Извор: Alija Hodžić i dr. (red.), “Jun - lipanj 1968: dokumenti”, “Praxis”, 1/2 1969, 13-22 str.
Превод: Здравко Савески
Техничка обработка: Здравко Савески
Онлајн верзија: мај 2018
На 23. 12. 1966 во салата на народните херои е одржан протестен митинг против американската агресија во Виетнам. Митингот го организираа: Здружението на универзитетски наставници и други научни работници на Србија, Сојузот на книжевници на Србија и белградската секција на Пагваш-конференцијата. Покрај членовите на спомнатите здруженија на митингот масовно му се придружија студенти. На митингот говореа угледни културни и јавни работници: Михаило Марковиќ, Добрица Ќосиќ, Рајко Томовиќ и студентот Петар Игњатовиќ.
По митингот дојде до судир помеѓу милицијата и студентите, откако студентите, понесени од атмосферата на митингот, намераваа на американските дипломатски претставници да им врачат протестно писмо против агресијата во Виетнам. Според пишувањето на печатот, во судирот се повредени неколку студенти и милиционери. Некои студенти се уапсени и осудени на по 30 дена затвор.
На партискиот состанок, кој по повод случувањата по митингот е одржан на Филозофскиот факултет , формирана е комисија која требаше да ги формулира заклучоците донесени усно на тој состанок.
Комисијата, поради деликатноста, одговорноста и обемноста на работата, сметаше дека треба да се обрати за помош на Комитетот на СК на Филозофскиот факултет.
На состанокот на Комитетот на СК на Филозофскиот факултет од 5.1.1967 одлучено е сите членови на Комитетот да учествуваат во работата на Комисијата. Комитетот, заедно со Комисијата избрана на состанокот од 29.12.1966 одржа неколку состаноци на кои се расправаше околу различни аспекти на случувањата по митингот. Овој извештај и овој став е резултат на работата на Комитетот и Комисијата. Во него се изнесуваат само оние факти кои се релевантни за донесувањето на ставовите.
Организацијата на митингот. По судирот помеѓу милицијата и студентите во еден дел од печатот, на некои страници на ИО ГО ССРНЈ на Белград, УК и други форуми поставени се низа прашања за организацијата и организаторите на митингот. Најчесто се прашуваше кои се организаторите или кој стои зад митингот, иако во печатот беше објавено дека митингот го организираат спомнатите здруженија и Пагваш конференцијата. Со поставувањето на прашањата на ваков начин се доведуваат во сомнеж или добрите намери на некои членови на здруженијата кои го организираа митингот или зрелоста на тие здруженија, зашто од прашањата произлегува дека тие можат да бидат злоупотребени, а за тоа да не знаат ништо. За да нема недоразбирање околу организацијата и организаторите, сметаме дека е потребно да се истакнат некои моменти:
— Идејата за митингот ја формулира Александар Крон, асистент на Филозофскиот факултет и секретар на Комитетот на СК. Непосреден мотив за покренувањето на ваквата акција тој најде во бомбардирањето на Ханој од страна на САД.
— Тој исто така предложи до американската амбасада во Белград да се напише протестно писмо.
— Откако претходно околу можностите за одржување на митинг разговараше неформално со некои наставници на Филозофскиот факултет и соработници на Институтот за општествени науки во Белград, тој му се обрати на другарот Јадран Ферлуга, секретар на Здружението на универзитетски наставници и други научни работници на Србија, со прашање дали Здружението би ја прифатило организацијата на митингот. Другарот Ферлуга ја прифати идејата за одржување на митингот и Здружението стана еден од организаторите.
— Во меѓувреме, подружницата на ИДН [Институтот за општествени науки], која е вклучена во Здружението, одлучи да ја поддржи организацијата на ваквата акција.
— Сојузот на книжевници на Србија се појави како организатор, откако е извршен разговор со Душан Матиќ, претседател на Сојузот. Пагваш-групата (секција за Белград) се приклучи како трет организатор, откако за тоа одлучи раководната група на секцијата, која истовремено е и белградска редакција на списанието Encyclopedia moderna (Душан Каназир, Рајко Томовиќ, Михаило Марковиќ).
— Сето останато беше технички дел од работата.
Останува, меѓутоа, да се одговори на уште две прашања: кој ги повика студентите на митинг и како дојде до обидот за демонстрации? Бидејќи овие две прашања се поврзани, Комисијата укажува на следните околности кои се релевантни за двете:
— Другарот Александар Крон, кој ја формулира идејата за митинг на 17.12.1966 му соопшти на другарот Алија Хоџиќ, претседател на ФОСС на Филозофскиот факултет дека можеби ќе се одржи митинг и дека можеби ќе се предаде писмо на американската амбасада, но тогаш уште ништо не беше фиксирано, па другарот Крон кажа дека за подробностите ќе го извести другарот Хоџиќ дополнително.
