Првпат објавено: H.M. Hyndman, Economics of Socialism, Twentieth Century Press, 1896.
Превод: Томислав Захов
Онлајн верзија: јануари 2022
Растот на општиот интерес за политичката економија или економиката и зголемениот број луѓе од сите класи, кои се посветени на сериозно проучување на оваа тешка тема, е еден од најнадежните знаци на нашето време. Очигледно се наоѓаме во период на клучна транзиција, и економска и политичка. Меѓутоа, невозможно е свесно да се справиме со овој развој, главно поради производните сили на нашето време, освен ако не се разбере системот во кој живееме во моментов и не се сфатат неговите тенденции, во секој случај, од страна на значителен дел од активниот дел на општеството. Следствено, дискусиите за теоретската основа на економијата се попотребни сега од кога било кога порано. Ако меѓу образованите и паметните луѓе има две дијаметрално спротивни и некомпатибилни теории во однос на тоа што ја регулира разменската вредност на стоките што го сочинуваат богатството на нашето модерно општество, ништо не може да се добие со засенчување на антагонизмот меѓу овие конфликтни школи на мислата. Многу е подобро, според мое мислење, да се нагласат разликите кои несомнено постојат на оваа тема, со цел студентите да се наведат сами да го смислат целото прашање, без влијание на само авторитет или голема репутација на која било страна.
Целта на ова предавање е да се разоткрие она што ми се чини дека претставува заблуди на теоријата за граничната корисност како мерка на вредност. Теоријата, се разбира, е поврзана со името на покојниот професор Вилијам Стенли Џевонс, а во моментов е прифатена од многу академски економисти, од кои главен е професорот Алфред Маршал. Ако можам да покажам дека оваа теорија е само нејасен начин да се повтори старата теза за понудата и побарувачката на Џејмс Мејтленд гроф Лодердејл, Фредерик Бастја и други; дека неговиот зачетник самиот не се придржува до неа; дека ниту тој, ниту неговите следбеници не решиле некој голем проблем или го воделе патот до некое откритие, туку, напротив, ја влошиле конфузијата уште повеќе и ги дале најсмешните претпоставки и апсурдни претпоставки; дека и самиот негов главен ученик и поддржувач ја напушта сопствената дијалектика на својот учител – ако успеам да го направам тоа, се осмелувам да верувам дека сум го оправдал насловот на моето предавање.
Сепак, сакам да кажам дека немам намера да ги малтретирам моите читатели со диференцијално сметање. Ако им е угодно на моите критичари да тврдат дека тоа што не го изложив во целост доказот на Хомершам Кокс за Тејлоровата теорема е непобивлив доказ дека не сум способен да разберам како една четвртина пченица и 22 ш. во злато претставуваат равенка на вредноста во Лондон денес, нема да се обидам да ги оспорувам. Нема да искажам никаков приговор ако констатираат дека мојата неспособност да го откријам геометрискиот збир на точки на кривата на човечката алчност или да ги изразам границите на човечката среќа во форма на алгебарска експанзија, неизбежно ме спречува да ги сфатам мистериите на капиталистичкото производство за профит. Ќе им дозволам на сите проектили на dy/dx да ми пролетаат над мојата глава без затајување, а фрагментите од конусните пресеци кои можеби се насочени кон мене нема да го нарушат моето интелектуално спокојство – impavidum ferient ruinae – остатоците од разбиени аргументи не се направени пострашни со тоа што се обвиени со бескорисни математички формули.
