Еднаш по вечера Павел го спушти пердето, на прозорецот, седна во аголот и почна да чита, обесувајќи ја на ѕидот над главата тенекената ламба. Мајка му ги прибра садовите, и, излегувајќи од кујната, внимателно и плашливо дојде до него. Тој ја крена главата и прашално ја погледна в лице.
— Ништо, Паша, јас така! — брзо рече таа и излезе, збркано кревајќи ги веѓите. Но, откако неколку моменти неподвижно постоја во кујната, неподвижна, замислена и тажна, добро ги изми рацете и повторно влезе кај синот.
— Јас сакав да те прашам, — тивко рече таа, — што е тоа постојано што читаш?
Тој ја затвори книгата.
— Седни, мајко ...
Мајка му тешко се спушти покрај него и исправувајќи се, со напнато внимание, очекуваше ... да чуе нешто важно.
Не гледајќи ја, не многу гласно, којзнае зошто, многу сурово, Павел рече:
— Читам забранети книги. Тие се забранети да се читаат затоа што ја кажуваат вистината за нашиот, за работничкиот живот. Тие се печатат скришно, тајно, и ако ги најдат кај мене — ќе ме пратат на робија... на робија затоа што сакам да ја знам вистината. Разбираш ли?
Нејзе одеднаш и’ стана тешко да дише. Со широко овргалени очи го гледаше синот, и тој и се пристори како туѓ човек. Имаше поинаков глас — понизок, посилен и позвучен. Со прстите ги штипкаше танките тукушто никнати мустачиња и чудно, под око гледаше некаде во аголот. Неа ја опфати страв заради синот и го жалеше.
— А што ќе ти го тоа, Паша? — прозборува таа.
Тој ја поткрена главата, ја погледна и полугласно, мирно одговори:
— Сакам да ја знам вистината.
Гласот му ѕвонеше тивко, но тврдо, очите упорно му светкаа. Таа со срцето сфати дека синот засекогаш се посветил на нешто тајно и страшно. Се во животот нејзе и се чинеше неизбежно, беше навикната да се потчинува без размислување, па и сега само заплака тивко, нечујно, не наоѓајќи ниеден збор во своето срце стегнато од тага и жал.
— Не плачи! — и’ рече Павел милозливо и тивко, а нејзе и’ се чинеше дека тој се разделува од неа.
— Размисли каков живот живееме ние? Ете, ти имаш четириесет години, — а зарем си живеела? Татко те тепаше... И јас сега разбирам дека тој на твоите ребра ја истураше својата мака — маката на својот живот. — Таа го давеше, а тој не сфаќаше — од каде е таа мака. Работеше триесет години — почна да работи кога фабриката се наоѓаше само во две згради, а сега ги има — седум.
Го слушаше синот со страв и со жед. Очите му гореа прекрасно и светло; потпирајќи се со градите на масата, се премести поблизу кон мајка си ии зборуваше право во со солзи накиснатото лице, и ја кажуваше својата прва беседа за вистината што ја сфатил. Со сета сила на младоста и со сиот жар на ученик кој се гордее со своето знаење, кој свето верува во вистинитоста на тоа знаење, зборуваше за она што за него беше јасно, — зборуваше не толку заради мајка си, колку за да се провери себеси. Кога понекогаш ќе застанеше, не наоѓајќи зборови, пред себе го гледаше тажното лице на кое нејасно сјаеја добрите очи, преполни со солзи. Тие гледаа со страв, со недоумица. Му беше жал за мајка му и повторно почна да зборува, но сега веќе за неа, за нејзиниот живот.
— За каква радост знаеш ти? — прашуваше тој.
— Со што можеш ти да го споменеш проживеаниот век?
Таа слушаше и тажно ја нишаше главата, чувствувајќи нешто ново, нешто за неа непознато, болно и радосно, — тоа меко му ласкаше на нејзиното намачено срце. Такви зборови за себе, за својот живот, таа сега за првпат слушаше, и тие во неа разбудуваа одамна сонувани, нејасни мисли, тивко ги распалуваа згаснатите чувства на нејасното незадоволство од животот, — мисли и чувства на нејзината далечна младост. Таа со другарките зборувала за животот, зборувала многу, за се, но тие, па и таа самата, само се оплакуваа, а ниедна не објаснуваше зошто животот е толку тежок и мачен. А ете сега пред неа седи нејзиниот син, и тоа што го говорат неговите очи, лицето, зборовите — сето тоа и’ го гиба срцето, исполнувајќи го со чувства на гордост за синот кој точно го разбираше животот на својата мајка и зборуваше за нејзините маки, и ја жалеше.
Мајките — никој не ги жали.
Го знаеше таа тоа. Сè што велеше синот за женскиот живот — беше горка, позната вистина, и во градите тивко и трепереше клопчето сеќавања кое сè повеќе ја затоплуваше со досега непозната нежност.
— Што сакаш да правиш? — праша таа прекинувајќи го неговото зборување.
