаку. Бидејќи не им беше возможно сосем да гo потиснат чувството за својата научна немоќ и немирната совест што мораат да играат ролја на учители во една област што навистина им беше туѓа, тие се обидуваа да го прикријат тоа под сјајот на литературно-историската ученост или со присмешување туѓ материјал земен од таканаречените камерални науки, од една мешаница на значења, чие чистилиште мора да го издржи полнонадежниот[1*] кандидат за германската бирократија.
Од 1848 капиталистичкото производство во Германија бргу се разви, а во денешново време го преживува веќе својот вртоглав расцвет. Но судбината понатаму остана ненаклонета кон нашите професионални економисти. Сѐ додека тие непристрасно можеа да се занимаваат со политичка економија, во германската дејствителност отсуствуваат модерните економски односи. Но штом овие односи се појавија, тоа се изврши под околностите кои веќе не допуштаат тие беспристрасно да се проучуваат во рамките на буржоаскиот видокруг. Додека политичката економија е буржоаска т.е. додека таа го разбира капиталистичкиот поредок не како историски преоден степен од развитокот, туку обратно, како апсолутна и последна форма од општественото производство, таа може да остане наука само додека класната борба останува латентна или се покажува само во поединечни појави.
Да ја земеме Англија. Нејзината класична политичка економија паѓа во периодот на неразвиената класна борба. Нејзиниот последен крупен претставник Рикардо најпосле свесно прави од спротивностите на класните интереси, од наемнината и профитот, профитот и земјишната рента, излезна точка на своите испитувања, при што наивно ги разгледува овие спротивности како природен закон на општеството. Но со тоа буржоаската наука во економијата и дојде до нејзината непреминлива преграда. Уште додека беше жив Рикардо и противно нему таа се пресретнува со критиката во лицето на Сисмонди.[1]
Периодот што дојде потоа од 1820-30, во Англија се обележува со научна оживеност во областа на политичката економија. Тоа беше периодот како на вулгаризирањето и раширувањето на Рикардовата теорија, така и на нејзината борба со старите школи. Биле одржани блескави турнири. Штo беше тогаш извршено на европскиот континент малку е познато, зашто полемиката во поголемиот дел е растурена во статии низ списанија, низ пригодни брошури и памфлети. Непристрасниот карактер на оваа полемика — иако Рикардовата теорија изнимно веќе служи како оружје за напад против буржоаското стопанство — се објаснува од состојбата на времето. Од една страна, самата крупна индустрија тукушто излегла од нејзиниот детски период, како што е докажано со тоа, што таа со кризата од 1825 г. го отвори кружниот тек на нејзиниот модерен живот. Од друга страна, класната борба меѓу капиталот и трудот остана потисната во заднина, политички поради расправијата меѓу владата и феудалците насобрани околу Светата Алијанса и народните маси водени од буржоазијата, а економски поради кавгата на индустрискиот капитал со аристократската земјишна сопственост, кавгата која во Франција се прикриваше зад спротивностите меѓу ситната сопственост и крупниот земјиштен посед, а во Англија отворено избувнаа со воведувањето на житниот закон. Литературата за политичката економија во Англија во времето на овој период потсетува на економскиот период на бура и устрем (Sturm und Dгang) во Франција по смртта на Кенеј, но само така како што и бабиното лето потсетува на пролетта. Во 1830 настапи криза со решително значење еднаш за секогаш.
Буржоазијата во Франција и Англија ја освои политичката власт. Оттогаш класната борба, практично и теоретски, сѐ повеќе и повеќе добива поизразени и загрозувачки форми. Tоa камбаните ѝ го биеја последниот ѕвон на научната буржоаска економија. Ceгa веќе не се работеше за тоа дали е правилна оваа или онаа теорема, туку дали е таа полезна или штетна за капиталот, дали е удобна или неудобна, дали приемлива за полицијата или нe e. На местото од некористољубивите иследувања дојде платеното полемизирање, на местото од непристрасното научно испитување дојде немирната совест и злонамерноста на апологетиката. Сепак дури претенциозните расправички, што ги растураше во светот Anti-Corn Law League (Лигата за борба против житните закони)[2*] на чело со фабрикантите Кобден и Брајт, даваа со својата полемика против земјосопственичката аристократија ако не некој научен, тоа барем еден историски интерес. Но со законодавството за слободната трговија од времето на Сер Роберт Пил и се извади на вулгарната економија и ова последно осило.
Континенталната револуција од 1848 се одрази и во Англија. Луѓе што сѐ уште претендираа на научното значење и што сакаа да бидат нешто повеќе, а не само софисти и сикофанти на владеачките класи, се обидоа да ја согласат политичката економија на капиталот со барањата на пролетаријатот кои не можеа веќе потака да се игнорираат. Oттука произлезе еден тап синкретизам коj најдобро гo претставува Џoн Стјуарт Мил. Со тоа е oбјавено банкрoтството на „буржoаската“ економија кое веќе мајсторски го расветли великиот руски научник и критичар Н. Чернишевски во своето дело „Очерках политической економии пo Миллю“.
