Првпат објавено: Le déclin et la chute de l’économie spectaculaire-marchande, декември 1965.
Извор: Анархистичка библиотека
Превод: Стефан Симоновски, од англиски (корекции: Здравко Савески)
Техничка обработка: Здравко Савески
Онлајн верзија: февруари 2022
13-16 август 1965, црнците во Лос Анџелес се побунија. Еден инцидент помеѓу сообраќајната полиција и пешаци прерасна во дводневни спонтани нереди. И покрај зголемените засилувања, силите на редот не беа во можност да ја преземат контролата врз улиците. Веќе третиот ден црнците се вооружија ограбувајќи продавници за оружје, со што се оспособија да стрелаат дури и на полициски хеликоптери. Беа потребни илјадници полицајци и војници, вклучувајќи и цела пешадиска дивизија поддржана од тенкови, да ги ограничат нередите на областа Вотс и уште неколку дена улични борби за конечно да ги стават под контрола. Продавниците беа масовно пљачкани, а многу беа и запалени. Официјалните извори јавија за 32 мртви (вклучувајќи 27 црнци), повеќе од 800 ранети и 3.000 уапсени.
Реакциите од сите страни беа многу илустративни: револуционерен настан, кој изнесувајќи ги проблемите на отворено, ги наведува своите противници на невообичаена луцидност. Полицискиот началник Вилијам Паркер, на пример, ги отфрли понудите на сите поголеми црнечки организации за посредување, соодветно изјавувајќи: „Овие бунтовници немаат никаков водач“. И навистина, бидејќи црнците повеќе немаа водачи, тоа беше момент на вистина за обете страни. Што имаше во тој момент да каже генералниот секретар на NAACP (Националното здружение за подобрување на положбата на црнечкото население) Рој Вилкинс, еден од оние невработени водачи? Тој изјави дека нередите „треба да бидат задушени со сета потребна сила“. А Кардиналот на Лос Анџелес, Мекинтајер, кој гласно протестираше, не протестираше против репресивното насилство, што човек може да го смета за тактичка политика во време кога Католичката црква го модернизира својот имиџ; тој го осуди „овој планиран бунт против правата на соседот и против законот и редот“, повикувајќи ги католиците да се спротивстават на пљачкањето и „на ова насилство без никаква очигледна оправданост“. А сите оние кои отидоа толку далеку да ја признаат „очигледната оправданост“ на гневот на црнците од Лос Анџелес (но никогаш вистинската), сите идеолози и „портпароли“ на празната интернационална левица, ја осудуваа неодговорноста, нередот, пљачкањето (особено фактот што оружјето и алкохолот беа првите цели) и 2.000-те пожари со коишто црнците ја осветлуваа својата борба и својата игра. Но кој ги бранеше бунтовниците од Лос Анџелес онака како што тие заслужуваат? Ние ќе го сториме тоа. Оставете ги економистите да се јадосуваат над $27 милионската загуба, а градските планери да тагуваат за нивните најубави супермаркети изгорени до темел и Мекинтајер да цмиздри по својот убиен заменик шериф. Оставете ги социолозите да ја оплакуваат апсурдноста и затруеноста на ова востание. Улогата на револуционерната публикација не е само да ги оправдува востаниците од Лос Анџелес, туку и да помогне да се разјаснат нивните перспективи, теоретски да ја објасни вистината по којашто трага таквата практична активност.
Во Алжир, јули 1965, следејќи го Бумедиеновиот државен удар,[1*] ситуационистите издадоа Обраќање до Алжирците и револуционерите низ целиот свет, коешто ја интерпретираше состојбата во Алжир и остатокот од светот како целина. Покрај другите примери, го споменавме и движењето на американските црнци, изјавувајќи дека доколку тоа може „енергично да се докаже себеси“, ќе ги разоткрие и противречностите на најнапреднатиот капиталистички систем. Пет недели подоцна, оваа енергичност беше на улиците. Модерната теоретска критика на модерното општество и критиката на делата на истото општество веќе коегзистираат; сè уште одделно, но обете напредувајќи кон истите стварности, обете зборувајќи за истото. Овие две критики заемно се објаснуваат и ниту една не може да биде сфатена без другата. Нашата теорија на „опстанок“ и на „спектакл“ е расветлена и потврдена од овие дела коишто се толку несфатливи за американската лажна свест. Еден ден, таа теорија за возврат ќе ги расветли овие дела.