„Повтореното размислување и истражување“, вели Џевонс на почетокот на своето дело за „Теоријата на политичката економија“, „ме доведоа до прилично ново мислење дека вредноста целосно зависи од корисноста.“ Рикардо веќе одговори во негово време, предвидувајќи го ова просто и „прилично ново“ тврдење, кога напиша:
„Кога давам 2.000 пати повеќе ткаенина за една фунта злато отколку што давам за една фунта железо, дали тоа докажува дека му придавам 2.000 пати поголема корисност на златото отколку на железото? Сигурно дека не. Тоа докажува само дека трошоците за производство на злато се 2.000 пати поголеми од трошоците за производство на железо. Ако трошоците за производство на двата метали беа исти, би требало да дадам иста цена за нив; но ако корисноста беше мерка за вредност, веројатно е да дадам повеќе за железото. Конкуренцијата на производителите е таа што ја регулира вредноста на различните стоки. Ако, тогаш, дадам еден шилинг за леб и 21 шилинг за гинеја, тоа не е доказ дека ова според мојата проценка е компаративна мерка за нивната корисност.“
Но, се чини дека Џевонс, кој протестира најразумно, како што тоа го правеа другите економисти претходно и потоа, против употребата на зборот „вредност“ за да се изразат различни значења во економијата, самиот тој го игра истиот трик со зборот „корисност“. Тој го анализира или се обидува да го анализира односот на размена во општество во кое, економски гледано, размената е доминантен фактор. Не е само вишокот што се разменува откако ќе се задоволат потребите на самите производители, ниту пак производството за размена е предмет на еден дел од општеството, а производството за непосредна употреба предмет на друг. Сите стоки се произведуваат за размена на слободниот пазар ширум светот; и, во повеќето случаи, произведените артикли немаат корисност за лицата што ги произведуваат. Стоките се произведуваат под контрола на одредена класа, имено, капиталистите, заради профит; во тек се хемиски, механички и други подобрувања кои паѓаат во рацете на оваа доминантна класа и се користат од нивна страна, во конкуренција со нивните колеги, за да го прошират сопствениот пазар и да го намалат пазарот на сопствените ривали. Одредувачкиот елемент во оваа борба е евтиноста. Обемот на производството, сепак, е определен од истите тие општествени влијанија. Производителот не може да произведува во размерот што тој самиот го посакува. Тоа му го одредуваат објективни услови. Тој мора да ја користи најдобрата машинерија и да го организира трудот на најприфатениот метод или да се подложи да биде уништен од оние кои ги читаат знаците на времето и го спроведуваат во акција подобро отколку што тој може.
Во денешно време, исто така, не е побарувачката она што секогаш ѝ претходи на понудата, туку понудата која во многу случаи ја предвидува и речиси ја форсира побарувачката. Понатаму, корисноста на различни артикли што ги произведуваат капиталистите за размена се одредува, не според нивната реална корисност, во смисла на корисност за потрошувачите, туку од општествената положба и куповната моќ на тие потрошувачи во тоа општество. Купувањето и продажбата секако вклучува продажба и купување: количина на продажни вредности од една страна која сопственикот е подготвен да ја продаде, и количина на продажни вредности од друга страна со која сопственикот е подготвен да купува. Производството и потрошувачката во такви услови се чисто и очигледно општествени; но размената, исто така општествена функција, се спроведува под индивидуална контрола, бидејќи присвојувањето на производот сè уште е под индивидуална (или капиталистичка компанија) сопственост.
Велам дека тоа е производството и размената на стоки во такви услови коишто професорот Џевонс се залага да ги испита. Според него, кога на слободен пазар се разменуваат две стоки, при што производството на такви стоки е практично способно за неодредено зголемување и не е ограничено или монополизирано – ова е суштината на конкурентниот капитализам – тогаш, таа размена, така изведена, прокламира дека „граничната корисност“ на двете страни од трговската равенка е иста. Ова, а не количината на едноставен, апстрактен, општествен човечки труд отелотворена во стоките на двете страни, го одредува „односот на нивната размена“, нивната релативна вредност. Но, нека Џевонс зборува за себе, при што треба да го земеме предвид фактот дека тој ги истражува општествените феномени од чисто индивидуална гледна точка на индивидуалниот интерес, индивидуалната желба и индивидуалниот труд.
„Корисноста“, вели тој, „иако е квалитет на нештата, не е својствен квалитет. Затоа, никогаш не може да кажеме со апсолутна сигурност дека некои објекти имаат корисност, а други немаат. Рудата што лежи во рудникот, дијамантот што му бега од окото на трагачот, пченицата што лежи неожнеана, плодот што не е собран поради недостиг на потрошувачи, немаат никаква корисност. Најздравите и најнеопходните видови храна се бескорисни, освен ако има раце за собирање и усти за јадење порано или подоцна.“
Колку е научно, колку просветителско, колку е навистина филозофско сето ова! Тривијалноста сведена на својата гранична малоумност сигурно не може да биде поекстремна.
„Ниту, кога внимателно го разгледуваме проблемот (!), не можеме да кажеме дека сите делови од истата стока имаат еднаква корисност. Еден литар вода дневно има голема корисност за спасување на лице од смрт на највознемирувачки начин. Неколку литри дневно може да имаат многу корисност за работи како готвење и миење; но, откако ќе се обезбеди соодветна залиха за овие намени, секоја дополнителна количина е прашање на споредбена небитност. Сè што можеме да кажеме, значи, е дека водата, до одредена количина, е незаменлива; дека секоја наредна количина ќе има различен степен на корисност; но дека над секое одредено количество, корисноста постепено опаѓа на нула; може дури и да стане негативна, односно, секоја наредна залиха на истата супстанција може да стане незгодна и штетна.“
Односно, една поплава може да однесе сè и да удави „човек“ кој можеби, без капка од неа, би умрел од жед!
