Неугледната, мала куќа на Власови сè повеке и повеќе го привлекуваше вниманието на предградието. Во тоа внимание имаше многу претпазлива внимателносг и несвесно непријателство, но истовремено се раѓаше и доверлива љубопитност. Понекогаш ќе дојдеше некој и обѕирајќи се внимателно, му зборуваше на Павела:
— А бре, братко, ти читаш книги, законите ти се познати. Та ете, објасни ми ...
И ќе му зборуваше за каква било неправда што ја направила полицијата или администрадијата на фабриката. Во сложените случаи Павел даваше написмено и ги упатуваше луѓето в град кај својот познаник адвокат, а кога можеше — сам им ја објаснуваше работата.
Постепено кај луѓето се разбуди почитување кон младиот, сериозен човек кој за сè говореше просто и смело, кој сè гледаше и слушаше со внимание, упорно навлегувајќи со него во заплетканоста на секој посебен случај и секогаш наоѓаше секаде некоја заедничка, бескрајна нишка која со илјади цврсти јазли ги врзуваше луѓето.
Павел особено порасна во очите на луѓето по случајот со „мочуришната копејка“.
Зад фабриката, оградувајќи ја скоро од сите страни како со некаков гнил прстен, се простираше просторно мочуриште обраснато со ели и брези. Лете од мочуриштето се креваше задушливо, жолто испарение, и од него во предградието долетуваа облаци комарци што сееја треска. Мочуриштето и припаѓаше на фабриката и новиот директор, сакајќи да го искористи, намисли да го исуши, и покрај другото да го извади и тресетот. Уверувајќи ги работниците дека таа мерка ќе ја подобри здравствената состојба на местото и дека ќе ги поправи условите за живот на сите, директорот нареди од секоја рубља на нивната заработувачка да се одзема по една копејка за исушување на мочуриштето.
Работниците се узбунија. Особено ги лутеше тоа што во бројот на оние кои го плаќаа новиот данок не влегоа чиновниците.
Павел беше болен во саботата кога ја истакнаа директоровата објава за одбивањето по копејка, не работеше и ништо не знаеше за тоа. Утредента, по службата божја, му дојде едно пристојно старче, лимарот Сизов, високиот и налутен бравар Махотин и го известија за директоровото решение.
— Се собравме ние постарите, — важно зборуваше Сизов — поразговаравме за тоа, и ете нè пратија другарите тебе да те прашаме — оти меѓу нас ти си познат како човек кој има знаење — дали е по законот тоа директорот со нашите копејки да се бори против комарците?
— Само помисли! — рече Махотин светкајќи со малите очи. — Пред четири години тие, никаквите, собираа за бања. Три илјади и осумстотини собраа. Каде се? А за бањата — ни помен.
Павел им објасни како тој данок е неоправдан и каква очигледна корист има фабриката од таа замисла. Двајцата си отидоа намуртени. Откако ги испрати, мајката насмевнувајќи се рече:
— Ете, Паша, и старците почнаа да доаѓаат кај тебе ум да им дадеш.
Не одговарајќи, Павел загрижен седна на масата и почна нешто да пишува. По неколку минути и рече:
— Ти се молам: оди в град, предај ја оваа белешка...
— Опасно ли е? — праша таа.
— Да. Таму за нас печатат весници. Многу е потребно историјата за копејката да влезе уште во овој број ...
— Е — де! — се одзва таа. — Јас веднаш ...
Тоа беше првата порака што и’ ја даде синот. Се радуваше што тој отворено и’ кажа во што е работата.
— Разбирам, Паша! — велеше таа облекувајќи се. — Тие веќе грабаат! Како се вика човекот — Егор Иванович?
Се врати доцна вечерта, капната но задоволна.
— Ја видов Сашенка! — му зборуваше на синот. — Те поздрави. А тој Егор Иванович толку е простодушен — шегаџија! Смешно зборува!
— Се радувам што ти се допаѓаат! — тивко рече Павел.
— Едноставни луѓе, — Паша. Убаво е кога луѓето се едноставни! И сите те почитуваат...
Во понеделникот Павел пак не отиде на работа, го болеше главата. Но за ручек му дотрча Феѓа Мазин, возбуден, среќен, задишен до капнатост и му соопшти:
— Ајде! Целата фабрика се кренала. Ме пратија по тебе. Сизов и Махотин велат дека ти најдобро можеш се да објасниш. Што се прави!
Павел без зборови почна да се облекува.
— Дотрчаа жени — врескаат!
— И јас ќе дојдам! — изјави мајката. — Што намислиле тие таму? И јас ќе дојдам!