— Другарот Хоџиќ на 17.12.1966 го извести Пленумот на УО ССЈ дека ќе се одржи митинг, а Пленумот го прифати предлогот да се поврзе со организаторите на митингот. До тоа, меѓутоа, не дојде, веројатно затоа што УО ССЈ беше зафатен со подготвувањето на годишната конференција на Сојузот на студенти.
Другарот Крон на 20.12.1966 или 21.12.1966 му ги соопшти на другарот Хоџиќ само подробностите за митингот, зашто за носењето на писмото уште не беше добиена дозвола од соодветните органи на СУП [Секретаријат за внатрешни работи]. Другарот Хоџиќ кажа дека ќе бидат истакнати плакати за на митингот да дојдат и студенти, иако формално земено, не беа организатори.
— На сите плакати студентите беа повикани само на митинг, но на два или три плакати се појави и повик на демонстрации, што, изгледа, беше дополнително напишано.
— За митингот и сè што е преземено прво беше накратко информиран организацискиот секретар на УК другарот Ратко Бутулија, а потоа и политичкиот секретар на УК другарот Мирослав Прелиќ.
Бидејќи едно од многу важните прашања е и тоа, дали другарот Прелиќ бил известен дека на митингот се повикани и студенти, наведуваме дел од изјавата на другарот Крон, која ѝ ја даде на универзитетската комисија која ги испитуваше настаните по митингот. Тој дел го наведуваме, зашто се однесува на разговорот помеѓу другарите Прелиќ, Бутулија и Крон, како и поради тоа што другарот Прелиќ на состанокот од 20.12.1966 изјави дека не беше информиран за присуството на студентите, а тоа истото се тврди и во информацијата подготвена за еден состанок на УК, која ја потпишаа Прелиќ и Бутулија.
„Она што е важно е тоа што реков дека студентите не се организатори на митингот, но дека известувањето ќе биде објавено во печатот. Исто така, ми се чини дека реков дека одѕивот ќе биде слаб и дека единствено можеме да се надеваме дека студентите ќе дојдат и ќе ја наполнат салата. Покрај тоа, разговорот се водеше и за студентите. Другарот Прелиќ ме извести за пропаднатите митинзи кои беа организирани тие денови, или нешто порано, на кои беа исклучиво студенти, така што ми изгледа неверојатно дека другарот Прелиќ не мислел дека на митингот ќе дојдат и студенти. Контекстот беше таков што цело време се зборуваше, или мислеше на студентите. Инаку, зошто требавме толку долго за тоа да разговараме... Најпосле, добро се сеќавам дека во тој разговор ми е речено дека митингот почнува во 3 часот, а собранието на Сојузот на студентите во 4 часот, на што јас одговорив дека тоа не ги менува работите, зашто собранието се одржува според делегатскиот систем, така што студентите кои не се делегати можат да дојдат на митингот.“
— Делегацијата на организаторите кои беа во СУП за Белград со писменото барање да се одобри поминување на поворката до американската амбасада, прво доби одобрување, но само многу кратко време после тоа, после еден телефонски разговор, повикана е во друго одделение, каде што ѝ е соопштено дека не се дозволува поминување на поворката по улиците на Белград.
— Штом беше познато дека излегувањето на улиците не е дозволено, другарот Крон го извести факултетскиот одбор на СС за тоа.
— Самиот митинг помина во атмосфера на солидарност со народот на Виетнам и со едногласно изразување на огорченост против американската агресија.
Врз основа на сè што е досега кажано и што се однесува на организаторите и организацијата на митингот, може да се заклучи следново:
1. Нема сомнение дека мотивите за организирање на протестниот митинг против американската агресија во Виетнам беа чисти и принципиелни. Таквата акција беше оправдана, хумана и соодветна.
2. Оваа акција многу точно го погоди расположението на наставниците и студентите кои беа подготвени одлучно да протестираат против злочинот кон виетнамскиот народ. Покрај тоа, говорниците на митингот уживаат голем углед во јавноста и сосема е природно што владееше големо интересирање за митингот.
3. Акцијата беше поврзана со еден нов момент на војната во Виетнам – бомбардирањето на Ханој – и секое одложување би го намалило нејзиниот ефект.
4. Организирањето на митингот течеше нормално, направено е сè што е вообичаено по повод организирање на големи собири. Дека организацијата беше добра, покажува и бројот на присутни – „Салата на народните херои“ беше преполна, што никако немаше да се случи ако организацијата беше лоша.