Џевонс продолжува да го применува истиот просветлен метод на истражување за лебот и облеката, а потоа продолжува:
„Корисноста мора да се смета дека се мери од, или дури и како всушност идентична со, додатокот направен за среќата на некоја личност. Тоа е погодно име за збирот на поволната рамнотежа на произведеното чувство – збирот на произведеното задоволство и спречената болка. Сега, мора внимателно да правиме разлика помеѓу вкупната корисност што произлегува од која било стока и корисноста што се прилепува на кој било нејзин посебен дел. Така, вкупната корисност на храната што ја јадеме се состои во одржување на животот, и може да се смета за бескрајно голема“ – зарем Исав, кој гладуваше, не го продаде своето првородство за варило од леќа? – „но, ако одземеме една десетинка од она што го јадеме дневно, нашата загуба би била само мала. Ние“ – кои сме ние? – „сигурно не треба да изгубиме десетинка дел од нашата вкупна корисност. Можеби е сомнително дали воопшто треба да претрпиме некаква штета“ – очигледно Џевонс во мислите ги имаше само нахранетите или пренајадените класи. „Да замислиме дека целото количество на храна што едно лице во просек го конзумира за време на дваесет и четири часа е поделено на десет еднакви делови. Ако неговата храна се намали за последниот дел, тој ќе страда, но малку; ако недостига вториот дел, тој сигурно ќе почувствува глад; одземањето на третата десетинка дефинитивно ќе му наштети; со секое наредно одземање на десетинка, неговите маки ќе бидат сè посериозни сè додека на крајот не биде на работ на гладување“ – на крајот умре и човекот! И потоа г-дин Џевонс е доволно добар за да ни нафрли неколку страници математика за да го илустрира или прикрие ова негово најпрекрасно расудување за теоријата на разменската вредност. Но, тој повторно го дава сето тоа малку подоцна, враќајќи се на својата омилена илустрација со водата. „Не можеме да живееме без вода, а сепак во обични околности не ѝ доделуваме никаква вредност. Зошто е ова така? Едноставно, затоа што имаме толку многу залихи што нејзиниот граничен степен на корисност е намален речиси на нула. Секојдневно уживаме во речиси бесконечната корисност на водата, но тогаш не треба да трошиме повеќе отколку што имаме. Нека понудата се намали поради суша, и ние ќе почнеме да ги чувствуваме повисоките степени на корисност за кои малку размислуваме во други ситуации.“
Што е сето ова, освен старата „понуда и побарувачка“ со превез на лицето? Споредете го Лорд Лодердејл:
„Во поглед на варијациите во вредноста, на кои подлежи сè што е вредно, ако за момент би можеле да претпоставиме дека која било супстанција поседува внатрешна и фиксна вредност, така што постојано ѝ дава присвоена количина, под сите околности, на еднаква вредност, тогаш степенот на сите нешта, утврден со таков фиксен стандард, би варирал според соодносот меѓу нивното количество и побарувачката, а секоја стока секако би била предмет на варијација од четири различни околности.
1. Таа би била предмет на зголемување на нејзината вредност поради намалување на нејзината количина.
2. На намалување на нејзината вредност поради зголемување на нејзината количина.
3. Би можела да претрпи зголемување на вредноста поради услови на зголемена побарувачка.
4. Нејзината вредност би можела да се намали поради неуспех на побарувачката.
Меѓутоа, со оглед на тоа што јасно е дека ниту една стока не може да поседува фиксна и внатрешна вредност која би се квалификувала за мерка на вредноста на другите стоки, човештвото е наведено да го избере како практична мерка на вредноста она што се чини дека е најмалку подложно на кој било од овие четири извори на варијација кои се единствените причини за промена на вредноста.
Затоа, кога на заеднички јазик ја изразуваме вредноста на која било стока, таа може да варира во еден период од она што таа е во друг, како последица на осум различни случајности:
1. Од четирите горенаведени околности, во однос на стоката чија вредност сакаме да ја изразиме.
2. Од истите четири околности во однос на стоката што ја усвоивме како мерка на вредноста.