— Ајде! — кусо рече Павел.
По улицата одеа брзо и молчешкум. Мајката се задиши од брзање и возбуда и чувствуваше — се приготвува нешто важно. На фабричката врата стоеја куп жени пискотливо пцуејќи. Кога тројцата влегоа во дворот, веднаш попаднаа во густата, црна маса која возбудено вревеше. Мајката виде како сите глави се свртени на една страна, кон ковачницата, каде што на купот старо железо, пред црвените тули, стоеја мавтајќи со рацете Сизов, Махотин, Вјалов и уште петмина средовечни работници, влијателни луѓе.
— Власов доаѓа! — извика некој.
— Власов? Дајте го ваму ...
— Тишина! — извикаа едновремено од неколку страни.
И некаде во близината се слушаше одмерениот глас на Рибин:
— Не за копејката, туку за правичноста треба да се кренеме, ете! Скапа ни е не нашата копејка, таа не е потркалезна од другите, но е потешка — во неа има крв човечка повеќе одошто во директоровата рубља— ете! И не ни е за копејката — туку за крвта, правдата — ете, на!
Неговите зборови паѓаа во масата и од неа предизвикуваа пламени извици:
— Така е, Рибин!
— Точно, огнаре!
— Власов дојде!
Задржувајќи го тешкото тропање на машините, подмолното шушкање на пареата и шумот на ремењето, човечките гласови се слеваа во бурен виор. Од секаде забрзано трчаа луѓе мавтајќи со рацете, распалувајќи се еден со друг со пламени и остри зборови. Раздразнетоста која секогаш се криеше во капнатите гради се разбудуваше, вриеше, бараше излез, победоносно леташе по воздухот, се повеќе ширејќи ги своите темни крила, се повеќе ги опфаќаше луѓето, ги влечеше по себе судирајќи ги еден со друг, и преминувајќи во пламена омраза. Над масата луѓе се креваше облак прав и саѓи, лицата облеани со пот гореа и кожата на јаболкцата им плачеше со црни солзи. На темните лица светкаа очи, блескаа заби.
Таму каде што стоеја Сизов и Махотин, се појави Павел и зазвучи неговиот извик:
— Другари!
Мајката виде дека лицето му пребледна, а усните му треперат; неволно тргна напред туркајќи се низ луѓето. Налутено и’ зборуваа:
— Каде се вовираш!
Ја туркаа. Но тоа мајката не ја сопираше, растргнувајќи ги луѓето со рамената и лактите полека се тискаше се поблизу кон синот, со желба да застане крај него.
А Павел, кога го исфрли од градите зборот во кој навикнал да внесува длабока и важна смисла, почувствува дека грлото му го стега спазма на борбена радост; го зафати желба да им го фрли на работниците своето срце, запалено од огнот на мечтата за правда.
— Другари! — повтори тој, црпејќи во тој збор одушевување и сила. — Ние сме луѓето кои градат цркви и фабрики, коваат пранги и пари, ние сме — живата сила која го храни и весели целиот свет од пелени до гроб ...
— Ете! — извика Рибин.
— Ние сме секогаш и секаде — први во работата и на последно место во животот. Кој се грижи за нас? Кој ни го сака доброто? Кој не смета за луѓе? Никој!
— Никој! — се одзва како ехо гласот на некого.
Павел, совладувајќи се, почна да зборува попросто и потивко, собирот, полека се приближуваше кон него, складно образувајќи темна, илјадоглава маса. Во него гледаа стотини внимателни очи, ги голтаа неговите зборови.
— Нема да извојуваме подобра положба сè додека не почнеме да се чувствуваме како другари, како фамилија на пријатели тесно поврзани со една желба— со желбата да се бориме за свиоте права.
— Зборувај за работата! — грубо извикаа некои, покрај мајката.
— Не пречи му! — се чуја два тивки гласови од две разни места.
Поцрнетите лица од чадот недоверливо се мрштеа, мрачно — десетини очи гледаа во Павеловото лице сериозно и замислено.
— Социјалист, а не будала! — забележа некој.
— Уф! Смело зборува! — турнувајќи ја мајката в рамо рече висок, накрив работник.
— Време е, другари, да бидеме свесни за тоа дека никој, освен нас самите, не ќе ни помогне! Еден за сите и сите за еден — ете го нашиот закон, ако сакаме да го преодолееме непријателот!
— Делото зборува, момчиња! — извика Махотин.
И замавнувајќи широко со раката, тој ја затресе тупаницата во воздухот.
— Треба да се викне директорот! — продолжуваше Павел.