5. Сметаме дека не е умесно да се поставува прашањето кој ги извести студентите и ги повика на митинг, зашто тогаш мора да се запрашаме дали на студентите можеби им е забрането да го изразуваат својот протест против агресијата? Покрај тоа, одржувањето на митингот беше објавено во дневниот печат, па студентите можеа и самите да дојдат. Но, не само тоа. Ние сметаме дека местото на студентите и беше во салата, на митингот, за заедно со своите наставници да дадат морален отпор на насилството. Уште повеќе што во организирањето на митингот, покрај истакнатите културни и јавни работници, учествуваше и Здружението на универзитетски наставници.
6. Никој од организаторите не ги повика присутните на митингот на демонстрации. Напротив, претседавачот другарот Зоран Антониевиќ, ги повика присутните после митингот да се разотидат. Околу идејата да се предаде писмо на американската амбасада во Белград можеше да знае релативно мал број студенти, кои исто така на време можеа да дознаат дека излегувањето на улици не е дозволено.
7. Причината за масовното присуство на студентите на митингот, кое ги изненади и самите организатори, треба да се бара во атмосферата на расположението кое постои во студентската средина кон проблемот на Виетнам. Зарем инаку толку студенти би дошле само врз основа на тоа што во Белград имаше неколку плакати, два транспаренти и неколку огласи во дневниот печат?
Судирот на милицијата и студентите. Она што предизвика политички проблем не е самиот митинг колку судирот помеѓу припадниците на милицијата и студентите со кој дојде по митингот пред зградата на Филозофскиот факултет на Студентскиот плоштад бр. 3. Но, пред да опишеме како дојде до тој судир, да напомнеме дека припадниците на милицијата веќе претходно го попречуваа носењето на два транспаренти со кои граѓаните беа повикувани на митинг. Студентите кои ги носеа транспарентите го изјавија следното:
„Ние, четворицата долупотпишани, кои носевме сендвич-табли на кои беше известувањето за одржувањето на митингот, бевме спречувани од органите на милицијата да ги известуваме граѓаните за одржувањето на митингот. Формулацијата на водачот на патролата која нè пратеше беше дека се попречува пешачкиот сообраќај.
Ние, долупотпишаните, подготвени сме да гарантираме дека наведените изјави одговараат на вистината.
Ракиќ Радољуб, филозофија, 589/65, с. р. Цетиниќ Франо, социологија, 271/66, с. р. Милан Лалиќ, филозофија, 217/66, с. р. Владимир Мијановиќ, социологија, 392/65, с. р.“.
Како дојде до судирот, прилично е тешко да се утврди. Според известувањата и податоците со кои располага Комисијата, учесниците на митингот се упатиле кон излезот на Филолошкиот факултет, но на улицата затекнаа припадници на милицијата. Група студенти која меѓу првите излегла на улица, тоа го опишува вака:
„Пред самиот излез од зградата на Филолошкиот факултет на тротоарот беше паркиран празен тролејбус. Првиот кордон што го видовме беше на улицата „Вук Караџиќ“ и се надоврзуваше на кордонот што одеше од аголот на зградата на Филолошкиот факултет и го блокираше преминувањето кон Васината улица. Десното крило на тој кордон беше истурено во правец на Калемегдан, така што Васината улица беше накосо попречена. Органите на милицијата нѐ повикаа да се растуриме со закана од употреба на сила, а бидејќи ние и понатаму демонстриравме, а бројот на демонстранти постојано се зголемуваше, дојде до ненадеен јуриш на десното крило на кордонот што беше во Васината улица. Тотално изненадени од ваквата постапка, истурените делови на демонстрантите беа потиснати до влезот на Филолошкиот факултет (од каде луѓе сѐ уште излегуваа), додека втора група беше потисната на скверот преку патот на зградата на Филолошкиот факултет. Групата која беше на скверот, запирајќи два автобуси, успеа да се заштити од јуришот на милицијата, додека групата на влезот на Филолошкиот факултет по мали искричења (милицијата ги одземаше транспарентите) успеа да се пробие кон Калемегдан, каде се сретнаа со првата група. Пред киоскот преку патот на Филолошкиот факултет видовме како тројца милиционери го нападнаа Ѓорѓе Јовановиќ, асистент на Институтот за општествени науки, го тепаа додека не падна, иако не се бранеше, продолжија да го тепаат додека беше на земја, така што подоцна мораше да интервенира службата на итната помош. Исто така се забележани обиди на агенти во цивил да ги одземат транспарентите.“
Ова го опишаа во колективна изјава следните студенти: Милош Васиќ, Радољуб Ракиќ, Милан Лалиќ (сите студенти на филозофија), Франо Цетиниќ, Владимир Бабиќ, Слободанка Дамјановиќ (сите студенти на социологија), Владимир Илиќ, Димитрие Димитриевиќ, Слободан Стојкиќ (студенти на Правниот факултет) и Љубомир Благоевиќ, студент на филозофија.