„Беше установено дека водата е еден од најкорисните избори за човекот, но сепак ретко поседува некаква вредност; а причината за ова е очигледна; ретко се случува на нејзиниот квалитет на корисност да ѝ се додаде и околноста каде таа е во недостиг; но ако, во случај на опсада или морско патување, стане ретка, таа веднаш добива вредност; а нејзината вредност е предмет на истото правило на варијација како она на другите стоки.“[1]
Сведени на нивните елементи, сите зборови на Џевонс како „гранична корисност“, „почит“ и слично, се содржани во тој пасус. Нема потреба да ги цитираме критиките на Рикардо за другите делови од овој труд коишто следат. Но, се разбира, очигледно е дека на слободен пазар, за стоки коишто можат да се зголемат практично до секој обем, феноменот на понуда и побарувачка е само површен. Она што навистина ја регулира релативната разменска вредност е количината на општествениот човечки труд отелотворен во стоката на двете страни, при што флуктуациите на побарувачката и понудата се просечни во подолги или пократки периоди. Формата на цена на која се повикува Лорд Лодердејл, го дава само количеството труд отелотворен во стоките, односно парите. Сега „големината на вредноста на стоката, значи, изразува нужен однос на стоката спрема општественото работно време, однос што му припаѓа на самиот процес на нејзиното создавање. Со претворањето на големината на вредноста во цена, овој нужен однос се појавува како разменски однос на некоја стока, спроти паричната стока, што постои надвор од неа. Во овој однос може да се изразува како големината на вредноста на стоката, така и помалкуто или повеќето од таа големина за кое може да се отуѓи стоката под дадени околности. Значи, возможноста за квантитативна инконгруенција [несовпаѓање] меѓу цената и големината на вредноста,“ – продуктивната моќ на трудот која останува константна – „или возможноста цената да отстапи од големината на вредноста, лежи во самата ценовна форма. Ова не е никаков недостаток, туку, напротив, восхитувачки ја прилагодува формата на цената на начин на производство чии инхерентни закони се наметнуваат само како средство за навидум беззаконски неправилности кои се компензираат еден со друг.“[2]
Но, нашиот професор не се задоволува со „корисност“, „гранична корисност“ и „стока“, тој ни дава теорија за „непријатност“ или „некорисност“, што се чини, исто така, е нешто што, како вознемирување, ни помага да ја реализираме концепцијата на разменска вредност. Тој толку исто така го сака овој поим што го повторува два или три пати. Канализацијата на големите градови, на пример, која „тешко дека можеме да ја наречеме стока“, „добива сè поголем и повисок степен на неупотребливост колку е поголема количината што треба да се отстрани.“
Но, сега, за да ја употребиме фразата на Џевонс, да ја истражиме темата малку поблиску:
„Во замена за дијамант можеме да добиеме големо количество железо, или пченка, или камења за поплочување, или друга стока што ја има во изобилство; но можеме да добиеме многу малку рубини, сафири или други скапоцени камења. Среброто е со висока куповна моќ во споредба со цинкот, оловото или железото, но има мала куповна моќ во споредба со златото, платината или иридиумот.“
Зошто е ова така? Затоа што – така ни вели професорот Џевонс – „ништо не може да има висока куповна моќ, освен ако не биде високо ценето само по себе; но тоа може да биде високо ценето, освен во случај на секоја споредба со други нешта“ – каква врска има ова тогаш со разменската вредност? – „и, иако е многу ценето, може да има мала куповна моќ затоа што оние нешта наспроти кои се мери сè уште се повеќе ценети.“ Од што сега треба да изгледа дека не „корисноста“, туку „почитта“ е мерка за вредноста на стоките. Но, потоа Џевонс ја исправа целата работа на овој начин:
„(1) Употребната вредност е еднаква на вкупната корисност.
(2) Почитта е еднаква на граничниот степен на корисност.
(3) Куповната моќ е еднаква на соодносот на размена.“
Сето ова, без сомнение, многу го зголеми нашето знаење!
Но, главниот аргумент е дека трудот отелотворен во стоките не е мерка за нивната вредност; иако, колку и да изгледа чудно, „економистите кои беа непосакувани“ го изнесоа овој монструозен предлог.
„Но, иако трудот никогаш не е причина за вредноста“ – што значи зборот „причина“ овде? – „тој е во голем дел од случаите одлучувачка околност и на следниов начин: – Вредноста зависи исклучиво од граничниот степен на корисност [инаку „почитта“]. Како можеме да го промениме овој степен на корисност? Со тоа што ќе имаме повеќе или помалку од стоката за конзумирање. Но, како ќе добиеме повеќе или помалку од стоката? Со трошење повеќе или помалку труд за добивање на понуда. Според ова гледиште, значи, постојат два чекори помеѓу трудот и вредноста. Трудот влијае на понудата, а понудата влијае на степенот на корисност, кој ја регулира вредноста, или односот на размена. За да нема можност за грешка во врска со оваа многу важна серија на релации, повторно ќе ја наведам во табеларна форма на следниов начин:
„Трошоците за производство ја одредуваат понудата;
Понудата го одредува граничниот степен на корисност;
Граничниот степен на корисност ја одредува вредноста.“
Курзивот е на професорот Џевонс. Мислам дека сите ќе се согласат со мене дека ништо не може да се изложи со поголем напор и посветеност. Професорот беше многу загрижен дека „не треба да има можност за грешка“ во врска со она што тој очигледно го сметаше за камен-темелник на целата негова теорија.
