Јован Корубин

Големата илузија: 1968-та

(извадок)

Напишано: 1999
Извор: Јован Корубин, „Збогум интелектуалци“, „Матица македонска“, Скопје, 1999, 15-21 стр.
Техничка обработка: Здравко Савески
Онлајн верзија: јануари 2018

Годината 1968-ма ќе остане запаметена по многу нешта. Пред сè, по фактот што, во тоа лето господово, по улиците на многу градови во светот, во преку триесет земји од сите континенти, продефилираа демонстрирајќи околу еден милон студенти, барајќи, наједноставно речено промени во постоечкиот свет. Велиме само промени затоа што тој поим и тогаш, па и денес, триесет години подоцна, сепак, остана недефиниран. Причината за тоа лежи, пред сè, во недефинираноста на глобалните цели на тоа огромно човеково раздвижување, во хетерогеноста на неговите носители кои беа од различна провениенција, во различноста на конкретните услови во кои се јави. Па, сепак, тоа нешто не попречи преку пет илјади студенти, штотуку зародени интелектуалци, да ги видат затворските решетки, преку две илјади да крварат ранети, а околу 230 да бидат, едноставно убиени.[1]

Мислиме дека нема да згрешиме во констатацијата дека тоа беше најголемиот интелектуален бунт што човековата историја го памети. И, воедно, најголемата и најмасовната илузија дека, со еден таков чин, интелектуалците можат да го променат светот. Или, поинаку речено, дека на историската сцена се појави нов историски субјект на радикалните општествени промени — масовниот студентски слој. Таквата заблуда беше, во извесна смисла, теориски заснована врз делата на еден Херберт Маркузе, Милтон Фридман, во најдиректното нејзино креирање од страна на еден Рејмон Арон, на десното крило, до Анри Лефевр и Роже Гароди на левото крило, како што уште тогаш ќе биде забележано.[2] И, се разбира, неизбежниот Жан Пол Сартр кој, всушност, не поверува во таа илузија, но, како што и самиот ќе рече, сепак, стана нејзин “сопатник” следејќи ги своите интелектуални морални принципи.

Всушност, ова интелектуално раздвижување колку што, во својата манифестација, беше конкретно, толку во својата интелектуална форма беше апстрактно. Тоа, јавувајќи се, пред сè, во тогашното “општество на изобилие”, особено во најбогатите земји, иако имаше и такви барања, не истакна некакви конкретни социјални цели. Напротив, тоа повеќе се изрази како револт против постоечкиот богат но отуѓен поредок, против хиерархијата, конзервативноста и закоренетоста на таквиот начин на живеење, против бирократското и технократското владеење, а за еден почовечен, послободен во секоја смисла свет и индивидуалитет. И, колку што неговите актери знаеја против што конкретно се, толку тие и немаа некоја визија за што се. Всушност, стануваше збор за реакција на создавањето на “еднодимензионалниот човек” кој е само шраф во општествената машинерија, дел од “раздробениот труд” (Фридман), и кој како таков, иако материјално задоволен, ја има улогата да функционира само како актер без лик. Тоа беше, во секој случај, реакција на постоечките општествени вредности за кои денес, по три децении, можеме да речеме дека се, и покрај сето тоа, веќе потполно етаблирани, па дури и прокламирани за основни начела. И покрај дифузноста на своите стремежи ова раздвижување, како што убаво ќе биде забележано, беше резултат на пројавувањето на “свеста за машинеријата на модерното технолошко општество која и производителите и интелектуалците, а посебно стручниот кадар, ги прават шрафови ва бесконечната лента на автоматизираното производство, навики, живот.”[3] Веќе споменатите разработени идеи на Маркузе, Фридман и другите тогашни водечки интелектуалци “аветински продираат во свеста на генерацијата што се школува и ѝ ги покажуваат темните патеки што денес или утре водат кон нејзиниот општествен статус.”[4]

Уште во тие необични, исчашени шеесетти години, како што многу подоцна со нескриена интелектуална симпатија ќе ги нарече американскиот историчар Расел Џејкоби, а и денес, ова раздвижување ќе биде прогласено за левичарство, за гошизам. Сосема разбирливо. Во модерниот свет, па и денес, секое порадикално движење за менување на постоечкиот поредок се прогласува за такво, со исклучок на она што настана по деведесеттите години во земјите на т.н. комунистички поредок. Во тие настани од шеесеттите, несомнено, до израз дојдоа многу “левичарски”, но сепак маргинални во нивната основа движења, како што беа анархистичките и маоистичките. Меѓутоа, факт е дека во нивното крило вирееја и движења од десна провениенција, потоа хипи-движењето, па движењето на екологистите итн. Целокупната природа на тоа движење, сепак, беше автентична и автохтона: се јави во недрата на развиеното, пред сè, капиталистичко општество, без директно влијание на тогашниот комунистички поредок. Дури, напротив, и по идеите и по своите конкретни слогани тоа се дистанцираше од тој поредок, а како автохтоно дури и се “пресели” во земјите на тој поредок на специфичен начин.[5] Оттука, да сe прогласи тоа движење за некаков “гошизам” од работнички тип, од типот на тогашните егалитарни и идеолошко-комунистички општества е, во најмала рака, неправедно, ако не и злонамерно.