По нападот на милицијата на студентите кај влезот на Филолошкиот факултет, дојде до други судири помеѓу студентите и милицијата и на други места. Многу е тешко да се опишат сите случувања кои тогаш се случија. Сите приоди кон улицата „Кнез Михајло“ беа блокирани во напречните улици. Помали групи студенти се обидуваа да влезат во улицата „Кнез Михајло“, додека една поголема група од околу 200-300 студенти се упатија кон улицата „Кнез Михајло“ преку улицата „7 јули“.
Во судирите со демонстрантите милицијата употреби палки, солзавец и шмркови. Во близина на Филолошкиот факултет, во „Кнез Михајлова“ бр. 40 милицијата изврши јуриш на коњи во групата на студенти и граѓани кои таму се затекнаа. После тоа, еден дел од таа група се засолни во Филолошкиот факултет, а потоа дојде до фрлање тули и друг материјал кој се наоѓаше во дворот на Филолошкиот факултет врз припадниците на милицијата. Тоа беше непосредна последица на јуришот на коњаницата.
Милицијата влезе во зградата на Филолошкиот факултет на улица „Кнез Михајлова“, бр. 40 и после тоа уапси неколку студенти. За нападот во зградата на Филолошкиот факултет Слободан Стојкиќ, студент по право, даде изјава во која, меѓу другото, пишува: „Упадот на милиционерите беше помеѓу 17 и 17.30 часот. Пред упадот во зградата, фрлена е во дворот петарда со солзавец, додека пожарникарско возило го прскаше излезот од зградата, откако група милиционери влезе во зградата [и] почна да ги растерува студентите кои се наоѓаа во дворот, така што бевме принудени да бегаме на повисоките спратови, зашто втора група милиционери влезе во зградата преку влезот од Ускочката улица...“
На собирот на комунистите од Филозофскиот факултет кој е одржан на 29.12.1966 по повод митингот и случувањата кои следеа, Славка Матеиќ, студент на Филозофскиот факултет, раскажа што, меѓу другото, се случувало при упадот на милицијата во зградата на Филолошкиот факултет. Од записникот од тој состанок се гледа дека таа го кажала следново: бегајќи од милиционерите по скалите на Филолошкиот факултет, заедно со уште неколку студенти стигнала до третиот спрат. Тука милиционерите ги стигнале и им наредиле да се симнат. Кога се симнаа во приземјето ги дочека група милиционери и почнала да ги тепа. Покрај тоа, Славка Матеиќ ја навредувале, нарекувајќи ја со најпогрдни имиња. Славка Матеиќ изјави пред собирот дека беше тепана и на улица и во колата, при спроведувањето во затвор.
За упадот на милицијата на Филолошкиот факултет и за бруталното однесување на припадниците на милицијата кон студентите, пишува во својата изјава студентот на право Петар Влаичиќ. Тој после митингот со една колешка се нашол во Кнез-Михајловата улица: „Милиционерите ги насочија коњите на нас, па моравме да се засолнеме во најблискиот хаустор, во овој случај во старата зграда на Филолошкиот факултет. Набрзо бев зашеметен од експлозијата на бомба која беше фрлена во зградата. Во затруена состојба се наоѓав околу половина час. За тоа време ми помагаше мојата пријателка, која цело време беше со мена, а во овој случај беше помалку зашеметена од мене. После ова се обидов да се оддалечам. Доаѓав неколку пати до излезот, но тоа ми беше невозможно, зашто милиционерите на улица ги дочекуваа студентите и ги фаќаа. За сето ова време траеше пресметката помеѓу групата студенти кои беа на вратите на факултетот и милицијата. Студентите ја гаѓаа милицијата со камчиња, а тие им враќаа со пендреци и шмркови. Во една прилика неколку десетици милиционери продреа во зградата на факултетот, бркајќи ги и тепајќи ги