И така во Германија капиталистичкиот начин на производство дојде до зрелост дури откога во Франција и Англија неговиот антагонистички карактер веќе се покажа во шумните историски борби, при што германскиот пролетаријат веќе имаше една многу порешителна теоретска класна свест отколку германската буржоазија. Поради тоа штом се чинеше дека е возможно да настане овде една буржоаска наука на политичката економија, таа стана пак невозможна.
Под вакви околности нејзините водачи се поделија во два лагера. Едните, умните, практичните луѓе, користољубивите се насабраа под знамето на Бастија, најтипичниот и поради тоа и најуспешен претставник на вулгарно-економската апологетика, другите, горди со професорското достоинство на својата наука; гo следеа Џ. Ст. Mил пo неговиот обид да го измири и неизмирливото. Како во класичното време на буржоаската економија така и во времето на нејзиното опаѓање Германците си останаа само ученици, поклоници и прематари на странските крупни фирми.
Според тоа, особениот историски развиток на германското општество исклучува овдека секакво оригинално натамошно развивање на „буржоаската“ економија, но не и нејзината критика. До колку таква критика воопшто застапува некоја класа, тогаш таа може да ја застапува само класата чија историска мисија е да изврши преврат во капиталистичкиот начин на производство и дефинитивно да ги укине класите — а таа е само пролетаријатот.
Учените и неучените мајстори на зборот, водачи на германската буржоазија, се обидоа отпрвин да преминат преку „Капиталот“ со гробно молчење, како што во тоа успеваа со моите претходни работи. Но штом оваа тактика не одговараше потака на современите услови, тие напишаа упатство под изговор дека ја критикуваат мојата книга, „за смирување на буржоаската свест“, но во работничкиот печат — види ја на пр. статијата од Јозеф Дицген во “Volksstaat” — тие најдоа надмоќни противници, на кои сите до ден денешен останаа да им должат одговор.[2]
Еден прекрасен руски превод на „Капиталот“ излезе во пролетта 1872 во Петербург. Изданието од 3.000 егземплари веќе сега е скоро исцрпено. Beќe во 1871 г. Н. Зибер, професор по политичка економија на Киевскиот универзитет, во своето дело „Теория ценности и капитала Д. Рикардо“ докажа оти мојата теорија на вредноста, парите и капиталот во нејзините основни црти е нужно натамошно развивање на учењето на Смит — Рикардо. Тоа што го изненадува западниот Европеец при читањето на оваа солидна книга е консеквентното одржување на чисто теоретското гледиште.
Методот применет во „Капиталот“ беше малку разбран, како што тоа веќе го докажуваат противречните разбирања за него.
Така париското „Revue Positiviste” ми префрла од една страна oти јас ја третирам екoномијата метафизички, од друга страна — погодете! — оти јас се ограничувам само врз критичко расчленување на даденото, наместо да препишувам рецепти (контистички?) за акчилницата на иднината. Против прекорот за метафизика професор Зибер забележува:
„До колку се работи за вистинската теорија методот на Маркса е дедуктивниот метод од целата англиска школа, а неговите недостатоци како и неговите предности им принадлежат на најдобрите теоретичари економисти.“
Г. М. Блок — „Les Théoriciens du Socialisme en Allemagne. Extrait du Journal des Economistes, julllet et août 1872” — открива дека мојот метод е аналитички и меѓу другото вели:
„Par cet ouvrage M. Marx se classe parmi les esprits analytiques les plus éminents.” [„Со ова дело г. Маркс застанува меѓу првите аналитички умови.“]
Германските рецензенти, се разбира, се развикаа за хегеловска софистика. Петербуршкиот „Вестник Европы“ во една статија посветена исклучиво на методот од „Капиталот“ (мајскиот број од 1872, стр. 427-36) го најдува методот на моето испитување за строго реалистички; а методот на излагањето дека, за несреќа, е германско дијалектички. Авторот вели:
„На прв поглед, ако се суди според надворешната форма на излагањето, Маркс е најголемиот идеалистички филозоф и тоа во германска, т.е. во лошата смисла на зборот. Всушност, пак тој е бескрајно поголeм реалист од сите негови претходници во делото на економската критика... Во никој случај тој не може да се смета за идеалист.“
Јас не можам подобро да му одговорам на г. авторот[3*] освен со неколку извадоци од неговата сопствена критика, кои и инаку можат да заинтересираат некои од моите читатели, за кои е недостапен рускиот оригинал.
