Мислам дека овдека треба да се разликуваат повеќе нивои на анализата ако сакаме да се обидеме да разбереме од која причина, како што г. Ремон Аран пишува во весникот Фигаро, студентскиот бунт ја разниша целата Франција којашто на почетокот не беше онака опасна како бунтовите од ист тип во Беркли, во Колумбија, во Берлин, во Бон, во Варшава и во Прага, или како сто и педеceттe студенти од Нантер што ѝ нанесоа прв удар на црвоточната зграда од стариот Универзитет, која по неколку дена се урна.
Не треба да се заборавиме дека неповолната состојба на Универзитетот, појасно или помалку јасно доживеано, дотогаш скоро и не предизвикувала вистински масовни протести. Нешто пред три месеци, студентската синдикална организација УНЕФ и националниот синдикат на наставниците од Универзитетот и високите училишта во Париз организираа, од Природно-математичкиот факултет до Сорбона, демонстрации на кои е истакнато барањето за зголемување на наставниците на Универзитетот, добивање на нови простории (барано е да се подигнат нови факултетски згради) и отворање на нови места за дипломираните студенти. Во овие демонстрации учествувале околу две илјади луѓе, претежно наставници, зашто студентите се беа слабо одзвале; влијанието на УНЕФ, веќе со месеци, дури и години растрган од внатрешни борби, тогаш беше мошне мало. Со други зборови, ако во тој час ситуацијата била поволна за оспорување, за протестирање, до протести уште не доаѓало или барем не се искажувало во организираниот, традиционален вид.
Особено во Нантер, во непосредната околина на Париз, каде и почнал бунтот за кој зборуваме, тогаш се формирале анархистички, маоистички, троцкистички и др. групи, во однос па масата студенти од целиот факултет по број незначителни, затоа пак активни и гласни; поголемиот број од тие групи не само што ги истакнувале недостигот на средствата со кои Универзитетот располага или остро ги критикувале механизмите со кои тој функционира, туку под прашалник го поставувале самото негово постоење, а низ него и целото денешно општество. Последниве месеци нивното влијание станало посилно, и покрај тоа што бројот на нивните припадници останал ист. На 22 март 1968 година тие зазеле една сала на факултетот во управната зграда, по полицискиот прогон, чии жртви биле студентите забележани заради учество во борбата против војната во Виетнам. Тогаш тие биле точно 142. На 3 мај, во разните инциденти, а нарочно во желбата да се оневозможи судирот помеѓу групата што дејствуваше на 22 март и ултра-десничарските студенти од групата 3апад, деканот на факултетот во Нантер нареди со наставата да се запре. Веднаш потоа студентите од овој факултет и извесен број нивни пријатели закажаа демонстрации во дворот на Сорбона за да протестираат против ова решение; во демонстрациите учествувале и неколку студенти кои протестирале против дисциплинската постапка покрената против осуммината нивни другари, меѓу кои бил и Даниел Кон-Бендит.
Тој ден — беше петок, 3 мај — се случи нешто што наполно ја измени ситуацијата: на повик од ректорот полицијата навлезе во Сорбона, затвори голем број студенти и во текот на вечерта се судри со мошне големиот број студенти кои бараа нивните другари да бидат пуштени од затворот. Тој ден попладне во дворот на Сорбона биле неколку стотици студенти; вечерта веќе неколку илјади студенти ѝ се спротивставуваа на полицијата, на 6 мај беа повеќе од десет илјади, а на 7 и 8 мај повеќе од дваесет илјади.
Од тој миг студентите веќе немаа апстрактен непријател, туку еден карикатурален претставник на власта: полицијата! Судирите стануваа сè почести и сè потешки, додека внатрешните разијдувања во студентското движење биле потиснати во втор план. Во исто време студентите имале прилика да ја потврдат солидарноста што сите меѓусебно ги поврзува, еден конкретен противник и можност јасно да го искажат своето незадоволство, спротивставувајќи ѝ се на полицијата и лансирајќи пароли околу кои ќе се соберат сè побројни маси.