студентите кои се разбегаа по факултетот. Мене и девојката нè најде милиционер на третиот спрат и ни нареди да се симнеме. На излезот нè дочека група од 7-8 милицајци. Еден од нив рече: ‘овој’, покажувајќи на мене. Почнав да ги уверувам дека не сум виновен, но на повик на еден од нив: ‘удри’, почнаа по мене да удираат 5-6 пендреци. Девојката се обиде да ме засолни, но беше отфрлена од ударот, па ми викна: ‘бегај’. Почнав да бегам во правец на Калемегдан, но бев фатен по 100 метри. Тука ме удираа неколку (веројатно 6-7) милицајци. Потоа двајца ме фатија за раце и ме водеа кон американската читална околу 150-200 метри. Најпрво ме тепаа двајца милиционери, а на половина пат им се придружија двајца припадници на СУП во цивил... Милиционерите ме удираа со пендреците по плеќите, а СУП-овците наизменично ме удираа со рацете по глава и се обидуваа да ме удрат со нога во стомак. По целиот пат кочијашки ме пцуеја. Еден од СУП-овците што ме удираа, забележа: „Пази животното, колку го удираме, никако да падне.“ Потоа ме ставија во милициска кола, но секој час некој отвораше врата и при тоа ме удираше...“
По интервенцијата на коњичката милиција, група од неколку стотини студенти се упати кон американската амбасада. Пред амбасадата студентите ги застана кордон милиција. Групата студенти многу дисциплинирано се однесуваше. Мирните демонстрации траеја околу 15 минути. После тоа, без повод, милицијата влета во групата и почна да ги тепа студентите. Колективна изјава за тоа потпишаа 11 студенти. Нивните имиња се:
Мирослав Недељковиќ, 66/15, с. р. Ружица Мирослав, социологија, 693/62, с. р. Јанковиќ Наташа, с. р. Франо Цетиниќ, 271/66, соц., с. р. Петровиќ Благое, 66/286, с. р. Ѓорѓевиќ Љубомир, 66/106, с. р. Пеиќ Синиша, 66/280, с. р. Томиќ Лидија, 66/62, с. р. Булатовиќ Татјана, соц., 66/297, с. р. Бабиќ Владимир, соц., 66/174, с. р. Тамурџиќ Јован, 66/12, с. р.
Метежот на улиците траеше до доцна во ноќта, но, колку што Комисијата успеа да утврди, веќе после 18.30 часот на улиците имало многу малку студенти. Испадите до кои дојде многу подоцна во вечерните часови, не можат никако да им се припишат на студентите.
Милицијата упаси, според известувањата кои Комисијата успеа да ги собере, 17 студенти. Сите тие се осудени на по месец дена затвор. Карактеристично е дека милицијата некои студенти ги уапси по случаен избор, иако не учествуваа во правење какви било испади. Тоа може да се види кога ќе се споредат пресудите кои ги донесоа судиите за прекршоци со жалбите на студентите.
Судиите за прекршоци по кратка постапка и без исклучок, на сите уапсени студенти, без обѕир на тежината на прекршокот против јавниот ред и мир (доколку до тоа воопшто дошло), им изрече остри казни од 30 дена затвор. Судиите, без исклучок, своите образложенија ги темелеа на изјавите на службените органи (милиционерите), целосно игнорирајќи ги изјавите на обвинетите студенти и нивните сведоци кои ги побиваа изјавите на милиционерите. Така постапија судиите Драгомир Стевановиќ, носејќи решение за казнување на студентите Влаичиќ Петар (уп. бр. 18186/66), Ристиќ Зоран (уп. бр. 18187/66) и Турундиќ Анте (уп. бр. 18188/66); Ширковски Стево, носејќи решение за казнување на студентите Брајковиќ Лубомир (уп. бр. 18180/66) и Ловиќ Радован (уп. бр. 18181/66); Танасие Миленковиќ, носејќи решение за казнување на студентите Симиќ Слободан (уп. бр. 18183/66), Петачки Горги (уп. бр. 18196/66) и Хоџиќ Алија (уп. бр. 18199/66). Сите решенија на спомнатите судии се донесени и врачени веднаш следниот ден по митингот, 24.12.1966.