Под еден цитат од мојот предговор кон „Zur Kritik der Politischen Ökonomie", Beгlin 1859, стр. IV-VII, каде што јас jа изложив материјалистичката основа на мојот метод, г. авторот продолжува:
„За Маркса е важно само еднo: да ги пронајде закoните на оние појави со чие иследување тoј се занимава. И притоа за него не е важен само законот кој ги управува нив, до колку тие имаат извесна готова форма и до колку се најдуваат во таков заемен однос што се набљудува во дадено време. За него покрај тоа важен е уште и законот на нивното изменување, на нивниот развиток, т.е. преминот од една форма во друга, од еден поредок на заемни односи во друг. Штом тој еднаш ќe го открие овој закон, ќe ги разгледува подробно последиците во кои се пројавува законот во општествениот живот ... Сообразно со тоа Маркс се грижи само за едно: со точно научно иследување да ја докаже неопходноста на определени поредоци на општествените односи и колку што е возможно беспрекорно да ги констатира фактите што му служат како излезни и потпорни точки. За него сосем е достатно, кога тој, откога ја докажа неопходноста на современиот поредок едновремено да ја докаже и неопходноста на еден друг поредак, во кој неминовно мора да премине првиот, сеедно дали мислат луѓето за тоа или не мислат, дали се тие свесни за тоа или не се свесни. Маркс го разгледува општественото движење како еден природно историски процес што го управуваат закони кои не само што не зависат од волјата, свеста и целите на човекот, туку обратно, самите тие му ја определуваат неговата волја, cвecт и цели ... Ако свесниот елемент игра така подредена ролја во историјата на културата, тогаш се разбира само од себе, дека критиката, што ја има за свој предмет самата култура, најмалку може да има за своја основа каква било форма или каков било резултат на свеста. Тоа значи, не идејата, ами само надворешната појава може дa ѝ служи нејзе како излезна точка. Критиката не се ограничува на споредувања, противпоставувања и споредувања на некој факт со идејата, ами со некој друг факт. За неа е важно само тоа обата фактора да бидат колку што e возможно поточно испитани и вистински да претставуваат од себеси различни степени од развитокот; пред сѐ, важно е, да не биде ништо помалку испитан поредокот, последователноста и врската во кои се пројавуваат овие степени на развитокот. На некој читател може притоа да му падне на ум и такво прашање ... Сепак, општите закони на економскиот живот секогаш се исти, сеедно дали се применуваат на современиов или на минатиот живот. Но, токму тоа Маркс не го признава. Такви општи закони за него не суштествуваат ... По неговото мнение, напротив, секој крупен историски период има свои закони ... Но штом животот ќе преживее еден даден период од развитокот, штом ќe излезе од еден стадиум и ќe влезе во друг, тој почнува да се управува од други закони. Со еден збор, економскиот живот во тој случај ни претставува една појава сосем аналогна на онаа што ја гледаме во другите области од биологијата... Старите економисти не ја разбраа природата на економскиот закон кога тие последниов го изедначуваа со законите на физиката и хемијата ... Една подлабока анализа на појавите покажа оти социјалните организми, исто така, длабоко се разликуваат еден од друг како и ботаничките и зоолошките организми. Една иста појава, поради различностите во градбата на овие организми, поради разнородноста на нивните органи, поради различните услови, во чија средина органите треба да функционираат итн., може според тоа на различни степени од развитокот ... да се потчинуваат на сосем различни закони. Маркс на пр. откажува да признава дека законот за зголемувањето на населението е еден ист за секогаш и за секаде, за сите времињa и за сите места. Напротив, тој тврди дека секој степен во развитокот има свој закон за размножување ... Вo зависност од различниот ниво во развиток на производната сила се изменуваат односите и законите што ја регулираат неа. Кога Маркс си поставува, на овој начин, цел да го иследи и објасни капиталистичкиот стопански поредок, тој само строго научно ја формулира целта што мора да ја има секое точно иследување на економскиот живот ... Научната вредност од такво иследување се состои во изјаснувањето на особените закони според кои се регулира поникнувањето, суштествувањето, развитокот, смртта на даден социјален организам и неговата замена со друг, повисок. И оваа вредност навистина ја има книгата на Маркс.“
Кога г. авторот така успешно го опиша тоа што го вика мој вистински метод, и кога се однесува така благосклоно кога се работи за мојата лична примена на овој метод, тој со тоа што опиша друго ако не дијалектичкиот метод?
Секако, начинот на излагањето мора формално да се разликува од начинот на испитувањето. Испитувањето мора да ја освои материјата до ситница, да ги анализира различните форми на развитокот и да ја изнајде нивната внатрешна врска. Дури откога оваа работа ќe биде готова, ќe може вистинското движење да биде изложено на соодветен начин. Ако тоа успее и ако се одразува сега идеално животот на материјата, тогаш ништо ако изгледа како да се работи за некоја конструкција a priori.