Сè до експлозијата во Вотс, демонстрациите за граѓански права на црнците беа ограничени од нивните водачи во границите на правниот систем, којшто толерира најстравично насилство од страна на полицијата и расистите – како на последниот марш минатиот март во Монтгомери, Алабама. Дури и по тој скандал, дискретниот договор меѓу федералните власти, гувернерот Валас и Мартин Лутер Кинг ги наведе демонстрантите во Селма, на 10 март, да се повлечат при првото полициско предупредување, достоинствено и молејќи се. Очекуваниот судир од страна на демонстрантите беше редуциран само на спектакл од потенцијален судир. Во тој момент, ненасилството ја достигна бедната граница на својата храброст: најпрвин се изложуваш себеси на ударите на непријателот, а потоа ја туркаш својата морална благородност до точката во која го поштедуваш него од маката да употреби повеќе сила. Но главната поента е дека движењето за граѓански права единствено ги истакнуваше законските проблеми преку законски средства. Логично е законски да се обраќаш за законски прашања. Она што е ирационално е законски да се обраќаш против безобѕирната незаконитост како таа да е ништо повеќе од превид што ќе биде исправен доколку се посочи на него. Очигледно е дека суровата и очебијна незаконитост од којашто црнците сè уште страдаат во многу американски држави, ги влече своите корени од социоекономската противречност којашто не се наоѓа во делокругот на постоечките закони, и дека ниту едно идно судско право нема да биде способно да ја отстрани оваа противречност во лицето на поосновните закони на ова општество. Она што американските црнци навистина се осмелуваат да го побараат е правото навистина да живеат и во крајната анализа тоа не бара ништо помалку од целосна субверзија на ова општество. Тоа станува сè поочигледно како што црнците во своите секојдневни животи се наоѓаат принудени да користат сè посубверзивни методи. Проблемот повеќе не е состојбата на американските црнци, туку состојбата на Америка, којашто само го пронаоѓа својот прв израз меѓу црнците. Нередите во Вотс не се расен судир: бунтовниците не ги задеваа белците што им се најдоа на пат, напаѓајќи ги само полицајците белци, додека од друга страна, црнечката солидарност не се прошири на црнците сопственици на дуќани, ниту пак на црнците возачи на автомобили. Самиот Мартин Лутер Кинг мораше да признае дека бунтот ги надминал границите на неговата вокација. Говорејќи во Париз минатиот октомври, тој рече: „Ова не беа расни немири. Ова беа класни немири“.
Востанието од Лос Анџелес беше востание против стоката, против светот на стоката во којшто работниците-потрошувачи хиерархиски се подредени на стоковните стандарди. Како и младите деликвенти од сите напредни земји, но порадикални затоа што се дел од класа без иднина, сектор од пролетаријатот неспособен да верува во каква било значајна шанса за интеграција или промоција, црнците од Лос Анџелес модерната капиталистичка пропаганда, нејзиниот публицитет на изобилство, ја сфаќаат буквално. Тие сакаат во овој миг да ги поседуваат сите прикажани и апстрактно достапни предмети, затоа што сакаат да ги употребат. На овој начин тие ја предизвикуваат нивната разменска вредност, стоковната стварност којашто ги калапи и води кон сопствени цели, и којашто однапред избрала сè. Преку кражбата и подарувањето тие повторно откриваат употреба којашто веднаш ја побива угнетувачката рационалност на стоката, откривајќи ги нејзините односи па дури и нејзиното производство како арбитрарни и непотребни. Пљачкањето на областа Вотс беше најдиректната реализација на нарушениот принцип: „Секому според неговите лажни потреби“ – потреби детерминирани и продуцирани од економскиот систем кого го отфрла самиот акт на пљачкање. Но штом еднаш величаното изобилство се сфати буквално и директно се зграпчи, наместо да биде вечен стремеж во трката на стаорци на отуѓен труд и сѐ помалку одговорени општествени потреби, вистинските желби почнуваат да се изразуваат во празнично славење, во игриво себе-потврдување, во потлач[2*] на деструкцијата. Луѓето што ја уништуваат стоката ја покажуваат нивната човечка супериорност над стоката. Тие престануваат да се покоруваат на арбитрарните облици коишто изопачено ги рефлектираат нивните вистински потреби. Пламените од Вотс го потрошија системот на потрошувачка. Кражбата на големи фрижидери од луѓе кои немаат струја, или на кои струјата им е исклучена, е најдобра слика за лагата на благосостојбата трансформирана во вистина на дело. Штом еднаш престане да се купува, стоката стои отворена за критика и измена, без оглед каков посебен облик ќе земе. Единствено кога се плаќа во пари таа е почитуван и прекрасен фетиш, како симбол на статус внатре светот на опстанок.