— Да учам, а потоа, — да учам други. Ние работниците треба да учиме. Ние сме должни да сознаеме, должни сме да разбереме — зошто животот ни е толку тежок.
Нејзе и’ беше мило да види како неговите сини очи, секогаш сериозни и строги, сега горат толку меко и топло. На устата и играше задоволна, тивка насмевка, макар што по изжубравените образи сè уште трепереа солзи. Во неа се колебаше двојно чувство на гордост со синот кој толку добро го гледа злото во животот, но не можеше да ја тргне од умот неговата младост, ниту пак тоа што тој не зборува како сите други, што тој еден се решил да стапи во борба со досегашниот начин на живеење со кој навикнале сите — па и таа. И дојде да му рече:
— Мил мој, што можеш ти да сториш?
Но се плашеше дека ќе го расипе пријатниот разговор со синот, кој одеднаш и се пристори толку умен ... Макар што и’ малку туѓ.
Павел виде насмевка на мајчината уста, внимателност на лицето, љубов во нејзините очи, нему му се пристори дека успеал да и’ ја објасни својата вистина, и младата гордост со силата на зборот ја поткреваше неговата вера во самиот себе. Занесен од возбуда, тој зборуваше де со насмевка, де намуртен, понекогаш во зборовите ќе му заѕвонеше омраза, и кога мајката ги слушаше ѕвонливите, жестоки зборови, плашливо потврдуваше со главата и тивко го прашуваше синот:
— Така ли е, Паша?
— Така е! — одвраќаше тој тврдо и сигурно. И и раскажуваше за луѓе кои на народот му мислат добро, кои во него сеат вистина, и затоа непријателите на животот ги фаќаат како ѕверови, ги пикаат во затворите, ги праќаат на робија ...
— Јас такви луѓе сум видел! — огнено извикна Павел. — Тоа се најдобрите луѓе на светов!
Во неа тие луѓе предизвикуваа страв, и пак и’ доаѓаше да го праша синот:
— Така ли е?
Но не можеше да се реши и занемена, ги слушаше раскажувањата за луѓето кои и беа неразбирливи, но кои синот и го научија да зборува и да мисли за нешта толку опасни за него. Најпосле му рече:
— Наскоро ќе осамне... Ајде да си легнеш и да спиеш!
— Да, сега ќе си легнам! — се сложи тој. И наведнувајќи се кон неа, праша:
— Ме разбра ли?
— Разбрав! — со воздишка одговори таа. Од очите пак и потекоа солзи и липкајќи додаде: — Ти ќе пропаднеш!
Тој стана, се прошета низ одајата, а потоа рече:
— Е, ете, сега знаеш што правам, каде одам, сè ти кажав! Ти се молам, мајко, ако ме сакаш — не пречи ми!...
— Мајкин ти! — извикна таа. — Можеби за мене ќе беше подобро ништо да не знам!
Ја фати за рака и силно ја стегна.
Неа ја потресе зборот „Мајко“, што тој го изговори со огнена сила, како и ова стегање на раката, за неа ново и чудно.
— Ништо не ќе правам јас! — со испрекинат глас рече таа. — Само чувај се ти, — чувај се!
Не знаејќи одошто треба да се чува, таа жално додаде:
— Постојано слабееш ...
И прегрнувајќи ја со нежен, топол поглед неговата цврста, убаво градена става, прозборува брзо и тивко:
— Господ нека ти е на помош! Живеј како што сакаш, јас нема да ти пречам. Само едно ти се молам — не зборувај со луѓето невнимателно! Од луѓето треба да се чуваш — тие се мразат еден со друг! Живеат од лакомост, живеат од завист. Секој е готов да стори пакост. Штом ќе почнеш да ги разобличуваш, да ги судиш — тие ќе те замразат и ќе те погубат.
Синот стоеше на врата, ги слушаше грижливите мајчини зборови, а кога таа заврши, насмевнувајќи се, рече:
— Луѓето се опачни, да. Но кога дознав дека на светот постои вистина — луѓето ми се сторија подобри!
Тој повторно се насмевна и продолжи:
— Самиот не сфаќам како дојде тоа! Уште од детството од сите се плашев, — кога пораснав — почнав да ги мразам, некои поради подмолност, некои — ни сам не знам зошто ... просто така! А сега сите ми се чинат поинакви, ми е жел за сите, што ли? Не можам да разберам, — но срцето ми стана помеко, штом дознав дека сите луѓе не се криви за нечистотијата во која живеат ...
Тој замолче, како да наслушнува нешто во себе, а потоа тивко и замислено рече:
— Ете, така дише вистината!
Таа го погледна и тивко рече:
— Многу си се изменил! О, господе!
Кога тој легна и заспа, мајка му внимателно стана од својата постела и полека му се приближи. Павел лежеше наплеќи, а на белата перница јасно му се оцртуваше црномурестото, решително и строго лице. Стегнувајќи ги со рацете градите, мајка му, боса и само по кошула, стоеше крај неговата постела, усните немо и’ се мрдаа, а од очите полека и право, една по друга, и’ течеа крупни, матни солзи.