Таа веќе трипати имаше одено да моли да се види со Павела и секогаш жандармерискиот генерал, старче со побелена коса, црвени образи и голем нос, љубезно ја одбиваше.
— По една недела, мајко, не порано! По една недела ќе видиме, а сега — не е можно ...
Беше тркалезен, подебел, и потсетуваше на узреана слива, малку лежана и покриена со танка мувла. Ситните бели заби секогаш си ги чепкаше со остра, жолта клечка, а малите зелени очи му се смешкаа милозливо, гласот му ѕвонеше љубезно, пријателски.
— Пресретлив! — замислено му велеше на Хохолот. — Постојано се смешка ...
— Да, да! — рече Хохолот. — Тие — ете така, милозливи се, се смешкаат. Ако им речат: „Еве, овој е умен и чесен човек, но за нас е опасен, обесете го!“ — тие ќе се насмевнат и ќе го обесат, а потоа — пак ќе се смешкаат.
— Тој што правеше претрес кај нас, попрост е — споредуваше мајката. — Веднаш се гледа дека е куче ...
— Сите тие — не се луѓе, туку како некои чекани што ги заглушуваат луѓето. Инструменти. Со нив нас не обработуваат за да бидеме посвитливи. А самите веќе се направени погодни за раката што управува со нас — можат да прават се што ќе им се нареди, не мислејќи, не прашувајќи зошто е тоа потребно.
Најпосле и’ дозволија видување, и една недела скромно седеше во аголот на затворската канцеларија. Освен неа во тесната, нечиста соба со низок таван имаше уште неколку души кои очекуваа видување. Тие сигурно не биле првпат овде и треба да се знаеја еден со друг — меѓу нив лениво и полека се развиваше тивок и како пајажина леплив разговор.
— Чувте ли? — зборуваше дебелкава жена со овенато лице и со торбичка на колената. — Утринава на литургијата црквениот регент му го раскрвави увото на некое дете од хорот...
Еден средовечен човек, во мундир на ислужен војник, се закашла силно и рече:
— Пејачите се — неранимајковци!
Низ канцеларијата вознемирено трчкаше снизок, ќелав човек со куси нозе, долги раце и вилици истурени напред. Не застанувајќи зборуваше со вознемирен и крескав глас:
— Животот станува поскап, затоа и луѓето се поопачни. Говедското месо од втора категорија е четиринаесет копејки за една фунта,[1] лебот пак две и пол ...
Одвреме-навреме влегуваа затвореници, сиви, еднолични, со тешки кожени чевли. Влегувајќи во полутемната одаја, мижуркаа со очите. На еден на нозете му ѕвецкаа пранги.
Сè беше чудно мирно и непријатно просто. Се чинеше како одамна сите да привикнале, да се соживеале со својата положба; едни — спокојно седат, други — мрзеливо стражарат, трети — редовно и капнато ги посетуваат затворениците. Срцето мајчино трепереше од нетрпение, во недоумица гледаше се наоколу, зачудена од таа тешка едноставност.
До Власова седеше малечка старица, лицето и беше жубраво, а очите млади. Вртејќи го танкиот врат, ги слушаше разговорите и сите ги посматраше необично задирливо.
— Кој ви е овде? — тивко праша Власова.
— Синот. Студент, — одговори старицата гласно и брзо. — А вам?
— Исто — синот. Работник.
— Како се презива?
— Власов.
— Не сум чула за него. Одамна ли е овде?
— Седум недели ...
— А мојот — десет месеци! — рече старицата, а во нејзиниот глас Власова почувствува нешто чудно, слично на гордост.
— Да, да! — брзо зборуваше ќелавото старче. — Трпението се исцрпува ... Сите се лутат, сите викаат, на се цената расте. А луѓето, во споредба со ова, стануваат сè поевтини. Смирувачки гласови не се слушаат.
— Сосем верно! — рече оној во војничкиот мундир. — Безобразие! Треба, најпосле да се чуе решителен глас: — Да се молчи. Ете што треба. Решителен глас...
Разговорот стана општ, жив. Секој брзаше да го каже своето мислење за животот, но сите зборуваа полугласно и кај сите мајката чувствуваше нешто за неа туѓо. Дома зборуваа поинаку, поразбирливо, попросто и погласно.