Не претендирам на тоа сè да објаснам, меѓутоа два факта ми се чинат јасни. Пред малку ви реков: полицајците во Сорбона мошне брзо станаа симбол на владеачкиот режим и неговите методи. Расположението на Универзитетот и меѓу интелектуалците тогаш брзо се сврте во корист на студентите. Храброста на студентите пред бруталните постапки и провокации на полицијата наскоро доведе до пресврт во јавното мислење прво во Париз, а потоа и во внатрешноста на земјата. По неколку вечери од бунтот телевизијата и радиото — по некогаш на потресен начин — ги запозна сите Французи, власта преку претседателот на владата, којшто туку се вратил од Авганистан, се согласи да направи први отстапки. Разгневени од нескротеното насилство на полицијата над младите, одненадеж станувајќи свесни за слабостите на божем силната власт, на 13 мај се појавија огромни маси на трудбеници на џиновски улични демонстрации во сите големи француски градови и точно оцениле колкава е нивната сила. Потем, само за неколку дена со штрајкови ја парализираа целата земја, а незадоволството што долго се собирало заради политиката на работодавците и владата почнало силно да извира. Овој бегол поглед врз настаните, кои што секој од вас веројатно ги следел низ печатот и преку радиото, бара да се обидеме за пристап кон подлабока анализа на самата содржина на студентското движење, зашто без неа не може да се сфати она што овозможило тоа да предизвика длабоки реперкусии во работничката средина.
Самото студентско движење мошне брзо созреало. Во почетокот студентскиот бунт бил свртен кон помалку важните видови на нивната положба. Тој бил насочен против односите помеѓу професорите и студентите, помеѓу, ако така може да се рече, оние што ја држат наставата и оние на кои наставата се одржува, како и против структурата на Универзитетот и начинот на управувањето со нив.
Во почетокот односите помеѓу наставниците и студентите — прилично конфузно и под влијание на групички за кои пред малку зборувавме — беа изедначувани со класните односи; професорите се прогласувани за насилници, а студентите за робови; професорите за студентите претставувале слика и симбол, знак за нивната независност. Меѓутоа, мислам дека треба да се рече, дека за неполни две недели ситуацијата длабоко се изменила. Солидарноста на мошне значајниот дел од професорите со студентските барања, како и нивното активно спротивставување и солидарност со студентите пред интервенцијата на полицијата, создадоа наполно нова атмосфера и нови врски.
Што се однесува до проблемот за структурата на универзитетите и управувањето со нив, еволуцијата на ставовите исто така била длабока и брза; таа мошне брзо доведе до отфрлање на лажните алтернативи кои режимот долго ги користел, помеѓу стариот — и самиот Де Гол тоа го признал — декадентен универзитет, во кој постоеле противречности помеѓу системот на наставата и потребата што ја носи развитокот на производните сили, и технократскиот универзитет што би бил поприлагоден кон тој развиток, поточно речено кон барањата на државниот монополистички капитализам. Наскоро самата насоченост за тоа прилагодување, што го барале технократите на владеачкиот режим, била ставена под прашалник, на кои тие биле жртви, претставуваат само еден посебен случај во општиот систем на зависност и отуѓување на кој најпотполниот и најзначајниот израз е експлоатација на работничката класа.
Од овие сознанија произлегле извесен број битни барања, пред сè, барањето за автономија на универзитетите која подразбира дека органите што се избрани на сите нивои немаат само советодавна улога, туку и вистинска моќ за одлучување; исто барање е поставено и по прашањето за учество на студентите во управувањето со универзитетите.
Меѓутоа, мошне брзо и напоредно со ширењето на движењето што ги опфати сè побројните студентски маси, особено по квалитативните промени до кои во него доведе бруталната интервенција на полицијата, неговите цели се проширени и попрецизно поставени, зашто и самата острина на судирите со полицијата одненадеж ја расветлила природата на деголистичката власт. Така ограничената борба за остварување на две значајни цели на Универзитетот прераснала во непосредно оспорување на владеачкиот полицијски режим: скоро на сите студенти им станало јасно дека не може да се води борба против постоечката структура на Универзитетот а при тоа да не дојде до судир со државниот апарат и да не се оспори самиот систем на власта.
Најпосле, благодарејќи на штрајкот од 1З мај, во кој работниците зедоа масовно учество, студентските маси влегоа во третата фаза на своето освестување: со политичкиот систем се оспорува и општествениот систем. Поставени се класни проблеми.
Се разбира, овие проблеми се означувани со посебни, на студентите својствени термини, зашто студентите најпрвин биле соочени со оние видови на владеачкиот режим што се однесува кон нивната сопствена активност, особено со индустријализацијата на универзитетот и комерцијализацијата на културата.