Пљачкањето е природен одговор на неприродното и нечовечко општество на изобилство на стоки. Тоа веднаш ја поткопува стоката како таква, а исто така го разоткрива она што стоката во крајна линија го имплицира: војската, полицијата и останатите специјализирани одреди на државниот монопол на вооружено насилство. Што е полицаецот? Тој е активен слуга на стоката, човек што е целосно покорен на стоката, чијашто работа е да обезбеди одреден производ на човечкиот труд да остане стока, со магичното својство да мора да биде платена наместо едноставно да стане само фрижидер или пушка – пасивен, безживотен предмет, достапен секому кој сака да го искористи. Одбивајќи го понижувањето да бидат поданици на полицијата, црнците истовремено го одбиваат понижувањето да бидат поданици на стоката. Младината од Вотс, немајќи иднина во пазарна смисла, прегрна друг квалитет на сегашноста, а тој квалитет беше толку несоборлив и неодолив што ја повлече целата популација – жени, деца па дури и социолози кои се нашле на местото. Боби Холон, млада црнкиња социолог од соседството, во октомври за „Хералд Трибјун“ го изјави следново: „Порано, луѓето се срамеа да кажат дека се од Вотс. Ќе го промрмореа тоа. Сега го кажуваат со гордост. Момците кои се шетаа наоколу со отпетлани кошули до појасот и кои ќе те исечеа на парчиња за половина секунда, доаѓаа секое утро во седум часот да ја организираат дистрибуцијата на храна. Се разбира, нема потреба да се преправаме дека храната не беше украдена... Сето тоа христијанско тресење слама предолго беше користено против црнците. Овие луѓе би можеле да крадат десет години и пак не би вратиле ниту половина од парите што овие продавници ги имаат украдено од нив за сиве овие години... Јас, јас сум само мала црна девојка“. Боби Холон, којашто се заколна дека никогаш нема да ја измие крвта испрскана на нејзините сандали за време на нередите, додава: „Сега целиот свет го гледа Вотс“.
Како луѓето ја создаваат историјата под услови креирани да ги разубедат од нивно вклучување во неа? Црнците од Лос Анџелес се подобро платени од другите во САД, но тие се исто така најлишени од суперизобилието на Калифорнија коешто парадира насекаде околу нив. Холивуд, врвот на светскиот спектакл, е отспротива. Им се ветува дека ако бидат трпеливи ќе се приклучат на американскиот просперитет, но тие согледуваат дека овој просперитет не е фиксирана состојба туку бесконечна скала. Колку повисоко се искачуваат, толку подалеку се од врвот, затоа што започнуваат обесправени, затоа што се помалку квалификувани и оттаму побројни меѓу невработените, и конечно затоа што хиерархијата што ги притиска не се базира само на економската куповна моќ: тие истовремено се третирани како инхерентно инфериорни во секоја област од секојдневниот живот, од обичаите и предрасудите на општеството во коешто сета човечка моќ се базира на куповна моќ. Исто како што на човечкото богатство на американските црнци се гледа како на нешто презриво и криминално, така и материјалните богатства нема никогаш да ги направат целосно прифатливи во американското отуѓено општество: индивидуалното богатство ќе создаде само богат нигер затоа што црнците како целина мора да претставуваат сиромаштија во општество на хиерархизирано богатство. Секој сведок можеше да го слушне повикот кој го објаснуваше глобалното значење на востанието: „Ова е црнечка револуција и сакаме светот тоа да го знае“! Слобода сега е лозинката на сите револуции во историјата, но сега за првпат проблемот не е да се надмине скудноста, туку да се загосподари со материјалното изобилство во согласност со новите принципи. Загосподарувањето со изобилството не го менува само начинот на кој тоа се споделува, туку и целосно го преориентира. Ова е првиот чекор од широката, сеопфатна борба.