Дебелиот надгледник со квадратеста црвеникава брада го извика нејзиното презиме, ја одмери од глава до петици и накуцнувајќи тргна велејќи и’:
— Ајде по мене ...
Чекореше со желба да го турне надгледникот в грб, за да оди побрзо. Во мало одајче стоеше Павел, се смешкаше, подавајќи ја раката. Мајката ја прифати, се насмевна често трепкајќи со очите и не наоѓајќи зборови. Само тивко велеше:
— Здраво ... здраво ...
— Та смири се, мамо! — стегајќи и’ ја раката зборуваше Павел.
— Ништо.
— Мајка! — воздивнувајќи рече надгледникот. — Но, сепак одделете се. — Нека има меѓу вас растојание ...
И силно се проѕевна. Павел ја прашуваше за здравјето, за куќата ... Таа очекуваше некакви други, прашања, ги бараше во очите на синот и не ги наоѓаше. Тој, како и секогаш, беше мирен, само лицето му беше пребледнато, а очите, како да му беа поголеми.
— Те поздрави Саша! — рече мајка му.
На Павела му заиграа клепките, лицето му стана помеко, се насмевна. Жестока горчина го штипна мајчиното срце.
— Ќе те пуштат ли скоро! — продолжи таа навредена и раздразнета. — Зошто те затворија? Сепак, ете, оние книжулиња пак се појавија...
На Павела очите радосно му светнаа.
— Пак? — брзо праша.
— За тие работи забрането е да се зборува! — мрзливо изјави надгледникот. — Можете само за фамилијарни ...
— А зарем ова не е фамилијарно? — одговори мајката.
— Тоа јас не го знам. Само — забрането е, — рамнодушно повторуваше надгледникот.
— Зборувај, мамо, за фамилијарни работи, — рече Павел. — Ти што работиш?
Таа, чувствувајќи во себе некоја млада задирливост, одговори:
— Го носам во фабриката сето тоа ...
Застана и насмевнувајќи се продолжи:
— Шчи, каша, сите готвеници на Марија и друга храна...
Павел разбра. Лицето му трепереше од воздржано смеење, тој ја зафрли косата и милозливо, со глас што таа никогаш не го чула од него, рече:
— Добро е што имаш работа, не ти е здодевно!
— А кога се појавија летците и мене почнаа да ме претресуваат! — не без фалба изјави таа.
— Пак за тоа! — навредено рече надгледникот. — Ви велам — не смее! Човекот го лишиле од слободата за да не знае за тоа, а ти го тераш своето! Треба да се разбере што се смее.
— Та остави го тоа, мамо! — рече Павел. — Матвеј Иванович е добар човек, не треба да го лутиме. Ние со него живееме пријателски. Тој денеска случајно е присутен на виѓавањето — инаку обично присуствува помошникот на управникот.
— Завршена е посетата! — објави надгледникот гледајќи во часовникот.
— Па благодарам, мамо! — рече Павел. — Благодарам, мила! Не грижи се. Скоро ќе ме пуштат...
Тој силно ја прегрна, ја бакна и разнежена од тоа, среќна, таа заплака.
— Разделувајте се! — рече надгледникот и придружувајќи ја мајката промрморе:
— Не плачи — ќе биде пуштен! Сите ќе ги пуштат... Стана тесно ...
Дома му кажуваше на Хохолот, целата озарена и живо кревајќи ги веѓите:
— Итро му кажав, ме разбра!
И тажно воздивна.
— Разбра! Инаку не би бил нежен — никогаш тој не е таков!
— Ех, вие! — се засмеа Хохолот. — Кој што бара, а мајката — секогаш нежност ...
— Не, Андрјуша, луѓето се такви, јас велам! — одеднаш со чудење извика таа. — Речиси навикнале! Им ги зеле децата, им ги ставиле в затвор, а тие, ништо, дошле, седат, очекуваат, разговораат — а? Кога и образованите веќе навикнале така — што да се рече за простиот свет? ...
— Тоа е разбирливо, — рече Хохолот со својата насмевка, — спрема нив законот сепак е поблаг одошто спрема нас и повеќе им е потребен одошто нам. Така, кога тој ќе ги удри по глава тие се мрштат, но не премногу. Својот стап — полесно тепа ...
Фусноти
[1] Фунта = мерка за тежина, околу 400 грама.