Во една значајна студија што сме ја објавиле во списанието Dèmocratie Nouуelle и која била предмет на коментари во цела Франција, Роже Гароди пишуваше: „Студентите сега масовно ја отфрлаат наставата чијашто основна функција е во тоа да ги подготви за вклопување во еден систем во кој основниот закон е профитот, на кого иманентниот и принуден закон е, како што зборувал Маркс, производство заради производството, а Универзитетот го отфрлаат чија основна задача е снабдувањето на приватните претпријатија со кадри. Тие одбиваат да бидат тркалца во механизмот на тој систем и сакаат култура која во себе ја вклопува потребата за техника а не да ѝ бидат подредени. Најмалечката заедничка содржина на студентските барања е учество во историската иницијатива насочена против отуѓувачката структуралистичка мисла”.
Од тоа три идеи избија во прв план:
1. Постои длабока врска помеѓу борбата на студентите и борбата на работничкото движење. Ова сознание понекогаш доведувало до тоа студентите да се впуштаат во авантуристички акции, врзани кон визијата на селанството, што му прилега повеќе на некогашните народњаци [народници] одошто на вистинското познавање и разбирање. Но како основно останува свеста за постоењето на споменатите објективни врски;
2. Во времето во кое живееме вистинската револуција не може да се изврши без работничката класа;
3. Социјалистички универзитет не може да се изгради во капиталистичкиот свет, длабинското решавање на универзитетските проблеми бара решавање на еден покрупен проблем; не станува збор за тоа најпрвин да се спроведе реформата на универзитетот, а потоа реформата на општеството, туку да се преземат мерки во капиталистичкото општество универзитетот да не се претвори во инструмент за конзервирање на тоа општество, туку да стане центар за промени.
Зошто тоа се случило во ова време?
Би сакал да одговорам изнесувајќи, можеби во шематски вид, извесен број идеи. Првиот капитален факт е тоа што генерацијата која денес студира на Универзитетот е исклучителна генерација. Оваа генерација е свидетел на извонредната научна и техничка револуција во современиот свет, тоа е генерација на атомската енергија, електрониката, кибернетиката и, нарочно, во врска со она што нас посебно нè интересира, генерација на телевизијата, прва за која целиот свет претставува жива и присутна реалност. Во неодамнешните настани телевизијата одигра огромна улога не само со тоа што во секој момент на сите Французи им прикажуваше што се случувало во Париз, Марсеј, Лион или во Нант, туку и со тоа што на студентите им покажуваше како нивните колеги се бореле во Италија, Западна Германија, во Јапонија, што е мошне важно кога станува збор за облиците во кои движењето се јавило: за денешната младина светот, навистина, е неделив и тие скоро насекаде наоѓаат примери што ги бараат за својата борба, макар што подоцна ги тумачеле на нов начин и им давале нова смисла на овој или оној вид на таа борба на нашата планета. Ќе додадам уште и тоа: оваа генерација е исклучителна и од причина што таа е плод на силен демографски растеж до кој дошло по завршувањето на војната; овој растеж предизвикал прилив на голем број студенти на факултетите, макар што нивните структури за тоа не биле ниту квантитативно ниту квалитативно подготвени.
Но, спомнувајќи го сево ова веројатно уште остануваме сама на површината од овој феномен. Мислам дека неговата суштина е поврзана со длабоките општествени промени што со себе ги повлекуваат научната и техничката револуција. Не e случајно што во сите развиени капиталистички земји широките слоеви на ситната и средната буржоазија, пред сè, кадрите и техничарите, а потоа, главно, интелигенцијата во пошироката смисла на зборот, се доближуваат кон идеолошките револуционерните ставови на работничката класа.
Не треба да заборавиме дека Маркс класната средина не ја дефинира со средината во која индивидуата е родена, туку местото што таа го зазема во процесот на производството. Од таа поставка гледано, службениците на кои работите брзо им се механизираат, техничарите, кадрите и интелектуалците воопшто, како вчера така и денес не само што не располагаат со средствата за производство, туку како и работниците во исто време ствараат вишок на вредности и стануваат експлоатирани; тие се составен дел на „колективниот работник” за кој уште Маркс зборувал во „Капиталот”. Така преминувањето на интелектуалецот на позициите на работничката класа веќе не е, каков што беше случајот до вчера, поединечна појава, врзана со разбирањето на движењето на историјата, туку масовна појава што лежи врз објективна основа за промена на облиците на односите во производството. Сосема е очигледно дека до овие освестувања се доаѓа на разни начини, во зависност од тоа која земја е во прашање, од нејзината историја, нејзините традиции итн. — макар што војната во Виетнам, чијашто бесмисленост и чудовишност ги откриваат механизмите на империјалистичкото општество, секаде одиграла значајна улога. Иста улога, без сомневање, одиграле и движењата за национално ослободување на земјите од „Третиот свет”. Просто речено, интелектуалците денес поглобално и понепосредно ги согледуваат — сакам да речам без посредство или благодарејќи на помалиот број на посредувања — сè потешките противречности на општеството во кое што живеат.