Црнците не се сами во ова борба, затоа што се развива нова пролетерска свест (свеста дека тие воопшто не се господари на нивните сопствени активности, на нивните сопствени животи) меѓу слоевите во Америка коишто во своето одбивање на модерниот капитализам наликуваат на црнците. Тоа всушност беше првата фаза на борбата на црнците којашто стана сигнал за поопштото движење на предизвикување коешто во моментов се шири. Во декември 1964 студентите од Беркли, малтретирани заради нивното учество во движењето за граѓански права, започнаа штрајк, предизвикувајќи го функционирањето на калифорнискиот „мултиверзитет“, за на крај да го доведат во прашање целиот американски општествен систем во којшто се програмирани да играат таква пасивна улога. Спектаклот веднаш одговори со излагања за распространетите студентски пијанки, употреба на дроги и сексуална неморалност – истите активности за коишто и црнците долго беа понижувани. Оваа генерација на студенти измисли нов облик на борба против доминантниот спектакл, подучување,[1] облик преземен и на 20 октомври во Велика Британија на Универзитетот во Единбург за време на кризата во Родезија.[3*] Овој очигледно примитивен и несовршен облик го претставува стадиумот во кој луѓето одбиваат да ја затворат својата дискусија на проблемите во рамките на академските ограничувања или фиксните временски периоди; стадиум кога се стремат да ги проследат прашањата до нивните крајни последици и оттаму да доведат до практична активност. Истиот месец, десетици илјади демонстранти против војната во Виетнам се појавија на улиците на Беркли и Њујорк, а нивните повици беа како ехо на оние на бунтовниците од Вотс: „Надвор од нашата област и надвор од Виетнам“! Станувајќи порадикални, многу од белците конечно преминуваат од другата страна на законот: се одржуваа „курсеви“ за тоа како да се измамат регрутните центри („Ле Монд“, 19 октомври 1965), а поканите за мобилизација се палеа пред телевизиските камери. Во општеството на изобилство се јавува гнасење кон оваа изобилство и неговата цена. На спектаклот се плука од страна на напредниот сектор чијашто автономна активност ги отфрла неговите вредности. Класичниот пролетаријат, до оној степен до којшто беше привремено интегриран во капиталистичкиот систем, самиот не успеа да ги интегрира црнците (неколку синдикати од Лос Анџелес одбиваа црнци сè до 1959); сега црнците се точката на сретнување за сите оние кои ја одбиваат логиката на оваа интеграција во капитализмот, а на што се сведува целото ветување за расна интеграција. Удобноста никогаш нема да биде удобна за оние што го бараат она што не е на пазарот, она што всушност пазарот особено го елиминира. Технолопкото ниво во кое уживаат најпривилегираните станува навреда, која е многу полесно да се сфати и изрази отколку онаа најсуштинска навреда: опредметувањето. Востанието од Лос Анџелес е првото во историјата кое се оправдува себеси со аргументот дека немало климатизација за време на топлотен бран.
Американските црнци имаат свој сопствен особен спектакл, нивни сопствени црнечки весници, списанија и ѕвезди, и доколку го отфрлаат со гадење како измама и како израз на нивното понижување, тоа е затоа што го гледаат како малцински спектакл, прост додаток на општиот спектакл. Препознавајќи дека нивниот сопствен спектакл на посакувана потрошувачка е колонија на белиот, им овозможува побрзо да прогледаат низ лажноста на целиот економско-културен спектакл. Сакајќи вистински и веднаш да учествуваат во изобилството коешто е официјална вредност на секој Американец, тие навистина бараат егалитарна актуализација на американскиот спектакл на секојдневниот живот – тие бараат полурајските, полуземските вредности на спектаклот да бидат тестирани. Но, во природата на спектаклот е тој да не може да биде актуализиран ниту веднаш ниту еднакво, дури ниту за белците. (Црнците всушност функционираат како совршен практичен пример на спектаклот: заканата од пропаѓање во такво проклетство ги поттикнува останатите на трка на стаорци). Сфаќајќи го капиталистичкиот спектакл во неговата вистинска вредност, црнците веќе го отфрлаат самиот спектакл. Спектаклот е дрога за робовите. Тој е замислен да не се сфаќа буквално, туку да се следи токму надвор од дофатот; кога ова одвојување ќе се отстрани, измамата е разоткриена. Денес во САД белците се робови на стоката, додека црнците ја негираат. Црнците бараат повеќе отколку белците – ова е јадрото на проблемот којшто нема решение, освен распуштањето на општествениот систем на белците. Токму затоа, оние белци кои сакаат да избегаат од сопственото ропство мора најпрвин да се најдат кај бунтот на црнците – се разбира, не во расна солидарност, туку во здружено глобално одбивање на стоката и државата. Економската и психолошката дистанца меѓу црнците и белците им овозможува на црнците да ги согледаат белите потрошувачи онакви какви што се, а нивниот оправдан презир кон белците се развива во презир за пасивните потрошувачи воопшто. Белците кои ја одбиваат оваа улога немаат никакви шанси, освен ако не ја поврзат нивната борба, сè повеќе и повеќе, со онаа на црнците, откривајќи ги нејзините најсуштински импликации и целосно поддржувајќи ја. Доколку, со радикализација на борбата, не се одржи таквото приближување, црнечките националистички тенденции ќе се зајакнат, доведувајќи до бесполезен интеретнички антагонизам толку карактеристичен за старото општество. Заемниот колеж е второто можно сценарио на сегашната состојба, доколку резигнацијата повеќе не е прифатлива.