Судиите Ширговски и Стевановиќ во своите образложенија се разликуваат од судијата Миленковиќ само во тоа што поименично се повикуваат на пријавите на службените органи, додека Миленковиќ не го прави тоа. Меѓутоа, сите судии наведуваат целосно неодредено дека во „нередите“ или преку нередите се повредени „повеќе“ или „неколку“ милиционери, но не се наведуваат нивните имиња. Па сепак, обвинетите студенти се товарат со тие повреди, па, покрај останатите наводни повреди (повици, пцовки и сл.), им се пресметуваа при одмерувањето на казната. Карактеристично е дека судијата Миленковиќ ги казнува со иста казна студентите Петачки Горги, кој се товари дека „фрлаше снег на милиционерите и граѓаните кои поминуваа по улицата, симнуваше троли од тролејбусите, кршеше киосци за продажба на новогодишни честитки и со летва гаѓаше милиционери“, како и студентот Хоџиќ Алија, кој се товари дека „физички нападна милиционери и викаше ‘уа, милиција’“, или студентот Симиќ Слободан кој се обвинува дека „фрлаше камчиња на милиционерите и некои од нив ги повреди“ (не се наведува ниту едно име). Ако спомнатите студенти направија некои од прекршоците со кои се товарат, тогаш се поставува прашањето како е можно за различни степени на вина да се донесува иста казна. Понатамошен сомнеж предизвикува и фактот дека судијата Миленковиќ несолидно пристапи на утврдувањето на фактичката состојба, тврдејќи дека обвинетиот студент Хоџиќ физички нападна милиционери пред Американската амбасада на улица „Кнез Михајло“, иако Американската амбасада се наоѓа во улицата „Кнез Милош“. Судиите кои ги носеа спомнатите решенија за казнување на студентите apriori им веруваа на изјавите на органите на јавниот ред и на тој начин и на тие изјави ги темелеа сите свои образложенија за казните. Тоа веќе зборува доволно јасно за пристрасноста и, според тоа, за неправичноста при изрекувањето на казните.
Обвинетите и казнети студенти во своите поединечни жалби на решенијата за казнување ги побиваат пријавите на органите на милицијата и упатуваат на низа неправилности во водењето на постапката и утврдување на фактичката состојба, значи, на недостатоци и во формална и во материјална смисла, кои суштински влијаеја на донесувањето на неправични и на закон неосновани решенија.
Така, на пример, другарот Љубомир Брајковиќ изјавува дека пријавата против него како извршител на кривично дело е вештачки направена. Така, во решението за казнување се наведува дека е уапсен во критичниот ден во 20.30 часот пред градска кафеана. Меѓутоа, тој всушност е уапсен пред 18 часот пред Филолошкиот факултет во „Кнез-Михајловата улица“, бр. 40, што го потврдуваат неколку сведоци кои биле со него.
Дека пријавите на органите на милицијата се сомнителни според својата веродостојност потврдува и случајот на Радован Ловиќ и Слободан Симиќ. Иако се уапсени во исто време кога и Љубомир Брајковиќ, на Ловиќ му се припишува дека прекршокот го направил во 19.30 часот во „Кнез-Михајловата улица“, а на Симиќ – околу 20 часот пред Американската читална. Симиќ исто така наведува сведоци и одрекува дека воопшто учествувал во какви било демонстрации.
Сличен е случајот на Георги Петачки, кој при сослушувањето бил тепан, што од неговата изјава и жалба може недвосмислено да се утврди.
Истото му се случи и на студентот Алија Хоџиќ, кого органите на јавниот ред го нарекуваа со погрдни имиња, го тепаа на улица и го шиканираа.
Врз основа на сè што досега е кажано во текот на настаните после митингот, може да се заклучи:
1. Милицијата ги дочека студентите на самиот излез на Филолошкиот факултет и, судејќи според сè, многу брзо употреби сила. Бруталноста на постапките на припадниците на милицијата во добар дел беа причина и повод за испадите кои следуваа.
2. Пред да почнат студентите да фрлаат камења од зградата на Филолошкиот факултет, милицијата изврши јуриш на коњи, и тоа непосредно врз групата студенти во близина на факултетот.
3. Милицијата продре на Филолошкиот факултет, фрлаше солзавец во зградата на Филолошкиот факултет, допре до третиот спрат и уапси одреден број студенти.
4. Милицијата напаѓаше врз демонстрантите и кога тие мирно демонстрираа, како што покажува случајот пред Американската амбасада и што се гледа од изјавите на студентите.
5. Постапката кон еден дел од уапсените студенти беше брутален. Тие се навредувани и тепани за време на апсењето и спроведувањето до милициските возила; Влајчиќ Петар е тепан и во возилото, а кон Петачки се постапувало грубо и за време на сослушувањето.
6. Пресудите на судиите за прекршоци се изречени на брзина, еднообразно; на обвинетите не им е дадена можност да се бранат и нивните изјави воопшто не се земани предвид. Како што може да се види од решенијата за казнување, нарушена е законитоста и во формален и во материјален поглед.
7. По 18.30 часот, а особено по 19 часот, на улиците имаше многу малку студенти, така што тоа што тогаш се случуваше не може да има некоја непосредна врска со студентите.