Сега, слушнете го неговиот најистакнат ученик и следбеник токму за овој пасус. Тој зборува за „слободните и неточни“ термини на цитираната изјава и продолжува:
„Тогаш да го испитаме причинско-последичните односи во кои е формулирана централната позиција на Џевонс, во неговото второ издание, и да ја споредиме со позицијата заземена од Рикардо и Мил. Тој вели:
„Трошоците за производство ја одредуваат понудата“ итн., како што е погоре. Сега, ако оваа серија на причинско-последични односи навистина постоела, не би можело да има голема штета во испуштањето на средната фаза и да се каже дека цената на производството ја одредува вредноста. Затоа што, ако А е причина за В, која е причина за С, тогаш А е причина за С.“
Сигурно, економист кој многу мудро решава голем проблем. „Но“, слушате го овој г-дин Х.С. Фоксвел, прочитајте го г-дин Филип Викстид и тајно разберете го господинот Сидни Веб – „но всушност не постои таква серија!“ Досега, колку што сум свесен, ниту едно од малите светла на Џевонсовиот свод не трепкало како одговор на оваа директна и прилично брутална контрадикција. Што е правилно, а што не, или дали и двете се погрешни, во моментов не ме засега.
Затоа што, за волја на вистината, не треба да се оди подалеку од самиот Џевонс за да покажеме колкаво значење треба да им придаваме на неговите ставови за корисноста. На пример (на стр. 186 од третото издание, стр. 181 од првото издание, од неговата „Теорија на политичката економија“) тој вели:
„Тоа може да има тенденција да му даде на читателот доверба во претходните теории кога ќе открие дека тие водат директно до добро познатиот закон, како што е наведено на обичниот јазик на економистите, дека вредноста е пропорционална со трошоците за производство.“
Кога првпат го прочитав овој пасус, пред речиси дваесет и три години, ја фрлив книгата. Чувствував дека ме направи будала преку претходните 180 страници, кои навистина не ми пренесоа ниту една свежа идеја. Тоа е целосна непосакувана ситуација како и познатиот економски бик на Хенри Џорџ, она што не е плата е рента. Но, професорот Џевонс мора да постави равенка на коефициенти за да го потврди ова прашање. На стр. 191 го наоѓаме следново:
„Вредност по единица x = цена на производство по единица x
Вредност по единица y = цена на производство по единица y
или, со други зборови, вредноста е пропорционална на трошоците за производство“.
Уште еднаш курзивот е на професорот Џевонс. „Бидејќи, згора на тоа, граничните степени на корисност на стоката се обратно разменети како и количините, произлегува дека вредностите по единица се директно пропорционални со граничните степени на корисност“ – дали дојдовме до граничните степени на бескорисност преку целата оваа заморна борба со зборови? Затоа што, ако „односот на размена“ – со други зборови, вредноста – „на кои било две стоки биде одреден со еден вид борба помеѓу условите на потрошувачката и производството“, што е привремено ценкање на пазарот, под влијание на понудата и побарувачката од која било страна, а „вредноста е пропорционална на трошоците за производство“, доведени сме само таму каде што класичната школа на економисти нè остави пред 50 години. Ние, всушност, го имаме она што самиот Џевонс го нарекува „добро познатиот и речиси очигледен закон дека артиклите што можат да се произведат во поголема или помала количина се разменуваат пропорционално на нивната цена на производство. Односот на размена на стоки, всушност, долгорочно ќе одговара на трошоците за производство.“
И повторно,
„Така докажавме“ – со одредени математички формули – „дека стоките ќе се разменуваат на кој било пазар во однос на количините произведени од истото количество труд. Но, бидејќи зголемувањето на трудот е секогаш ограничено, нашата равенка исто така ја изразува вистината дека артиклите ќе се разменуваат во количини обратно пропорционално на трошокот за производство на најскапите делови, т.е. последниот додаден дел.“
На најненаучен и најнеправилен начин е изразена реченицата што ја испишува Џевонс во курзив. Ако, на пример, на отворен пазар, да речеме за машини за пишување, „последниот додаден дел“ е поевтино произведен од сите останати, тогаш,без сомневање,овој последен дел, ако се додаде во доволна количина, ќе ја сведе разменската вредност на сите слични артикли на сопственото пониско ниво во споредба со другите артикли чии трошоци за производство остануваат непроменети. Но, сето ова е привремено детерминирано од ценкањето на пазарот. Законот дека стоките во просек се разменуваат во однос на количината на едноставен, апстрактен, општествен човечки труд отелотворен во нив, се наметнува и покрај флуктуацијата.