Во нашиот контекст, меѓутоа, расправата околу карактерот и природата на ова движење ќе ја оставиме, засега, настрана. За нас, за проблематиката што нè интересира важен е, во моментов, фактот што во основата на тоа движење најдиректно се вградија најистакнатите и најафирмираните интелектуалци од тоа време. Настаните од 1968-та денес се оценуваат како стихиен интелектуален протест но, “излегувањето на улица” на таквите интелектуалци како што се Сартр, Маркузе, Е. Морен, Ален Турен и др. е индикативно не само за нивото на протестот, туку, пред сè, за длабочината на неговата мотивација па, во таа смисла, интелектуалната социјална основа на 1968-та сепак е неспорна.[6] И оценката за тие настани, направена триесетина години подоцна, од една солидна временска интелектуална дистанца, коренспондира со оценките од тие времиња. Уште тогаш, на меѓународната тркалезна маса на публицистите во Париз, извесниот Ноаро ќе го изнесе мислењето дека е во прашање движење што не е само студентско, туку, движење што зафати и голем број — макар различно, зависно од тоа за која земја се работи — интелектуалци. Таквото мислење се поткрепува и со тврдењето дека една од длабоките причини за неговото појавување е и тоа што усовршувањето на науката и техниката повторно го поставија прашањето за местото на интелигенцијата во модерното општество.[7] И кај нас, на тогашните наши простори, ќе ја сретнеме сличната оценка, а имено дека науката, во вид на Алма Матер, најмногу направи тоа движење духовно и политички да се еманципира.[8]

Ваквите констатации, му се допаѓале тие денес некому или не, го реактуелизираат прашањето за интелектуалците. “Интелектуалноста” на 1968-та е факт пред кој и боговите мора да замолчат. А тој факт се состои во вистината дека за таа “интелектуалност” стојат, без разлика дали ни се нивните гледишта блиски или не, интелектуалци чии пишани дела го обиколија светот со силината на својата мисла, мисла што плени и што е дел на денешната наша култура, мисла што удри печат на своето време и што, ни денес, не може да се избрише. Едноставно, тие интелектуалци беа и останаа интелектуалци. Во таа смисла тие беа и останаа парадигма за автентичната позиција на интелектуалецот, позиција на интелектуалната социјална ангажираност која го издвојува вистинскиот интелектуалец од другите.[9] Бернар Леви, еден од плејадата интелектуалци од тие години експлицитно ги наведува условите за стекнување на таквата позиција и што се општествено значајни за промоцијата на интелектуалецот како создавач на автентични општествени вредности. Како прв меѓу нив се јавува враќањето на просветителската верба во разумот. Вториот услов е стремежот кон вистината и „отпорот” кон нејзиното сè почесто субјективизирање што води кон осиромашување на духовниот живот на општеството. Третиот услов е „залагањето за праведност” при што Леви пледира на една надкласна, надрасна, наднационална, надгрупна, надпросторна и надвременска праведност што е валидна за секого, за секое место, за секое време, за секоја култура. Четвртиот услов се однесува на постоењето на определен систем на вредности во општеството што се важен фактор и за формирањето на самата интелигенција. Конечно, петтиот услов е, како што вели Леви, признавањето на апстрактната, општата а не само и специјализираната култура.[10] Ваквата дефинираност на условите за суштествувањето на интелектуалецот денес, секако, не е имуна од забелешката дека станува збор за една апстракција, но исто така стои вистината дека таа апстракција може, во конкретна средина и по конкретен повод, лесно да биде операционализирана.

Како и да е, веднаш по тогашните настани и кај нас ќе биде констатирано дека “претстои еден посериозен пристап во проучувањето на феноменот на студентското движење и тоа во сите негови димензии, па и пошироко, на прашањето за интелигенцијата и интелектуализмот и сите други ‘потешко уловливи и егзактно недофатливи’ структури”.[11] Во други средини до такви проучувања не само што дојде, туку тие беа и бројни. За жал, кај нас, тие изостанаа. И тогаш и денес. Дури и ние, во случајов, остануваме само на нивото на едно исходиште во нашата анализа, во анализата во чиј фокус, треба да го елаборираме прашањето за мутационите процеси во битието на интелектуалците што, според нас, започна токму со уривањето на големата интелектуална илузија од 1968-та година. Таа илузија го означи почетокот на крајот на интелектуалецот од типот на Емил 3ола, крај кој силно, се чини, ќе го одбележи времето во кое сега живееме.

...