Положбата и освестувањето на студентите во исто време се и исти и особени.
Од една страна, во општеството какво што е француското, како сите интелектуалци така и студентите во огромно мнозинство потекнуваат од средната класа и ситната буржуазија. Достатно е да се потсетиме на фактот дека во универзитетските клупи седат значително под 10% работнички синови и ќерки на земјоделци. Затоа не може да се одрече дека традиционалните политички однесувања на ситната буржуазија се откриваат во извесните видови на студентската политичка акција. Ова станува уште поочигледно од причина што нивната сегашна положба, поточно положбата на идните производители, ги наведува студентите едностранчиво да ја истакнуваат само својата иднина, да им придаваат значење само на непосредните идеолошки и морални видови од општествениот проблем, при тоа излагајќи се на сите опасности од утопизам и анархизам што таквиот став го повлекува со себе, и со тоа давајќи можност за демагошко ако не и полициско користење на таквиот став.
Од друга страна пак, а тоа е и најважно, студентите како идни производители не само што денес исцело ги чувствуваат општествените противречности чии што кадрови треба утре да станат, туку, како што реков пред малку, веќе денес на самиот Универзитет тие противречности ги доживуваат.
Доколку темата за отуѓување така широко е присутна меѓу нив, тоа се објаснува со сознанието дека мнозинство студенти ги чувствуваат — повеќе или помалку јасно (поскоро помалку одошто повеќе) — се поголемите сличности помеѓу својата положба и положбата на работниците во претпријатието, макар што во почетокот, како што веќе спомнавме, таа сличност ја беа сфатиле мошне погрешно, на пример изедначувајќи ги професорите со работодавците и со државата — работодавец.
Затоа мислам дека Роже Гароди бил длабоко во право кога во својата студија ја повикал работничката класа и нејзината партија да им „олеснат на студентите прифаќање на вистинската револуционерна свест на тој начин што живо ќе настојуваат да ја откријат длабоката внатрешна врска помеѓу настојувањата на студентите (дури и тогаш ако тие не добијат утопијски и анархиски видови, кои провокаторите би можеле да ги користат) и целите на работничката класа, не губејќи го од предвид тоа што во сегашната етапа од развитокот на производните сили нов факт претставува околноста дека студентските борби имаат објективна класна подлога и дека таа борба објективно има револуционерни импликации”.
Треба да се има предвид дека тие работнички партии се формирале и развиле од традиционалната работничка класа, подвлекувам — не од „лумпер-пролетаријатот”, од масата на најсиромашните, најбедни луѓе, туку ослонувајќи се врз квалификуваните работници од големите фабрики. Оваа работничка класа и денес претставува основно борбено јадро на комунистичките партии. Меѓутоа, свеста заостанува зад општественото суштество, што е нормално: традиционалното работничко јадро не го уочува секогаш и во полна мера значајното проширување на редовите на работничката класа и неговите сè поголеми последици, а тоа неминовно влијае врз ставот на комунистичките партии.
Извесните одбранбени реакции на работничкото движење, а по некогаш и на работничкиот хегемонизам, очигледно донекаде биле предизвикани од тенденцијата, која често се јавувала меѓу студентите, да се даваат поуки, да се влијае врз водењето на борбите на работниците, да се оспоруваат раководечките работнички кадрови кои на таа тенденција се спротивставуваат итн. Тие донекаде биле предизвикани и со тоа што идеологијата (популизам, необланкизам и др.) која од многу причини ја застапуваат бројните студентски организации отфрлаат голем дел интелектуални и организационо-политички искуства од социјалистичките и револуционерни работнички движења.
Па сепак, повторувам, според мое мислење, марксистите и комунистите се должни да најдат решение за новите идеолошки и политички проблеми вака како што се поставуваат и да сторат сè кон засилувањето на сојузот меѓу работниците и револуционерните интелектуалци и грижливо да ги поврзат борбите што и едните и другите ги водат, без прекин откривајќи ја длабоката внатрешна врска меѓу нив што постои. Тоа е основниот услов за напредување кон социјализмот.
Забелешки
[*] Преземено од Радио Белград, емисија на трета програма, 30. VII. 1968 година.