Обидите да се изгради сепаратистички или проафрикански црнечки национализам се сништа кои не даваат одговор на вистинското угнетување. Американските црнци немаат татковина. Тие се во својата сопствена земја и тие се отуѓени. Исто како и остатокот од популацијата, но црнците се свесни за тоа. Во оваа смисла, тие не се најназадниот сектор во американското општество, туку најнапредниот. Тие се активната негација, „лошиот аспект што ја создава историјата преку придвижување на борбата“ („Бедата на филозофијата“). Африка нема посебен монопол на тоа.
Американските црнци се производ на модерната индустрија, исто како електрониката или адвертајзингот или циклотронот. И тие ги содржат неговите противречности. Тие се луѓето што рајот на спектаклот мора истовремено да ги интегрира и отфрла, со резултат кој преку нив целосно го разоткрива антагонизмот помеѓу спектаклот и човечката активност. Спектаклот е универзален, ја обзема планетата исто како што тоа го прави стоката. Но бидејќи светот на стоката се заснова на класниот судир, стоката сама по себе е хиерархиска. Нужноста стоката (а оттаму и спектаклот, чијашто улога е да го информира светот на стоката) да биде и универзална и хиерархиска, доведува до универзална хиерархизација. Но бидејќи оваа хиерархизација мора да остане невоочлива, таа се изразува во облик на непрепознатливи (затоа што се ирационални) хиерархиски вредносни ставови во свет на ирационална рационализација. Токму оваа хиерархизација е таа којашто создава расизми насекаде. Британската лабуристичка влада дојде до точка да ја забрани небелата имиграција, додека индустриски развиените земји од Европа повторно стануваат расистички преку увезувањето на својот субпролетаријат од областа на Медитеранот, развивајќи колонијална експлоатација внатре сопствените граници. А тоа што Русија продолжува да биде антисемитска е затоа што продолжува да биде хиерархиско општество во коешто трудот мора да биде купен и продаден како стока. Стоката постојано го проширува својот домен и создава нови облици на хиерархија, без оглед дали тие се помеѓу синдикалниот водач и работникот или помеѓу двајца сопственици на автомобили со божемно различни модели. Ова е изворната маана на стоковата рационалност, болеста на буржоаскиот ум, болест којашто ја наследи бирократската класа. Но одбивната апсурдност на одредени хиерархии, и фактот дека целиот свет на стоката е насочен слепо и автоматски кон нивната заштита, ги наведува луѓето да согледаат – во моментот кога ќе се впуштат во практика на негирање – дека секоја хиерархија е апсурдна.
Рационалниот свет произведен од Индустриската револуција рационално ги ослободи индивидуите од нивните локални и национални ограничувања и ги поврза на глобално ниво; но тој повторно ирационално ги разделува, во согласност со скриената логика којашто свој израз наоѓа во лудите идеи и гротескните вредности. Отуѓени од сопствениот свет, луѓето насекаде се опкружени со странци. Варварите повеќе не се на краевите од светот, тие се меѓу општата популација, претворени во варвари преку нивното присилно учество во светскиот систем на хиерархиска потрошувачка. Маската на хуманост којашто го камуфлира сето ова е нехумана, таа е негација на човечките активности и желби; таа е хуманизам на стоката, благонаклонетата грижа на паразитската стока за нејзиниот човечки домаќин. За оние што ги редуцираат луѓето на предмети, се чини дека предметите добиваат човечки вредности, а вистинските човечки манифестации изгледаат како несвесно „животинско однесување“. Оттука, главниот хуманист на Лос Анџелес, Вилијам Паркер,[2] можеше да каже: „Тие почнаа да се однесуваат како група мајмуни во зоолошка градина“.