Нашиот професор не се обидува да го анализира овој „трошок за производство“, оваа „количина на труд“. Џевонс ја зема фразата како што ја нашол и ја остава таму. Џевонс беше целосно неук за германскиот јазик, незнаење што неговите следбеници во најголем дел самите макотрпно го негуваа. Сепак, можеше да се верува дека, до 1879 година, Џевонс ќе слушнал за прославениот систем на Маркс, заснован на едноставен, апстрактен, општествен човечки труд, мерка за вредноста на стоките во размена; за теоријата на mehrwert што произлегува од неа; за комплетната анализа на категориите на капитал и прометот на стоките што следеше; па дури и за восхитувачките критики кон Адам Смит, Рикардо, физиократите и други, кои сега се наоѓаат во вториот германски том. Очигледно, тој не слушнал. Во секој случај, професорот Џевонс беше задоволен со старите забуни и не се потруди да ги расчисти. „Фиксен и обртен капитал“ тој го надополнува со таква бесмислена фраза како „слободен и вложен капитал“; но за постојаниот капитал, променливиот капитал, паричниот капитал, стоковниот капитал, обртниот капитал, покрај фиксниот и обртниот капитал, тој и неговите следбеници се чини дека се подеднакво неуки, без оглед на поплавата од светлина која суптилните и исцрпни истражувања на Маркс ја фрлија врз целата сфера на производството и циркулацијата на стоките во современото општество.
Со трудот е истиот случај. За вредноста на трудот се зборува неубедливо дека трудот нема вредност, дека трудот не може да има вредност, освен стоките во кои истиот е отелотворен.
„Јас сметам“, вели тој, „дека трудот е суштински променлив, така што неговата вредност мора да биде определена според вредноста на производот, а не вредноста на производот според вредноста на трудот.“
Што значи ова? Дека трудот на еден припадник на етничката група Зулу отелотворен во дијамант вреди повеќе од трудот на истиот припадник на Зулу за еднакво време отелотворен во шеќер од трска? Мило ми е што не сум повикан да одговорам. Но, Џевонс всушност ги меша производствените работници со адвокатите, трговците, учителите и слични. Употребата на витална сила која вклучува труд во стоки тој ја става на исто економско рамништесо примената на витална сила за да се обезбеди ослободување на убиец или успешно пласирање на пазарот на големо количество фалсификувана стока. Стариот Сер Вилијам Пети го научи подобро од тоа пред двесте години. Затоа што таткото на модерната политичка економија зборува за такви „работници“ како што се овие како личности „кои правилно и изворно не заработуваат ништо од јавноста, туку се само еден вид на играчи кои си играат помеѓу себе со трудот на сиромашните, не отстапувајќи воопшто плод.“ Но, еден професор по политичка економија на Универзитетот во Оксфорд на крајот од владеењето на кралицата Викторија, кој можеше да напише дека трудот на адвокатот е ист по вид како и трудот на занаетчија, кој исто така не знаеше за значењето на општествениот човечки труд во неговата едноставна, апстрактна форма, не можеше да научи од вистински мислител за политичката економија од владеењето на Чарлс II.
Самиот професор Џевонс, можам да забележам, не правеше никаква разлика помеѓу работна сила и труд. Сепак, работната сила е стоката што создава вредност, која капиталистот ја купува, како и другите стоки на пазарот, и ја плаќа во форма на надници; а трудот е мерка за вредноста на произведените стоки, во размена со други стоки. Професорот Алфред Маршал ја презема особината, без збор на признание, од Маркс, но не знае што да прави со неа кога ја има. Без разлика што направил, сепак, тој не можеше да направи поголем хаос во неговата анализа отколку што направи пред него неговиот учител, професорот Џевонс. На пример, Џевонс вели:
„Ставот што го прифаќам во врска со висината на платите не е потежок за разбирање од сегашниот. Тоа е дека платите на работникот во крајна линија се совпаѓаат со она што тој го произведува по одбивањето на рентата, даноците и каматата на капиталот.“
Зарем ставот не е многу прозрачен? Платите на „работниот човек“ се она што може да го добие, откако сопственикот на земја, владата и (да речеме) банкарот во паника стигнаа до своите порции! За почеток, во нашата сегашна форма на производство, никој не може да каже што произвел било кој еден работник. Сосема е невозможно да се одвои неговото единствено парче од општествениот труд од масата во која тоа е измешано и изгубено. Колкав напредок во врска со ова, значи, имаме постигнато? Но, во неговите други објаснувања, Џевонс е многу помалку јасен дури и од Адам Смит или Франсоа Кене; бидејќи тој целосно пропушта да ги земе предвид „постојаниот капитал“, суровините, случајните материјали итн., кои, иако се изменети во форма, се појавуваат, непроменети по вредност, во крајниот производ. Дали треба да разбереме дека ова му припаѓа на „работник“? Се разбира не. Но, таквите глупави пропусти се само дел од изненадувачката изјава која следи:
„Фактот што работниците НЕ СЕ СВОИ КАПИТАЛИСТИ внесува сложеност во проблемот“!!