Мojoт дијалектички метод не само што се разликува во основа од Хегеловиот, туку е негова директна спротивност. 3а Хегела процесот на мислењето, кој тој под името на идеја го претвора дури во еден самостоен субјект, е демиург на дејствителнаста која е само негова надворешна појава. Кај мене е обратна, идеалното не е ништо друго освен материјалното пренесено во човечката глава и преведено во мислење.
Мистификаторската страна од Хегеловата дијалектика јас ја критикував пред 30 години во времето кога таа сѐ уште беше во мода. Нo токму кога го разработував првиот том од „Капиталот“ намуртените, претенциозни и ограничени епигони, што денеска водат главен збор во образована Германија, најдуваат задоволства да постапуваат со Хегела онака како што во времето на Лесинга постапуваше смелиот Мозес Менделсон со Спиноза, имено како со „пцовисан пес“. Токму поради тоа јас отворено се признав за ученик на овој голем мислител, и дури во главата за теоријата на вредноста овде-онде кокетирав со неговиот особен начин на изразување. Мистификацијата што ја претрпе дијалектиката во рацете на Хегела, по никој начин не го побива тоа што тој првпат исцрпно и свесно ги изложи општите форми на движењето. Дијалектиката кај него стои на глава. Мора таа да се преврти, за да се открие во мистичната лушпа рационалната јатка.
Во својата мистифицирана форма дијалектиката е германска мода, зашто се чинеше дека таа ја озарува постојната состојба. Во нејзиниот рационален вид таа за буржоазијата и нејзините доктринерни идеолози е само една средба и ужас, зашто таа во позитивното поимање на постојаната состојба едновремено гo вклучува и поимањето на нејзината негација, на нејзината неминовна пропаст, зашто секоја настаната форма таа ја разбира во текот на движењето, значи и според нејзината преодна страна, бидејќи таа пред ништо не се приклонува, бидејќи по својата сушност е критичка и револуционерна.
Движењето на капиталистичкото општество, полно со противречности, практичниот буржуј најсилно го чувствува во колебањата на периодичниот циклус низ кој врви модерната индустрија и во нивната врвна точка — општата криза. Кризата одново настапува, иако уште се најдува во претходните стадиуми, и благодарение на сестраноста на нејзината сцена, како и на интензивноста на нејзиното дејство, таа ќe ја натера дијалектиката дури и во главите на оние за кои тече мед и млеко во новото, свето пруско-германско царство.
23 јануари 1873
Карл Маркс
Фусноти
[1] Види го моето дело: “Zur Kritik der Politischen Ökonomie”, 1 изд. Berlin 1859, стр. 39.
[2] Џандрливите дрдорковци на германската вулгарна економија го покудија стилот и излагањето на моето дело. Никој не може поостро да ги осуди литературните недостатоци на „Капиталот“ отколку јас самиот. Сепак, за радост и полза на овие господа и нивната публика, јас ќе цитирам една англиска и една руска критика. “Saturday Review”, наполно непријателска спрема моите погледи, во своето прикажување на првото германско издание вели: Изложувањето „им дава дури и на најсувите економски прашања особен чар (charm)“. „С. Петербуршки Ведомности“ забележуваат во својот број од 20 април 1872 меѓу другото: „Изложувањето, со исклучок на мал број поспецијални делови, се одликува со тоа што за секого е разбирливо, јасно и необично живо и покрај научната висина на предметот. Во овој поглед писателот ... ни оддалеку не личи на повеќето германски научници што ... ги пишуваат своите книги на толку мрачен и сув јазик што на обичните смртници главата им пука од тоа.“ На читателите на современата германско-национално-либерална професорска литература сепак не им пука главата, ами сосем нешто друго.
Забелешки на уредникот на изданието
[1*] Во 3 и 4 издание: безнадежниот.
[2*] Лига против законот за житото — сојуз на приврзаниците на слободната трговија кој е основан во 1838 г. од фабрикантите Кобден и Брајт во Манчестер. Таканаречениот закон за жито, кој имал цел ограничување, односно забранување на увозот на жито од странство, бил воведен во Англија во 1815 г., а во интерес на тамошните големи земјосопственици и лендлордови. Лигата барала полна слобода на трговијата и се борела за укинување на законот за жито со цел да се снижат наемнините на работниците и да се ослабат економските и политичките позиции на земјишната аристократија. Во нејзината борба против земјишните сопственици Лигата се обидела да ги исползува работничките маси. Но токму во тоа време најнапредните работници од Англија тргнале по патот на едно самостојно политички определено работничко движење (чартизам). Борбата меѓу индустриската буржоазија и земјишната аристократија заврши во 1846 г. со усвојување на законот за укинување на законот за жито. Потоа Лигата се растурила.
[3*] I. І. Kaufman