Кога властите на Калифорнија објавија „состојба на востание“, осигурителните компании изјавија дека не покриваат ризици на тоа ниво – тие не гарантираат ништо над опстанокот. Американските црнци можат да бидат сигурни дека сè додека молчат, во повеќето случаи ќе им биде дозволено да преживеат. Капитализмот стана доволно концентриран и поврзан со државата за да дистрибуира „социјална помош“ на најсиромашните. Но со самиот факт дека заостануваат во однос на напредокот на општествено организираниот опстанок, црнците ги претставуваат проблемите на животот; она што тие навистина го бараат не е да преживеат туку да живеат. Црнците немаат ништо свое да осигураат; нивната мисија е да ги уништат сите претходни облици на приватно осигурување и безбедност. Тие се јавуваат онакви какви што навистина се: непомирливи непријатели, но не на големото мнозинство Американци, туку на отуѓениот начин на живот на целото модерно општество. Индустриски најразвиената земја само ни го покажува патот што ќе биде следен насекаде, освен ако системот не биде соборен.
Одредени црнечки екстремни националисти, за да покажат зошто не можат да прифатат ништо помалку од посебна нација, тврдат дека дури и ако некогаш американското општество дозволи целосна граѓанска и економска еднаквост, тоа никогаш, на лично ниво, нема да прифати мешани бракови. Затоа самото ова американско општество мора да исчезне – во Америка и секаде во светот. Крајот на сите расни предрасуди, како и крајот на многу други предрасуди поврзани со сексуалните инхибиции, можат единствено да стојат надвор од самиот „брак“, што значи, надвор од буржоаското семејство (коешто во голема мера е распаднато меѓу американските црнци) – буржоаското семејство коешто преовладува во Русија исто онолку колку и во Америка, како модел на хиерархиски односи и како структура за стабилно наследување на моќта (без оглед дали во облик на пари и општествено бирократски статус). Денес често се вели дека американската младина, по триесет години молк, повторно се издигнува како борбена сила и дека бунтот на црнците е нивната Шпанска граѓанска војна. Овојпат нивните „Линколнови бригади“[3] мора да го сфатат целосното значење на борбата во којашто се впуштаат и целосно да ги поддржуваат нејзините универзални аспекти. „Ексцесите“ од Вотс не се ништо повеќе политичка грешка во бунтот на црнците отколку што вооружениот отпор на ПОУМ[4] од мај 1937 во Барселона беше предавство на војната против Франко. Бунт против спектаклот – дури и ако е ограничен на една област како Вотс – доведува сè во прашање, затоа што е човечки протест против дехуманизираниот живот, протест на вистински индивидуи против нивното одвојување од заедницата којшто ќе ја исполни нивната вистинска човечка и општествена природа и којашто ќе го трансцендира спектаклот.
Забелешки на преведувачот и транскриберот
[1] Терминот teach-in означува одреден вид на временски неограничено предавање/состанок, одржан како протест кон одредена политика. (заб. на прев.)
[2] Шефот на полицијата на Лос Анџелес. (заб. на прев.)
[3] Abraham Lincoln Brigade; доброволци од САД во Шпанската граѓанска војна на страна на Републиката. (заб. на прев.)
[4] POUM: Partido Obrero de Unificación Marxista; Работничка партија на марксистичко обединување, основана 1935. Антисталинистичка комунистичка партија која соработувала со анархистите. Во мај 1937 била распуштена, а нејзините водачи уапсени или ликвидирани по налог на Комунистичката партија на Шпанија. Во нивните редови се борел и Џорџ Орвел. (заб. на прев.)
[1*] По стекнувањето независност од Франција во 1962 година, во 1965 година во Алжир бил извршен државен удар при што бил уапсен првиот алжирски претседател Ахмед Бен Бела од страна на полковникот Хуари Бумедиен, тогашен потпретседател на Алжир, кој потоа станал водач на Револуционерниот совет од 1965 до 1976 година и претседател на Алжир од 1976 до 1978 година.
[2*] Потлач е обичај на давање подароци кај домородните народи на пацифичкиот северозападен брег на Канада и САД.
[3*] Во ноември 1965 година дотогашната британска африканска колонија Јужна Родезија прогласила независност, воспоставувајќи белечка малцинска власт. Белечката малцинска власт траела до 1979-1980 година кога дотогашната Република Родезија била реконституирана под името Зимбабве.