Фактот што работниците, како класа, самите не се капиталистичка класа, што не поседуваат и не ги контролираат сопствените средства за производство и размена и самите не си исплаќаат плата, овој факт „внесува сложеност“ во решавањето на проблемот на современото производство; во кој сите средства и инструменти за производство се во рацете на капиталистите, а работниците имаат само работна сила за продавање! Ако се обидов да измислам глупости за да го имам задоволството да му ги кажам на покојниот професор, уверен сум дека немаше да можам да наидам на ништо толку неописливо глупо како оваа изјава. Сепак, ова е генијот пред чие светилиште сè уште се ничкосуваат нашите универзитетски професори по политичка економија!
Меѓутоа, ако професорот Џевонс се покажал неконзистентен, неспособен и збунет во неговите теории за разменската вредност, трудот и капиталот, тој беше подеднакво изгубен кога започна дискусија за практични прашања. Неговите глупави изјави за исцрпувањето на нашите резерви на јаглен одамна се заборавени. Неговите шпекулации за поевтинување на златото се апсурдно фалсификувани. Неговата анализа на проблемите поврзани со парите не нè унапреди ниту еден чекор. Неговите забелешки за презаситеноста и комерцијалните кризи се смешно слаби. Ова последното, знам, буди нежни емоции за економистите од школата на професорот Џевонс. Што рекол „учителот“? „Хиперпродукцијата не е возможна во сите гранки на индустријата одеднаш, но е можна во некои во споредба со други. Сега, впрочем, историјата на комерцијални кризи на овој век, ако тоа го олеснува појаснувањето на една точка во однос на друга, докажува дека прекумерното производство, или презаситеноста, во сите индустриски гранки одеднаш – целосна индустриска криза поради социјални причини во секој оддел на индустријата – не само што е можна, туку и неизбежна.
Како да се објаснат овие кризи кои се повторуваат? Џевонс беше сосема неспособен да го направи тоа. Неговата „гранична корисност“ не му дала клуч за решавање, а неговите следбеници, освен во случаите кога кажуваат ставови без признание од другите, се целосно изгубени колку што бил и самиот учител. Но – за да не биде поразен наеднаш, Џевонс излезе од нашите општествени услови – самата идеја за антагонизмите меѓу општественото производство и индивидуалната размена, меѓу стоките и парите, помеѓу производството за употреба и производството за профит, никогаш не му падна на ум – и замина, велам, од нашите општествени услови, па дури и од нашата планета, веднаш кај сонцето, изворот, мислеше тој, на економската како и на секоја друга светлина. Токму дамките на сонцето ги направија сите зла! За несреќа за оваа хипотеза – но навистина не е потребно дополнително да се занимаваме со ова смешно отстапување. Неговите следбеници се срамат од глупостите, и сега само се осврнувам на ова како дополнителен доказ за целосната бескорисност на неговиот сопствен систем. За среќа, целата теорија на комерцијални кризи е разработена од многу поинаква школа на мислители, а изјавата на Џевонс за „комерцијални кризи и сончеви дамки“ може да се остави да собира прашина на запоставена полица, сè додека некој друг автор, нема ништо подобро да прави, освен да оцени дека вреди да се објави монографија за „Чудните халуцинации на професорите по политичка економија“.
Професорот Алфред Маршал, исто така, ја има својата мала екскурзија во сферата на фантазија во неговиот обемен том што не разјаснува ниту еден проблем што тој самиот си поставува задача да го реши. Халуцинацијата на професорот Маршал го зема обликот на „Рентата на потрошувачите“.
Овој академски господин од Оксфорд ги учи младите господа во Кембриџ дека ако не сакаат да останат без чкорчиња, тие би требало да платат 1 фунта за кутија кибрит, иако истата реално вреди половина пени, при што тие присвојуваат рента на потрошувачите по цена од 19ш. и 11½п. Оваа заблуда произлегува директно од идејата дека „граничната корисност“ или „почитта“ ја сочинуваат мерката за вредноста. Меѓутоа, кога потрошувачите, без разлика дали тие се среќни млади додипломци на Тринити, или пак несреќни работници во пристаништето во лондонски Ист-Енд, пребаруваат во џебот на своите панталони по 19ш. и 11½п. што е нивната правична рента затоа што можеа да купат кибрит многу под неговата „гранична корисност“, тие ќе го ценат хуморот на академскиот професор по неговата реална разменска вредност. „Но, во чест на тоа сега“, рече еден Ирец (кого го сметам дека бил директен предок на г-дин Џорџ Бернард Шо) кога го пренесоа на бал во носилка без дно – „но во чест на нештото сега, богами, можеби и јас сум одел“!