Настаните по судирот помеѓу милицијата и студентите. На 24.12.1966 една поголема група студенти беше во деканатот на Филозофскиот факултет, барајќи интервенција на Факултетот и Ректоратот уапсените студенти да се пуштат од затвор. По интервенцијата тие се пуштени околу 13 часот.
Во Белград се одржаа неколку состаноци на кои се разгледани настаните од 23.12.1966. На еден број од тие состаноци (УК, ИО ССРНЈ на Белград), дадена е негативна оценка на митингот и настаните после митингот. Печатот за тие настани пишуваше како милицијата да беше жртва на незаузданите хулигански елементи помеѓу студентите.
На 24.12. 1966, по консултирањето на секретарот на факултетскиот комитет Крон со неколку членови на Комитетот, секретарот на наставничката организација на СК и членови на ФОСС, закажан е состанок на комунистите на Филозофскиот факултет за 29.12.1966. Во понеделникот 26.12.1966 другарот Анте Марјановиќ, член на УК, го извести другарот Крон дека е мислење на УК дека треба да се одржи состанок на Комитетот на Филозофскиот факултет, па потоа и состаноци на ООСК. Меѓутоа, бидејќи состанокот веќе беше закажан и бидејќи другарот Крон мораше веднаш службено да отпатува во Загреб, тој ништо не можеше да направи. Ден-два пред закажаниот состанок другарот Миќа Прелиќ бараше закажаниот состанок да не се одржи, туку да се одржат состаноци на ОО. Другарот Прелиќ го убедуваше другарот Хоџиќ дека со тој предлог се согласија организацискиот секретар на факултетскиот комитет другарот Стојко Крнетиќ и другарот Анте Марјановиќ. Меѓутоа, тие тоа го одрекуваат.
Како што беше кажано на почетокот од овој извештај, на 29.12.1966 одржан е состанок на комунистите на Филозофскиот факултет. Врз основа на дискусијата која е водена на тој состанок, како и врз основа на испитувањето на фактите до кои подоцна се дојде, Комисијата на Филозофскиот факултет, по повод настаните кои следуваа по одржаниот митинг, наоѓа за неопходно да ги постави следните прашања:
1. Зошто се забранети мирни улични демонстрации? Како комунисти сметаме дека имаме право да го поставиме ова прашање и на него да бараме одговор. Протести против војната во Виетнам се јавуваат во сите земји на светот, па тоа би било природно во една слободарска земја како што е нашата. Дотолку повеќе што тие протести се сосема во склад со принципите од кои се раководи нашата земја во својата надворешна политика. Со забранувањето на мирни улични демонстрации сметаме дека е покажано недоверба кон комунистите од Универзитетот, а особено кон студентите.
2. Кога политичките форуми во градот веќе зазеле став дека во Белград не е пожелно да се приредуваат масовни демонстрации против војната во Виетнам, тогаш сметаме дека тој став требало да им се соопшти и образложи на комунистите. Меѓутоа, тоа не е направено, а поблиски известувања околу тоа се добиени по митингот и настаните кои следуваа. Додуша, секретарите на УК Прелиќ и Бутулија во разговорот му кажаа на другарот Крон дека не е пожелно да се излегува на улиците за да се протестира против Виетнамската војна, наведувајќи ја како причина специфичноста на Белград во кој се наоѓаат сите дипломатски претставништва. Нешто поопширно околу причините за ваквиот став другарот Прелиќ изнесе на состанокот на комунистите на Филозофскиот факултет на 29.12.1966, но тоа беше после сè што се случи. Пред тоа, на другарот Крон тоа не му било кажано како став на некој форум, туку како лично мислење со кое другарот Крон не се согласил. Според изјавата на другарот Крон, во еден разговор по 29.12.1966, во кој учествуваа другарите Прелиќ, Бутулија, Стојановиќ и Крон, кога Крон запраша зошто пред митингот не му беше соопштено дека постои став на политичките форуми дека не треба да се организираат улични демонстрации против војната во Виетнам, другарот Прелиќ одговори дека сакале (мислејќи веројатно на себе и на Бутулија) организаторите сами да отидат во СУП и тој став таму да им биде соопштен. Ако ставот на политичките форуми беше соопштен порано, веројатно до сите овие случувања нема да дојдеше.
3. Во одбраната и чувањето на дипломатските објекти во Белград милицијата немаше потреба да биде на излезот од Филолошкиот факултет, на Студентскиот плоштад, зашто таму нема дипломатски објекти. Исто така, сметаме дека немаше никаква потреба веднаш на почетокот да употреби сила, што потоа предизвика реакција. Уште помалку имаше причина за брутално однесување кон студентите кои се собраа во една благородна акција.