По масата како да удри виор. Таа почна да се клати и десетини гласови одеднаш извикаа:
— Ваму директорот!
— Депутација да пратиме по него!
Мајката се истурка напред и го посматраше синот од петиците до главата, полна со гордост. Павел стоеше меѓу старите, уважени работници, сите го слушаа и се сложуваа со него. Нејзе и се допаѓаше што не се лути и што не пцуе како другите.
Како град по железо се истураа решителни извици, прости, лоши зборови. Павел ги гледаше луѓето одозгора и со раширени очи бараше нешто во нивната средина.
— Депутати!
— Сизов!
— Власов!
— Рибин! Има остри заби!
Одеднаш во масата се разнесоа и не многу гласни извици:
— Сам доаѓа!...
— Директорот!...
Масата се раздели, му направи пат на високиот човек со остра брада и долго лице.
— Допуштете! — велеше тој отстранувајќи ги работниците од патот со кусо движење на раката, но без да ги гибне. Очите му беа мижуркави и со испитувачки поглед на искусен господар над луѓето, ги посматраше лицата на работниците. Пред него се симнуваа капи, му се поклонуваа — тој одеше не одговарајќи на поклоните и во масата сееше тишина и вџашеност, конфузни насмевки и тивки извици во кои веќе се слушаше покајувањето на деца кои даваат на знаење дека се шегувале.
Ете, мина покрај мајката преминувајќи преку нејзиното лице со остар поглед и застана пред купот железо. Некој одозгора му ја подаде раката, но тој не ја прифати, слободно се искачи горе со силното тело, застана покрај Павела и Сизов и праша:
— Каков собир е ова? Зошто сте ја напуштиле работата?
Неколку секунди беше тивко. Главите на луѓето се занишаа како класје. Сизов, откако одмавна со капата во воздухот, ги крена рамената и ја наведна главата.
— Јас прашувам! — извика директорот.
Павел застана до него и покажувајќи на Сизов и Рибин рече силно:
— Ние тројцата сме ополномоштени од страна на другарите да бараме да ја повлечете наредбата за одземањето на копејката ...
— Зошто? — праша директорот не погледнувајќи во Павела.
— Не сметаме дека е праведен данокот што ни е фрлен! — силно рече Павел.
— Вие во мојата намера да го исушам мочуриштето како да гледате само желба да ги експлоатирам работниците, а не грижа да го подобрам нивниот живот? Така ли?
— Да! — одговори Павел.
— И вие исто? — го праша директорот Рибина.
— Сите еднакво! — одговори Рибин.
— А вие, почитуван? — се сврте директорот кон Сизов.
— Да, и јас би ве молел, оставете ни ги тие копејќи!
И повторно наведнувајќи ја главата, Сизов збунето се насмевна.
Директорот полека премина со очите преку масата и ги крена рамениците. Потоа испитувачки го премери Павела и му забележа:
— Вие, ми се чини, сте доста интелигентен човек— та зарем и вие не сфакате каква ќе биде користа од таа мерка?
Павел гласно одговори:
— Ако фабриката го исуши мочуриштето за своја сметка — тоа сите ќе го разберат.
— Фабриката не се занимава со филантропија! — суво забележа директорот. — Ви наредувам на сите веднаш да одите на работа!
И почна внимателно да слегува долу пипкајќи го железото со нозете и не гледајќи во никого.
Во масата луѓе се разнесе незадоволна врева.
— Што е? — праша директорот застанувајќи.
Сите замолчеа, само од некаде пооддалеку се чу осамен глас:
— Работи сам!
— Ако за петнаесет минути не почнете да работите, на сите ќе ви запишам казна, — суво и јасно одговори дирекгорот.
Тој повторно мина низ масата луѓе, но сега зад него никнуваше глуво незадоволство и колку повеќе се губеше неговата фигура, толку повеќе извиците се слушаа појасно.
— Зборувај де со него!
— Ете ти го правото! Ех, судбино...
Му се обраќаа на Павела подвикнувајќи му:
— Еј, законџија — што да се прави сега?
— Ти зборуваше, зборуваше, а тој дојде — се избриша.
— Е, Власов, што ќе биде?
Кога извиците станаа поупорни, Павел изјави:
— Јас, другари, предлагам да се напушти работата сè дотогаш додека тој не се одрече од копејката...
Возбудено потскокнуваа зборови:
— Нашол будали!
— Штрајк?
— Поради една копејка?
— Та што? И штрајк нека биде!
— За тоа — сите ќе нè прогонат ...
— А кој ќе работи?
— Ќе се најдат!
— Јуди?