Какви се сега тестовите на навистина научниот метод во економијата, како и во секоја друга област на човечкото знаење? Ригидна и логична анализа, точен вовед, сјајна и сложена хипотеза, мајсторска синтетичка верификација, подготовка на теренот за разумна прогноза.
За секоја од овие точки, професорот Џевонс е значително скуден. Неговата анализа е апсолутно безвредна; неговиот вовед е изгубен и бескорисен; неговата работна хипотеза е „препознатлива по нејзиното отсуство“; немајќи што да верификува, неговата верификација е без обид; додека прогнозата на неговите линии е крајно безнадежна. На Школата на економисти која внимателно ги следеше неговите стапки ѝ недостигаше подобрување или откривање како и на самиот Џевонс. Само кога ќе ги напуштат неговите груби коментари во корист на мошне поинаков метод, неговите ученици ќе направат подобра работа. Граничната бескорисност на граничната корисност е дефинитивно докажана со целосната неспособност на кој било апсолутен следбеник на Џевонс да даде разумно објаснување за секојдневното функционирање на капиталистичкиот систем на производство и размена. Се разбира, крајно време е, по цена на било чија индивидуална репутација, оваа заплеткана и бескорисна теорија генерално да се препознае како метеж на конфузија што всушност е.
ЗАБЕЛЕШКА. – Никој што знае барем нешто за економијата некогаш оспорил дека има работи кои диктираат монополска цена; ниту дека оваа цена е регулирана со количината на општествениот човечки труд што е отелотворен во нив, туку од желбата на купувачите и средствата што ги имаат за да ја задоволат. Оваа монополска цена владее со производи со исклучителен квалитет, чие количество не може да се зголеми со примена на никакво количество човечки труд; а во сферата на секојдневната индустрија вишокот платен за нив плус реалните трошоци за производство обично завршува во џебот на сопственикот, како дел од неговата рента, пред да влезат на општиот пазар за производство и размена. Купувањето и продавањето на стар порцелан, ретки поштенски марки, антички статуи и слики се исто така надвор од односот на трудовата вредност: цената зависи во секој случај од проценката на вредноста на артиклот од страна на богатиот купувач, сам или во конкуренција со други купувачи. Исто така, точно е дека монополска цена понекогаш може да се обезбеди за подолг период, со вештачко ограничување на понудата во однос на претходно постоечка побарувачка, дури и со стоки кои, во дадено време, се подложни на речиси неодредено зголемување. Ако покојниот професор Џевонс и неговите следбеници се ограничија на испитување и илустрација на таквата монополска цена во нејзините различни форми, како во случајот кога таа врши влијание врз операциите на модерната трговија, тие би направиле некоја услуга на науката за економијата.
Во Предговорот на книгата Хајндман го вели следново за есејот подолу:
„Седмото предавање, кое е сосема критичко и контроверзно, беше прочитано пред Политичкиот економски кружок на Националниот либерален клуб. Го оставив ова предавање, со исклучок на една фуснота, токму како што беше првобитно напишано. Напишано е како директен предизвик на сето она што се нарекува Џевонска школа, следбениците на покојниот професор Стенли Џевонс. Мојот пријател, г-дин Џ.Х. Леви, секретар на Кружокот, љубезно испрати копии на обраќањето, со покани за присуство, до водечките професори по политичка економија во Велика Британија, кои ги имаат ставовите на Џевонс за граничната корисност, неколку недели пред вечерта кога беше изложено. Во доверба ми беше кажано, претходно, дека мојата избрзаност во извршувањето на еден таков напад потоа ќе добие примерна казна и дека, по дискусијата за мојот труд, повеќе нема да се слушне за социјалистичките теории како важен придонес во науката за политичката економија. Признавам дека воопшто не стравував. Но, исто така, признавам дека не очекував дека, после сето она што тие го кажаа и напишаа за апсурдноста на нашите ставови, ќе се појават ниту професорот Фоквел, ниту професорот Викстид, ниту професорот Маршал, ниту професорот Сидни Веб. Веројатно, сега кога трудот е препечатен, некои од овие академски господа или ќе се обидат да ги одбранат мислењата што ги усвоиле и ги поддржуваат или пак искрено ќе ги напуштат како целосно неодржливи.“
Фусноти
[1] An Inquiry into the Nature and Origin of Public Wealth, pp.15-6.
[2] Карл Маркс, „Капиталот“, Том први, „Мисла“, Скопје, 1975, стр. 99-100.