4. Најсериозно пречекорување на своите овластувања милицијата, според нашето мислење, направи кога продре во зградата на Филолошкиот факултет. Сметаме дека таквата постапка не беше оправдана. Тој претставува кршење на традиционалната автономија на универзитетот. Поради тоа сметаме дека имаме право да бараме одговор дали универзитетот има или нема автономија, а исто така да бараме да се повикаат на политичка одговорност оние другари кои дозволија или наредија да се повреди автономијата на Универзитетот. На состанокот од 29.12.1966 ректорот на Универзитетот ги извести присутните дека републичкиот секретар за внатрешни работи беше во Ректоратот, дека ректорот протестираше и дека републичкиот секретар изрази жалење што дојде до тој инцидент.
Меѓутоа, ние сметаме дека требаше Универзитетот јавно да протестира и СУП јавно да се извини на Универзитетот.
5. Најостро го осудуваме бруталното однесување на милицијата кон студентите кога тие беа апсени, како и после апсењето. Сметаме дека поради таквите испади мора да се повикаат на политичка одговорност оние кои дозволија да дојде до таквите испади.
6. Сметаме дека казните кои се изречени на студентите се неосновани, зашто лесно може да се утврди дека на обвинетите не им беше овозможено да се бранат, ниту нивните изјави се земани предвид при изрекувањето на казните, со што е повредена законитоста. Поради тоа сметаме дека е природно нивните жалби да се уважат.
7. Целосно се оградуваме од испадите на хулиганите до кои дојде подоцна, кога студенти речиси повеќе немаше на улиците. Ние го осудуваме дивеењето на неодговорните поединци, зашто тоа нема никаква врска со благородната акција на студентите во давањето поддршка на виетнамскиот народ.
8. На состанокот од 29.12.1966 изразено е големо негодување поради начинот на кој нашиот печат ги прикажа настаните на митингот и после него. Сметаме дека не е изнесена објективната состојба на работите, дека тие се прикажани многу еднострано, површно и тенденциозно.
Комисијата, со цел поточно информирање на јавноста за настаните од 23.12.1966 напиша писмо со намера тоа писмо да се објави во „Политика“. Во име на ФОСС писмото го потпиша другарот Алија Хоџиќ, а во име на ФК СК другарот Александар Крон. Меѓутоа, поучени од претходното искуство кога „Политика“ не сакаше да објави писмо со слична содржина, поради тоа што немаше печат, другарот Крон отиде кај другарите Прелиќ и Бутулија со печатот на УК да го заверат неговиот потпис (а не да го изразат своето согласување со содржината на писмото), но тие одбија тоа да го направат.
Писмо со иста содржина е упатено и до „Студент“, кој го врати писмото и стави неколку неважни забелешки. Кога писмото е поправено онака како што сугерираше главниот уредник на „Студент“ и е предадено, членовите на Комисијата очекуваа дека тоа ќе биде објавено. Но, писмото не е објавено, ниту какво било известување за судбината на писмото им е дадено на Комисијата и Комитетот. Поради тоа Комисијата смета дека пошироката јавност мора да биде пообјективно запозната со настаните од 28[23].12.1966, а особено комунистите на Универзитетот. Затоа мислиме дека со нашите ставови треба да се запознаат сите основни организации на Универзитетот за да имаат увид во ситуацијата и да можат полесно да го одредат својот став.
Комисијата ја заврши својата работа со извесно задоцнување, поради отсутноста на неколку членови на Комисијата.
ЗАКЛУЧОЦИ
1. Да се упати протест на Универзитетот поради повредата на автономијата. 2. Да се бара јавно извинување за бруталното однесување. 3. Да се бара од раководителите на СУП да извршат истрага, не против милиционерите, туку против оние што наредија и дозволија да се изврши такво нешто, а ако ги нема, тогаш против непосредните извршители – милицијата. 4. За нашите ставови да се извести јавноста, да се испрати писмо до „Политика“ за вистинската слика на сето ова; да се упати протест поради искривувањето на работите. 5. Да се извести ССРН како и ОО СК СУП за заклучоците од овој состанок. 6. Да се избере комисија за заклучоци, која заклучоците јавно ќе ги истакне за да се запознае јавноста со нив. 7. Протестот на ректорот да биде јавно објавен. 8. Да се упати писмо до секретаријатот на СУП за анулирање на казните (но, формални поединечни молби мора да се поднесат). 9. Заеднички да ги осудиме малтретирањето и тепачките, но позади тоа да стои факултетот. 10. Да се испрати писмо на Претседателот на СФРЈ.